Muhtar Áýezov atyndaǵy Qazaq Ulttyq drama teatrynyń «Aı men Aısha» qoıylymy bıyl Memlekettik syılyqqa usynylypty. Teatr ónerine Memlkettik syılyq sońǵy ret qaı jyly berilgeni esimizde joq. Táýelsizdik jyldarynda elimizdegi biregeı syılyqqa ıe bolǵan spektakl joq bolýy da múmkin. Demek, bıyl aıtýly syılyqty teatr maıtalmandarynyń eren eńbegine bergen durys dep oılaımyn. Ónerdiń barlyq salasy óz ýaqytynda elenip, tıisti baǵasyn alýy kerek. «Aı men Aısha» – sońǵy jyldary sahnalanǵan eń úzdik dramalardyń biri desek bolady.
Qazaqtyń aıtýly perzenti Sherhan Murtazanyń «Aı men Aısha» ómirnamalyq romanyn bilmeıtin oqyrman kemde kem. Ondaǵy Aısha, Baryshan sekildi keıipkerlerdiń ómirine úńilip, erlikterine tánti bolmaǵan, qaısarlyqtaryna qýanbaǵan oqyrman az shyǵar. 1937-38 jyldardaǵy qyzyldardyń repressııasyn, ashtyq pen soǵysty arqaý etken shyǵarma – ádebıetimizdegi úzdik týyndylardyń biri. Áýezov teatry jazýshynyń «Aı men Aısha» men «Myltyqsyz maıdan» povesin ózek etip, epıkalyq qoıylymdy kórermenge usynǵan bolatyn. 2015 jyly sahnalanǵan qoıylymǵa avtordyń ózi qatysyp, «óziniń ǵana emes, zobalań jyldardy kózimen kórgen mıllıondaǵan adamnyń taǵdyryn arqaý etken» qoıylymǵa alǵysyn bildirgen bolatyn. Sol qoıylymnyń óńdelgen nusqasy teatrda qaıtadan jańǵyryp, kórermenniń kózaıymyna aınalyp úlgerdi.
Dramanyń rejısseri – belgili akter, QR Memlekettik syılyqtyń ıegeri Tuńǵyshbaı ál-Tarazı. «Tomırıs», «Qazaqtar», «Arshyn mal alan» sekildi epıkalyq qoıylymdary arqyly kúlli kórermendi erekshe tánti etken rejısserdiń «Aı men Aıshany» sahnalaýy tegin emes. Rejısser ál-Tarazı sahna ónerine jańa ekpin, ózgeshe kózqaras syılaǵan sýretker. Onyń qoıylymdary kórermendi sahna óneriniń bıik parasatyna tamsandyrady. Qandaı týyndyny sahnalasa da, dramanyń sıýjettik qurylymynyń beriktigine mán berip, ár keıipkeriniń ósý, jetilý proesin, shyǵandaý shaqtaryn umyt qaldyrmaıdy. Biz sóz etip otyrǵan qoıylymda Aısha (Dárııa Júsip) óziniń áý bastaǵy temperamentinen ár kórinis saıyn asyp túsedi. Aıshamen birge kórermen ot keshedi, arpalysady, onyń laýlaǵan bolmysyn, ishki kúızelisiniń tynysyn birge sezip otyrady. Baryshan (Eljan Turys), Nurperzent (Ermek Bektasov), Qamqa (Gúlnár Jaqypova), Mamaı (Aıdos Bektemir) sekildi keıipkerleri de sondaı. Sahnadaǵy kórinis ózgerip, sıýjet qubylǵan saıyn bul keıipkerler de jetilip, damyp otyrady. Olardyń oıynyndaǵy jasandylyqsyz yrǵaqqa tánti bola otyryp, halyqtyń basynan ótken almaǵaıyp sáttiń osynshama aýyr bolǵanyna kúıinesiń. Kez kelgen keıipkermen birge kórermen tarıhpen syrlasady, «biz solardyń urpaǵymyz ǵoı» degen sóz til ushyna orala beredi... Aıtalyq, bala Baryshannyń aýyl brıgadıri Tasbetpen (Jandarbek Sadyrbaev) alysyp, onyń alqymynan alýy, Mamaıdyń Tasbetke qarsy turyp, Aıshany qorǵaýy, Aıshanyń jalǵyz qunajynyn kollektıvke ótkizbeı, halyqqa soıyp berýi sııaqty kóptegen sahnalar kórermenniń keıipkerlermen birge oqıǵa ortasyna enýine yqpal etedi. Mundaı dramalyq kórinister qoıylymda óte kóp. Baryshan men Nurperzenttiń oqıǵa júlgesiniń ıirimine qaraı biri Stalındi, biri Gıtlerdi qarǵaýy da kópshilikti oılandyrady. Bala bolsa da, ekeýi eki dıktatordyń zobalańyn kórgender. Qıyrda jatyp, úlken saıasattyń qurbany bolǵandar. Olarmen birge Siz de búkil álemdi órtke oraǵan tulǵalarǵa nálet aıtpaı tura almaısyz.
