Wisevoter uıymynyń deregine sáıkes, 2023 jylǵy 20 aqpandaǵy jaǵdaı boıynsha Qazaqstan sýııd statıstıkasynda 178 eldiń ishinde 19-shy orynda tur. Bul rette Qazaqstan óz-ózine qol jumsaýdyń uzaqtyǵy men balalyq shaqty qorǵaý boıynsha elderdiń reıtınginde 180-niń ishinde 50-shi orynǵa ıe boldy.
Wisevoter halyqaralyq zertteýlerge silteme jasaı otyryp, jasóspirimderdiń ata-analary men muǵalimderiniń óz máselelerine nemquraıly qaraýy saldarynan óz-ózine qol jumsaý týraly sheshim qabyldaǵanyn, osylaısha eresekterdiń nemquraılylyǵy men qatygezdigine narazylyq bildiretinin habarlaıdy.
Al Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń reıtınginde Qazaqstan sýııd statıstıkasy joǵary elderdiń úshinshi tobyna kiredi. Bul tizimdegi memleketterde jastar men jasóspirimder arasyndaǵy tabıǵı emes ólim sebepteriniń ishinde sýııd kósh bastap tur.
Sýııd – densaýlyq saqtaýdyń kúrdeli máselesi, ony tıimdi sheshý úshin keshendi tásildi qajet etedi. Sýııdtiń aldyn alý tek medıınalyq ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik, tárbıelik jáne quqyqtyq sharalardy qajet etetinin túsiný mańyzdy. Degenmen, qoǵamdaǵy sýııdtik kózqarasty aldyn alý úshin nesteý kerek?
Aldymen, bilim berý naýqandaryn jaqsartý kerek. Sýııdtik oılardyń aldyn alýdaǵy negizgi qadamdardyń biri – sýııd belgileri men qaýipteri týraly halyqtyń habardarlyǵyn arttyrý. Psıhıkalyq densaýlyq týraly habardarlyqty arttyrý úshin bilim berý naýqandaryn ótkizý stıgmany azaıtýǵa jáne adamdardy kómek suraýǵa yntalandyrýǵa kómektesedi.
Mamandardy oqytý. Medıına qyzmetkerlerin, muǵalimderdi, áleýmettik qyzmetkerlerdi jáne quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerlerin sýııdtik nıet belgilerin tanýǵa jáne psıhologııalyq alǵashqy kómek kórsetýge úıretý mańyzdy. Mundaı oqytý daǵdarysqa aralasý ádisterin jáne daǵdarys jaǵdaıynda adamdarmen qarym-qatynas daǵdylaryn oqytýdy qamtýy múmkin.
Psıhologııalyq jáne medıınalyq qoldaý
Óz-ózine qol jumsaý men ózin-ózi óltirýdiń joǵary deńgeıiniń negizgi sebebi psıhıkalyq densaýlyq problemalary bolyp tabylady. Mazasyzdyq, depressııa jáne basqa da jaǵymsyz emoııalarmen kúresetin jastar burynǵydan da kóp. Jastar arasyndaǵy sýııd árdaıym derlik belsendi, jıi emdeletin psıhıkalyq densaýlyq máselesi aıasynda oryn alady. Barlyq psıhıkalyq buzylýlardyń 50% -y 14 jasta, 75%-y 24 jasta bastalady. Kóptegen jaǵdaılar anyqtalmaıdy jáne emdelmeıdi.
Psıhologııalyq kómekke qol jetkizý mańyzdy. Sapaly psıhologııalyq kómekke keńinen qol jetkizýdi qamtamasyz etý qajet. Psıhoterapııa qyzmetterin densaýlyq saqtaý júıesine engizý jáne psıhoterapevtterdiń konsýltaııalaryn sýbsıdııalaý kómek kórsetýdegi kedergilerdi aıtarlyqtaı azaıtýy múmkin.
