مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق دراما تەاترىنىڭ «اي مەن ايشا» قويىلىمى بيىل مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپتى. تەاتر ونەرىنە مەملكەتتىك سىيلىق سوڭعى رەت قاي جىلى بەرىلگەنى ەسىمىزدە جوق. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدەگى بىرەگەي سىيلىققا يە بولعان سپەكتاكل جوق بولۋى دا مۇمكىن. دەمەك، بيىل ايتۋلى سىيلىقتى تەاتر مايتالماندارىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنە بەرگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ونەردىڭ بارلىق سالاسى ءوز ۋاقىتىندا ەلەنىپ، ءتيىستى باعاسىن الۋى كەرەك. «اي مەن ايشا» – سوڭعى جىلدارى ساحنالانعان ەڭ ۇزدىك درامالاردىڭ ءبىرى دەسەك بولادى.
قازاقتىڭ ايتۋلى پەرزەنتى شەرحان مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» ومىرنامالىق رومانىن بىلمەيتىن وقىرمان كەمدە كەم. ونداعى ايشا، بارىسحان سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ ومىرىنە ءۇڭىلىپ، ەرلىكتەرىنە ءتانتى بولماعان، قايسارلىقتارىنا قۋانباعان وقىرمان از شىعار. 1937-38 جىلدارداعى قىزىلداردىڭ رەپرەسسياسىن، اشتىق پەن سوعىستى ارقاۋ ەتكەن شىعارما – ادەبيەتىمىزدەگى ۇزدىك تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. اۋەزوۆ تەاترى جازۋشىنىڭ «اي مەن ايشا» مەن «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەسىن وزەك ەتىپ، ەپيكالىق قويىلىمدى كورەرمەنگە ۇسىنعان بولاتىن. 2015 جىلى ساحنالانعان قويىلىمعا اۆتوردىڭ ءوزى قاتىسىپ، «ءوزىنىڭ عانا ەمەس، زوبالاڭ جىلداردى كوزىمەن كورگەن ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەن» قويىلىمعا العىسىن بىلدىرگەن بولاتىن. سول قويىلىمنىڭ وڭدەلگەن نۇسقاسى تەاتردا قايتادان جاڭعىرىپ، كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالىپ ۇلگەردى.
درامانىڭ رەجيسسەرى – بەلگىلى اكتەر، قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تۇڭعىشباي ءال-تارازي. «توميريس»، «قازاقتار»، «ارشىن مال الان» سەكىلدى ەپيكالىق قويىلىمدارى ارقىلى كۇللى كورەرمەندى ەرەكشە ءتانتى ەتكەن رەجيسسەردىڭ «اي مەن ايشانى» ساحنالاۋى تەگىن ەمەس. رەجيسسەر ءال-تارازي ساحنا ونەرىنە جاڭا ەكپىن، وزگەشە كوزقاراس سىيلاعان سۋرەتكەر. ونىڭ قويىلىمدارى كورەرمەندى ساحنا ونەرىنىڭ بيىك پاراساتىنا تامساندىرادى. قانداي تۋىندىنى ساحنالاسا دا، درامانىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىمىنىڭ بەرىكتىگىنە ءمان بەرىپ، ءار كەيىپكەرىنىڭ ءوسۋ، جەتىلۋ پروتسەسىن، شىعانداۋ شاقتارىن ۇمىت قالدىرمايدى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قويىلىمدا ايشا ء(داريا ءجۇسىپ) ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى تەمپەرامەنتىنەن ءار كورىنىس سايىن اسىپ تۇسەدى. ايشامەن بىرگە كورەرمەن وت كەشەدى، ارپالىسادى، ونىڭ لاۋلاعان بولمىسىن، ىشكى كۇيزەلىسىنىڭ تىنىسىن بىرگە سەزىپ وتىرادى. بارىسحان (ەلجان تۇرىس), نۇرپەرزەنت (ەرمەك بەكتاسوۆ), قامقا (گۇلنار جاقىپوۆا), ماماي (ايدوس بەكتەمىر) سەكىلدى كەيىپكەرلەرى دە سونداي. ساحناداعى كورىنىس وزگەرىپ، سيۋجەت قۇبىلعان سايىن بۇل كەيىپكەرلەر دە جەتىلىپ، دامىپ وتىرادى. ولاردىڭ ويىنىنداعى جاساندىلىقسىز ىرعاققا ءتانتى بولا وتىرىپ، حالىقتىڭ باسىنان وتكەن الماعايىپ ءساتتىڭ وسىنشاما اۋىر بولعانىنا كۇيىنەسىڭ. كەز كەلگەن كەيىپكەرمەن بىرگە كورەرمەن تاريحپەن سىرلاسادى، «ءبىز سولاردىڭ ۇرپاعىمىز عوي» دەگەن ءسوز ءتىل ۇشىنا ورالا بەرەدى... ايتالىق، بالا بارىسحاننىڭ اۋىل بريگاديرى تاسبەتپەن (جانداربەك سادىرباەۆ) الىسىپ، ونىڭ القىمىنان الۋى، مامايدىڭ تاسبەتكە قارسى تۇرىپ، ايشانى قورعاۋى، ايشانىڭ جالعىز قۇناجىنىن كوللەكتيۆكە وتكىزبەي، حالىققا سويىپ بەرۋى سياقتى كوپتەگەن ساحنالار كورەرمەننىڭ كەيىپكەرلەرمەن بىرگە وقيعا ورتاسىنا ەنۋىنە ىقپال ەتەدى. مۇنداي درامالىق كورىنىستەر قويىلىمدا وتە كوپ. بارىسحان مەن نۇرپەرزەنتتىڭ وقيعا جۇلگەسىنىڭ يىرىمىنە قاراي ءبىرى ءستاليندى، ءبىرى گيتلەردى قارعاۋى دا كوپشىلىكتى ويلاندىرادى. بالا بولسا دا، ەكەۋى ەكى ديكتاتوردىڭ زوبالاڭىن كورگەندەر. قيىردا جاتىپ، ۇلكەن ساياساتتىڭ قۇربانى بولعاندار. ولارمەن بىرگە ءسىز دە بۇكىل الەمدى ورتكە وراعان تۇلعالارعا نالەت ايتپاي تۇرا المايسىز.
