Mūhtar Äuezov atyndaǧy Qazaq Ūlttyq drama teatrynyŋ «Ai men Aişa» qoiylymy biyl Memlekettık syilyqqa ūsynylypty. Teatr önerıne Memlkettık syilyq soŋǧy ret qai jyly berılgenı esımızde joq. Täuelsızdık jyldarynda elımızdegı bıregei syilyqqa ie bolǧan spektakl joq boluy da mümkın. Demek, biyl aituly syilyqty teatr maitalmandarynyŋ eren eŋbegıne bergen dūrys dep oilaimyn. Önerdıŋ barlyq salasy öz uaqytynda elenıp, tiıstı baǧasyn aluy kerek. «Ai men Aişa» – soŋǧy jyldary sahnalanǧan eŋ üzdık dramalardyŋ bırı desek bolady.
Qazaqtyŋ aituly perzentı Şerhan Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa» ömırnamalyq romanyn bılmeitın oqyrman kemde kem. Ondaǧy Aişa, Baryshan sekıldı keiıpkerlerdıŋ ömırıne üŋılıp, erlıkterıne täntı bolmaǧan, qaisarlyqtaryna quanbaǧan oqyrman az şyǧar. 1937-38 jyldardaǧy qyzyldardyŋ repressiiasyn, aştyq pen soǧysty arqau etken şyǧarma – ädebietımızdegı üzdık tuyndylardyŋ bırı. Äuezov teatry jazuşynyŋ «Ai men Aişa» men «Myltyqsyz maidan» povesın özek etıp, epikalyq qoiylymdy körermenge ūsynǧan bolatyn. 2015 jyly sahnalanǧan qoiylymǧa avtordyŋ özı qatysyp, «özınıŋ ǧana emes, zobalaŋ jyldardy közımen körgen milliondaǧan adamnyŋ taǧdyryn arqau etken» qoiylymǧa alǧysyn bıldırgen bolatyn. Sol qoiylymnyŋ öŋdelgen nūsqasy teatrda qaitadan jaŋǧyryp, körermennıŋ közaiymyna ainalyp ülgerdı.
Dramanyŋ rejisserı – belgılı akter, QR Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Tūŋǧyşbai äl-Tarazi. «Tomiris», «Qazaqtar», «Arşyn mal alan» sekıldı epikalyq qoiylymdary arqyly küllı körermendı erekşe täntı etken rejisserdıŋ «Ai men Aişany» sahnalauy tegın emes. Rejisser äl-Tarazi sahna önerıne jaŋa ekpın, özgeşe közqaras syilaǧan suretker. Onyŋ qoiylymdary körermendı sahna önerınıŋ biık parasatyna tamsandyrady. Qandai tuyndyny sahnalasa da, dramanyŋ siujettık qūrylymynyŋ berıktıgıne män berıp, är keiıpkerınıŋ ösu, jetılu prosesın, şyǧandau şaqtaryn ūmyt qaldyrmaidy. Bız söz etıp otyrǧan qoiylymda Aişa (Däriia Jüsıp) özınıŋ äu bastaǧy temperamentınen är körınıs saiyn asyp tüsedı. Aişamen bırge körermen ot keşedı, arpalysady, onyŋ laulaǧan bolmysyn, ışkı küizelısınıŋ tynysyn bırge sezıp otyrady. Baryshan (Eljan Tūrys), Nūrperzent (Ermek Bektasov), Qamqa (Gülnär Jaqypova), Mamai (Aidos Bektemır) sekıldı keiıpkerlerı de sondai. Sahnadaǧy körınıs özgerıp, siujet qūbylǧan saiyn būl keiıpkerler de jetılıp, damyp otyrady. Olardyŋ oiynyndaǧy jasandylyqsyz yrǧaqqa täntı bola otyryp, halyqtyŋ basynan ötken almaǧaiyp sättıŋ osynşama auyr bolǧanyna küiınesıŋ. Kez kelgen keiıpkermen bırge körermen tarihpen syrlasady, «bız solardyŋ ūrpaǧymyz ǧoi» degen söz tıl ūşyna orala beredı... Aitalyq, bala Baryshannyŋ auyl brigadirı Tasbetpen (Jandarbek Sadyrbaev) alysyp, onyŋ alqymynan aluy, Mamaidyŋ Tasbetke qarsy tūryp, Aişany qorǧauy, Aişanyŋ jalǧyz qūnajynyn kollektivke ötkızbei, halyqqa soiyp beruı siiaqty köptegen sahnalar körermennıŋ keiıpkerlermen bırge oqiǧa ortasyna enuıne yqpal etedı. Mūndai dramalyq körınıster qoiylymda öte köp. Baryshan men Nūrperzenttıŋ oqiǧa jülgesınıŋ iırımıne qarai bırı Stalindı, bırı Gitlerdı qarǧauy da köpşılıktı oilandyrady. Bala bolsa da, ekeuı ekı diktatordyŋ zobalaŋyn körgender. Qiyrda jatyp, ülken saiasattyŋ qūrbany bolǧandar. Olarmen bırge Sız de bükıl älemdı örtke oraǧan tūlǧalarǧa nälet aitpai tūra almaisyz.