Jazýshynyń eki shyǵarmasyn pesaǵa aınaldyrǵan – belgili dramatýrg Erkin Jýasbek. Erkin Tileýqululynyń buǵan deıin de talaı pesasy respýblıkalyq teatrlarda sahnalanǵanyn bilemiz. «Aı men Aısha» men «Myltyqsyz Maıdannyń» sıýjetin súzgiden ótkizip, eki otbasyǵa jınaqtap, dramalyq shıelenisti jasap shyǵarý úshin dramatýrgtiń kóp izdengeni birden ańdalady. Murtaza (Jalǵas Tolǵanbaı) ustalǵan soń onyń aǵasy Mamaı otbasy Aıshanyń qamqoryna aınalady. Uly Oraq soǵysqa ketip, mert bolǵanda Aısha Qamqanyń, Qamqa Aıshanyń muńdasy, bir-biriniń arqa súıeri bolady. Bul lınııa qoıylymnyń sońyna deıin arqaýyn úzbeıdi. Eki ana. Biri jarynan, biri ulynan aıyrylǵan, solardan qalǵan urpaqty jetkizsem, oshaǵynyń otyn óshirmesem dep arpalysytany eki beıbaq. Aısha men Qamqanyń rólin Dárııa Júsip pen Gúlnár Jaqypova erekshe keıiptegen. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystyń aýyrtpalyǵy qarapaıym otbasylarǵa qandaı qıyndyq týǵyzǵanyn eki keıipkerdiń minezinen sát saıyn ańdalyp turady. Kúńirene júrip, atar tańǵa úmit artady. Bozdaı júrip, balalaryn baýyryna basyp, arýanadaı qamqor bolady. Dramatýrgtiń eki shyǵarmadaǵy keıipkerlerdi iriktep, órimi bólek pesaǵa aınaldyrýy kásibılik desek, qatelespeımiz. Qoıylymdy kórgen sátte Aısha men Qamqa obrazdarynyń ajyramas bútindigin ańdaısyz. Olar birin biri tolyqtyryp, birin biri jetildirip turǵandaı áserge bóleıdi. Qoıylym kishkenatı adamdardyń alyp ımperııamen ishteı kúresin kórsetedi. Mundaǵy ár keıipker bilip-bilmeı Sovet odaǵymen taıtalasyp kún keshedi. Olar jeńemiz dep emes, jeńilmeý úshin baryn salady. Urpaǵyn qorǵaý úshin barlyq qıyndyqqa qaıyspaı qarsy turady.