جازۋشىنىڭ ەكى شىعارماسىن پەساعا اينالدىرعان – بەلگىلى دراماتۋرگ ەركىن جۋاسبەك. ەركىن تىلەۋقۇلۇلىنىڭ بۇعان دەيىن دە تالاي پەساسى رەسپۋبليكالىق تەاترلاردا ساحنالانعانىن بىلەمىز. «اي مەن ايشا» مەن «مىلتىقسىز مايداننىڭ» سيۋجەتىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ەكى وتباسىعا جيناقتاپ، درامالىق شيەلەنىستى جاساپ شىعارۋ ءۇشىن دراماتۋرگتىڭ كوپ ىزدەنگەنى بىردەن اڭدالادى. مۇرتازا (جالعاس تولعانباي) ۇستالعان سوڭ ونىڭ اعاسى ماماي وتباسى ايشانىڭ قامقورىنا اينالادى. ۇلى وراق سوعىسقا كەتىپ، مەرت بولعاندا ايشا قامقانىڭ، قامقا ايشانىڭ مۇڭداسى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ارقا سۇيەرى بولادى. بۇل لينيا قويىلىمنىڭ سوڭىنا دەيىن ارقاۋىن ۇزبەيدى. ەكى انا. ءبىرى جارىنان، ءبىرى ۇلىنان ايىرىلعان، سولاردان قالعان ۇرپاقتى جەتكىزسەم، وشاعىنىڭ وتىن وشىرمەسەم دەپ ارپالىسىتانى ەكى بەيباق. ايشا مەن قامقانىڭ ءرولىن ءداريا ءجۇسىپ پەن گۇلنار جاقىپوۆا ەرەكشە كەيىپتەگەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اۋىرتپالىعى قاراپايىم وتباسىلارعا قانداي قيىندىق تۋعىزعانىن ەكى كەيىپكەردىڭ مىنەزىنەن ءسات سايىن اڭدالىپ تۇرادى. كۇڭىرەنە ءجۇرىپ، اتار تاڭعا ءۇمىت ارتادى. بوزداي ءجۇرىپ، بالالارىن باۋىرىنا باسىپ، ارۋاناداي قامقور بولادى. دراماتۋرگتىڭ ەكى شىعارماداعى كەيىپكەرلەردى ىرىكتەپ، ءورىمى بولەك پەساعا اينالدىرۋى كاسىبيلىك دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. قويىلىمدى كورگەن ساتتە ايشا مەن قامقا وبرازدارىنىڭ اجىراماس بۇتىندىگىن اڭدايسىز. ولار ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىن ءبىرى جەتىلدىرىپ تۇرعانداي اسەرگە بولەيدى. قويىلىم كىشكەناتي ادامداردىڭ الىپ يمپەريامەن ىشتەي كۇرەسىن كورسەتەدى. مۇنداعى ءار كەيىپكەر ءبىلىپ-بىلمەي سوۆەت وداعىمەن تايتالاسىپ كۇن كەشەدى. ولار جەڭەمىز دەپ ەمەس، جەڭىلمەۋ ءۇشىن بارىن سالادى. ۇرپاعىن قورعاۋ ءۇشىن بارلىق قيىندىققا قايىسپاي قارسى تۇرادى.