Daǵdarys jaǵdaıynda adamdar úshin táýlik boıy jumys isteıtin senim telefondarynyń bolýy mańyzdy shara bolyp tabylady. Bul joldar anonımdi bolýy jáne bilikti qoldaý kórsetýi kerek. Qazaqstanda 111 baılanys nómirine habarlasý qajet.
Áleýmettik qoldaý
Qoldaý toptaryn qurý qajet. Depressııaǵa tap bolǵan adamdar men olardyń otbasylaryna qoldaý kórsetý toptaryn qurý sýııdtiń aldyn alýdyń mańyzdy elementi bolýy múmkin. Mundaı toptarda adamdar óz tájirıbesimen bólisip, emoıonaldy qoldaý ala alady.
Ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa, jumyssyzdyqty azaıtýǵa, kedeıshilik pen áleýmettik teńsizdikke qarsy turýǵa baǵyttalǵan áleýmettik baǵdarlamalardy ázirleý de sýııdtik sezim deńgeıin tómendetýge kómektesedi.
Zańnamalyq sharalar
Ózin-ózi óltirý quraldaryna qol jetkizýdi shekteý: atys qarýyna, ýly zattarǵa jáne ózine-ózi qol jumsaýdyń basqa quraldaryna qol jetkizýdi shekteýge baǵyttalǵan zańnamalyq sharalar sýııd deńgeıin aıtarlyqtaı tómendetýi múmkin.
Halyqtyń osal toptaryn qorǵaýdyń quqyqtyq sharalaryn qadaǵalaý. Balalar, jasóspirimder jáne qarttar sııaqty osal toptardy qorǵaýǵa arnalǵan zańdardy engizý jáne kúsheıtý de sýııdti azaıtady.
Sonymen qatar, tipti sýııdtik minez-qulyq basqalardy manıpýlıaııalaý nemese «jazalaý» áreketi bolýy múmkin ekenin eskersek, mundaı áreketterdi «nazar aýdarýǵa» jatqyza otyryp, eshqashan jetkilikti túrde baısaldy qabyldaýǵa bolmaıdy. Kóńil-kúıdiń túsýi, ózin-ózi baǵalaýdyń tómendigi, uıqynyń buzylýy jáne tábet, zeıindi shoǵyrlandyra almaý, sabaqqa kelmeý, somatıkalyq shaǵymdar jáne sýııdtik alańdaýshylyq - aıaqtalǵan sýııdterdiń óte keń taralǵan belgileri. Sondaı-aq, sýııd bolǵannan keıin qoǵamdaǵy basqa adamdar, ásirese qaıtys bolǵan balalardyń dostary men synyptastary úshin sýııd qaýpi artýy múmkin.
Qazaqstanda sýııd jasaıtyndardyń kóbi jastar. 5 pen 18 jas aralyǵyndaǵy jas qazaqstandyqtardyń óz-ózine qol jumsaý áreketteriniń sany bir jylda 17,8%-ǵa ósti: 253-ten 298 jaǵdaıǵa deıin. Olardyń naqty sany áldeqaıda kóp bolýy múmkin, óıtkeni saldary joq sátsiz sýııd áreketteri kóbinese esh jerde tirkelmeıdi. Mysaly, Reseıde tirkelmegen jasóspirimderdiń ózine-ózi qol jumsaý áreketteri tirkelgennen 15 ese kóp. Qazaqstanda mundaı aqparat jalpyǵa qoljetimdi emes.
Qoǵamdaǵy sýııdtik kózqarastardyń aldyn alý keshendi jáne kóp qyrly kózqarasty talap etedi. Memlekettiń, medıınalyq mekemelerdiń, bilim berý uıymdarynyń jáne jalpy qoǵamnyń birlesken kúsh-jigeri ǵana sýııd deńgeıin aıtarlyqtaı tómendetýge ákelýi múmkin. Árbir adam basqalarǵa iltıpat pen qamqorlyq kórsetý arqyly bul qaıǵyly jaǵdaıdyń aldyn alýǵa úles qosa alatynyn este ustaǵan jón.