Bul qoıylymda sýretshiniń eńbegi bólek ekenin aıryqsha aıtýǵa tıispiz. Qoıýshy-sýretshi – M. Saparov qoıylymnyń arǵy ózegin tereń zerdelegeni shyn. Áý basta úlken ekrannan Sovet odaǵynyń sherýin kórsetedi. Qoıylym aıaqtalǵansha ekrannan dramanyń ıdeıasyn aıshyqtaıtyn kórinister (bultty aspan, Aı, qustar, t.b.) úzdiksiz berilip turady. Ekran arqyly alyp ımperııanyń saıasaty men kishkentaı adamdardyń taǵdyryn qosymsha baıqap otyrasyz. Al sahna ortasyndaǵy sur qaqpa – «arǵy álem» (saıasat) men «bergi álem» (eki otbasy) ortasyndaǵy ótkel syndy. «Arǵy álemde» alaı-dúleı boran, burqasyn, ashtyq, soǵys, al «bergi álemde» sol daýyldyń bárine jonarqasyn tosqan kishkentaı adamdar – qaýqarsyz eki otbasy. Keıipkerlerdiń alapat ashtyq pen soǵysqa eshqandaı qatysy joq, olar qoldan eshteńe jasaǵan joq, óziniń qońyr tirligin ótkerip jatqan turǵyndar, biraq qyzyl ımperııanyń árbir saıasaty qaqpa arqyly beıkúná jandardyń oshaǵyna kirip, oıran salady. Qaqpa ashylǵan saıyn jaqsylyqtyń emes, jamanattyń habary jetedi. Qaýqarsyz jandardyń odan qorǵanar hali joq. Ár joly qaqpa ashylǵanda taǵy qandaı zulmat bolar eken dep janyńyzdy shúberekke túıesiz. Eki otbasynyń tileýin tilep, bul synaqtan qalaı óter eken dep qınalasyz. Osy kórinisterdi kórgende Sovet odaǵy Qazaqstandy túrli synaqtyń labaratorııasyna aınaldyrǵany eske túsedi. Shynymen de, sheńgelinen qan saýlaǵan qyzyl ımperııanyń ár jańalyǵy, ár ózgerisi qazaq úshin qandaı zor bodaý berýmen aıaqtalǵanyn bilemiz ǵoı. Sahnadaǵy sur qaqpa sol oıdy ısharalaıdy.
Aıshanyń balalarǵa erteń aıtatyn sáti bar. Osy kezdegi kórinis te kórermenin bir sát aýyr muńnan aıyqtyryp, erteńge senimin oıatady. Jalpy qoıylymdaǵy bı pen plastıkalyq kórinister óte sátti shyqqan. Sahna óneriniń myń ıirimdi tylsymyna shomdyryp, dramanyń fılosofııalyq mán-maǵynasyn asha túsýge aıryqsha qyzmet etkenin aıtpasaq bolmas.
Al Aısha men Baryshannyń boranda adasyp, Aısha bıbiniń molasyna túneıtin sáti qandaı qıyn zaman bolsa da, bizdi qorǵaıtyn kıeli rýhtar bar ekenin eske salady. Mundaı meńzeýler men emeýirinder qoıylymda birneshe ret kezdesedi.
Qoıylymdy qazaq anasynyń qaısarlyǵyna madaq jyr desek te bolatyndaı. Aısha men Qamqanyń obrazdary arqyly tutas qazaq analarynyń jankeshti bolmysyn beıneleıdi. Degenmen, munda ákeniń otbasyndaǵy orny týraly oılamaý múmkin emes. Murtazanyń NKVD jendetteri ustap áketerdegi jalǵyz sózi: «Aısha, balalarǵa qorǵan bol. Atymdy óshirme!». Mamaı da uly oraqtyń otyn óshirmeý úshin kúresedi. Murtazanyń bir aýyz ósıeti qoıylym boıy jańǵyryp turady. Qazaq urpaǵymen myń jasaýdy kózdeıtin halyq. Áke aty óshirmeý úshin kúresken urpaqtyń utylǵany joq. Ákeniń atyna jaman sóz keltirmeýdi oılaǵan bala durys júrýge, adam bolýǵa umtylady. Biraq zaman basqa, zań ózge. Jastar úlkenderdiń kózqarasymen kún keshedi deý de qıyn. Olaı bolýy múmkin emes. Nurperzent pen Totııanyń oqıǵasy, Aıdaıdyń Nurperzentti oqýǵa úgitteýi, Baryshannyń ámeńgerlikke qarsy shyǵýy kóp jaıttan habar beredi. Eski men jańanyń taıtalasy – toqtamaıtyn proess. Qoıylymda ony umyt qaldyrmaıdy. Jastardyń jańa zamanǵa saı bilim alýǵa qushtar bolýy kórermenin tánti etkenin baıqaısyz.
«Aı men Aısha» – óz otbasyn qorǵaýdy mindet sanaǵan qaýqarsyz adamdardyń qaısarlyǵy týraly hamsa-jyr. Otan – otbasynan bastalady. Demek, bul otan týraly jyr. Biz búginge qalaı jettik, zulmat dáýirden qalaı aman qaldyq, búgingi kúnge jetý úshin qanshama urpaq opat boldy, qansha ana zar ıleı júrip, urpaǵyn qorǵady, qansha áke ózi ólse de, urpaǵynyń tileýin tiledi – sol jóninde sherge toly syr aqtarǵan qoıylym.
Dáýletjan MAHMUD,
kınorejısser, dramatýrg