Jazuşynyŋ ekı şyǧarmasyn pesaǧa ainaldyrǧan – belgılı dramaturg Erkın Juasbek. Erkın Tıleuqūlūlynyŋ būǧan deiın de talai pesasy respublikalyq teatrlarda sahnalanǧanyn bılemız. «Ai men Aişa» men «Myltyqsyz Maidannyŋ» siujetın süzgıden ötkızıp, ekı otbasyǧa jinaqtap, dramalyq şielenıstı jasap şyǧaru üşın dramaturgtıŋ köp ızdengenı bırden aŋdalady. Mūrtaza (Jalǧas Tolǧanbai) ūstalǧan soŋ onyŋ aǧasy Mamai otbasy Aişanyŋ qamqoryna ainalady. Ūly Oraq soǧysqa ketıp, mert bolǧanda Aişa Qamqanyŋ, Qamqa Aişanyŋ mūŋdasy, bır-bırınıŋ arqa süierı bolady. Būl liniia qoiylymnyŋ soŋyna deiın arqauyn üzbeidı. Ekı ana. Bırı jarynan, bırı ūlynan aiyrylǧan, solardan qalǧan ūrpaqty jetkızsem, oşaǧynyŋ otyn öşırmesem dep arpalysytany ekı beibaq. Aişa men Qamqanyŋ rölın Däriia Jüsıp pen Gülnär Jaqypova erekşe keiıptegen. Ekınşı Düniejüzılık soǧystyŋ auyrtpalyǧy qarapaiym otbasylarǧa qandai qiyndyq tuǧyzǧanyn ekı keiıpkerdıŋ mınezınen sät saiyn aŋdalyp tūrady. Küŋırene jürıp, atar taŋǧa ümıt artady. Bozdai jürıp, balalaryn bauyryna basyp, aruanadai qamqor bolady. Dramaturgtıŋ ekı şyǧarmadaǧy keiıpkerlerdı ırıktep, örımı bölek pesaǧa ainaldyruy käsıbilık desek, qatelespeimız. Qoiylymdy körgen sätte Aişa men Qamqa obrazdarynyŋ ajyramas bütındıgın aŋdaisyz. Olar bırın bırı tolyqtyryp, bırın bırı jetıldırıp tūrǧandai äserge böleidı. Qoiylym kışkenati adamdardyŋ alyp imperiiamen ıştei küresın körsetedı. Mūndaǧy är keiıpker bılıp-bılmei Sovet odaǧymen taitalasyp kün keşedı. Olar jeŋemız dep emes, jeŋılmeu üşın baryn salady. Ūrpaǧyn qorǧau üşın barlyq qiyndyqqa qaiyspai qarsy tūrady.
Būl qoiylymda suretşınıŋ eŋbegı bölek ekenın airyqşa aituǧa tiıspız. Qoiuşy-suretşı – M. Saparov qoiylymnyŋ arǧy özegın tereŋ zerdelegenı şyn. Äu basta ülken ekrannan Sovet odaǧynyŋ şeruın körsetedı. Qoiylym aiaqtalǧanşa ekrannan dramanyŋ ideiasyn aişyqtaityn körınıster (būltty aspan, Ai, qūstar, t.b.) üzdıksız berılıp tūrady. Ekran arqyly alyp imperiianyŋ saiasaty men kışkentai adamdardyŋ taǧdyryn qosymşa baiqap otyrasyz. Al sahna ortasyndaǧy sūr qaqpa – «arǧy älem» (saiasat) men «bergı älem» (ekı otbasy) ortasyndaǧy ötkel syndy. «Arǧy älemde» alai-dülei boran, būrqasyn, aştyq, soǧys, al «bergı älemde» sol dauyldyŋ bärıne jonarqasyn tosqan kışkentai adamdar – qauqarsyz ekı otbasy. Keiıpkerlerdıŋ alapat aştyq pen soǧysqa eşqandai qatysy joq, olar qoldan eşteŋe jasaǧan joq, özınıŋ qoŋyr tırlıgın ötkerıp jatqan tūrǧyndar, bıraq qyzyl imperiianyŋ ärbır saiasaty qaqpa arqyly beikünä jandardyŋ oşaǧyna kırıp, oiran salady. Qaqpa aşylǧan saiyn jaqsylyqtyŋ emes, jamanattyŋ habary jetedı. Qauqarsyz jandardyŋ odan qorǧanar halı joq. Är joly qaqpa aşylǧanda taǧy qandai zūlmat bolar eken dep janyŋyzdy şüberekke tüiesız. Ekı otbasynyŋ tıleuın tılep, būl synaqtan qalai öter eken dep qinalasyz. Osy körınısterdı körgende Sovet odaǧy Qazaqstandy türlı synaqtyŋ labaratoriiasyna ainaldyrǧany eske tüsedı. Şynymen de, şeŋgelınen qan saulaǧan qyzyl imperiianyŋ är jaŋalyǧy, är özgerısı qazaq üşın qandai zor bodau berumen aiaqtalǧanyn bılemız ǧoi. Sahnadaǧy sūr qaqpa sol oidy işaralaidy.
Aişanyŋ balalarǧa erteŋ aitatyn sätı bar. Osy kezdegı körınıs te körermenın bır sät auyr mūŋnan aiyqtyryp, erteŋge senımın oiatady. Jalpy qoiylymdaǧy bi pen plastikalyq körınıster öte sättı şyqqan. Sahna önerınıŋ myŋ iırımdı tylsymyna şomdyryp, dramanyŋ filosofiialyq män-maǧynasyn aşa tüsuge airyqşa qyzmet etkenın aitpasaq bolmas.
Al Aişa men Baryshannyŋ boranda adasyp, Aişa bibınıŋ molasyna tüneitın sätı qandai qiyn zaman bolsa da, bızdı qorǧaityn kielı ruhtar bar ekenın eske salady. Mūndai meŋzeuler men emeuırınder qoiylymda bırneşe ret kezdesedı.
Qoiylymdy qazaq anasynyŋ qaisarlyǧyna madaq jyr desek te bolatyndai. Aişa men Qamqanyŋ obrazdary arqyly tūtas qazaq analarynyŋ jankeştı bolmysyn beineleidı. Degenmen, mūnda äkenıŋ otbasyndaǧy orny turaly oilamau mümkın emes. Mūrtazanyŋ NKVD jendetterı ūstap äketerdegı jalǧyz sözı: «Aişa, balalarǧa qorǧan bol. Atymdy öşırme!». Mamai da ūly oraqtyŋ otyn öşırmeu üşın küresedı. Mūrtazanyŋ bır auyz ösietı qoiylym boiy jaŋǧyryp tūrady. Qazaq ūrpaǧymen myŋ jasaudy közdeitın halyq. Äke aty öşırmeu üşın küresken ūrpaqtyŋ ūtylǧany joq. Äkenıŋ atyna jaman söz keltırmeudı oilaǧan bala dūrys jüruge, adam boluǧa ūmtylady. Bıraq zaman basqa, zaŋ özge. Jastar ülkenderdıŋ közqarasymen kün keşedı deu de qiyn. Olai boluy mümkın emes. Nūrperzent pen Totiianyŋ oqiǧasy, Aidaidyŋ Nūrperzenttı oquǧa ügıtteuı, Baryshannyŋ ämeŋgerlıkke qarsy şyǧuy köp jaittan habar beredı. Eskı men jaŋanyŋ taitalasy – toqtamaityn prosess. Qoiylymda ony ūmyt qaldyrmaidy. Jastardyŋ jaŋa zamanǧa sai bılım aluǧa qūştar boluy körermenın täntı etkenın baiqaisyz.
«Ai men Aişa» – öz otbasyn qorǧaudy mındet sanaǧan qauqarsyz adamdardyŋ qaisarlyǧy turaly hamsa-jyr. Otan – otbasynan bastalady. Demek, būl otan turaly jyr. Bız bügınge qalai jettık, zūlmat däuırden qalai aman qaldyq, bügıngı künge jetu üşın qanşama ūrpaq opat boldy, qanşa ana zar ilei jürıp, ūrpaǧyn qorǧady, qanşa äke özı ölse de, ūrpaǧynyŋ tıleuın tıledı – sol jönınde şerge toly syr aqtarǧan qoiylym.
Däuletjan MAHMŪD,
kinorejisser, dramaturg
Ūqsas jaŋalyqtar