بۇل قويىلىمدا سۋرەتشىنىڭ ەڭبەگى بولەك ەكەنىن ايرىقشا ايتۋعا ءتيىسپىز. قويۋشى-سۋرەتشى – م. ساپاروۆ قويىلىمنىڭ ارعى وزەگىن تەرەڭ زەردەلەگەنى شىن. ءاۋ باستا ۇلكەن ەكراننان سوۆەت وداعىنىڭ شەرۋىن كورسەتەدى. قويىلىم اياقتالعانشا ەكراننان درامانىڭ يدەياسىن ايشىقتايتىن كورىنىستەر (بۇلتتى اسپان، اي، قۇستار، ت.ب.) ۇزدىكسىز بەرىلىپ تۇرادى. ەكران ارقىلى الىپ يمپەريانىڭ ساياساتى مەن كىشكەنتاي ادامداردىڭ تاعدىرىن قوسىمشا بايقاپ وتىراسىز. ال ساحنا ورتاسىنداعى سۇر قاقپا – «ارعى الەم» (ساياسات) مەن «بەرگى الەم» (ەكى وتباسى) ورتاسىنداعى وتكەل سىندى. «ارعى الەمدە» الاي-دۇلەي بوران، بۇرقاسىن، اشتىق، سوعىس، ال «بەرگى الەمدە» سول داۋىلدىڭ بارىنە جونارقاسىن توسقان كىشكەنتاي ادامدار – قاۋقارسىز ەكى وتباسى. كەيىپكەرلەردىڭ الاپات اشتىق پەن سوعىسقا ەشقانداي قاتىسى جوق، ولار قولدان ەشتەڭە جاساعان جوق، ءوزىنىڭ قوڭىر تىرلىگىن وتكەرىپ جاتقان تۇرعىندار، بىراق قىزىل يمپەريانىڭ ءاربىر ساياساتى قاقپا ارقىلى بەيكۇنا جانداردىڭ وشاعىنا كىرىپ، ويران سالادى. قاقپا اشىلعان سايىن جاقسىلىقتىڭ ەمەس، جاماناتتىڭ حابارى جەتەدى. قاۋقارسىز جانداردىڭ ودان قورعانار ءحالى جوق. ءار جولى قاقپا اشىلعاندا تاعى قانداي زۇلمات بولار ەكەن دەپ جانىڭىزدى شۇبەرەككە تۇيەسىز. ەكى وتباسىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ، بۇل سىناقتان قالاي وتەر ەكەن دەپ قينالاسىز. وسى كورىنىستەردى كورگەندە سوۆەت وداعى قازاقستاندى ءتۇرلى سىناقتىڭ لاباراتورياسىنا اينالدىرعانى ەسكە تۇسەدى. شىنىمەن دە، شەڭگەلىنەن قان ساۋلاعان قىزىل يمپەريانىڭ ءار جاڭالىعى، ءار وزگەرىسى قازاق ءۇشىن قانداي زور بوداۋ بەرۋمەن اياقتالعانىن بىلەمىز عوي. ساحناداعى سۇر قاقپا سول ويدى يشارالايدى.
ايشانىڭ بالالارعا ەرتەڭ ايتاتىن ءساتى بار. وسى كەزدەگى كورىنىس تە كورەرمەنىن ءبىر ءسات اۋىر مۇڭنان ايىقتىرىپ، ەرتەڭگە سەنىمىن وياتادى. جالپى قويىلىمداعى بي پەن پلاستيكالىق كورىنىستەر وتە ءساتتى شىققان. ساحنا ونەرىنىڭ مىڭ ءيىرىمدى تىلسىمىنا شومدىرىپ، درامانىڭ فيلوسوفيالىق ءمان-ماعىناسىن اشا تۇسۋگە ايرىقشا قىزمەت ەتكەنىن ايتپاساق بولماس.
ال ايشا مەن بارىسحاننىڭ بوراندا اداسىپ، ايشا ءبيبىنىڭ مولاسىنا تۇنەيتىن ءساتى قانداي قيىن زامان بولسا دا، ءبىزدى قورعايتىن كيەلى رۋحتار بار ەكەنىن ەسكە سالادى. مۇنداي مەڭزەۋلەر مەن ەمەۋىرىندەر قويىلىمدا بىرنەشە رەت كەزدەسەدى.
قويىلىمدى قازاق اناسىنىڭ قايسارلىعىنا ماداق جىر دەسەك تە بولاتىنداي. ايشا مەن قامقانىڭ وبرازدارى ارقىلى تۇتاس قازاق انالارىنىڭ جانكەشتى بولمىسىن بەينەلەيدى. دەگەنمەن، مۇندا اكەنىڭ وتباسىنداعى ورنى تۋرالى ويلاماۋ مۇمكىن ەمەس. مۇرتازانىڭ نكۆد جەندەتتەرى ۇستاپ اكەتەردەگى جالعىز ءسوزى: «ايشا، بالالارعا قورعان بول. اتىمدى وشىرمە!». ماماي دا ۇلى وراقتىڭ وتىن وشىرمەۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. مۇرتازانىڭ ءبىر اۋىز وسيەتى قويىلىم بويى جاڭعىرىپ تۇرادى. قازاق ۇرپاعىمەن مىڭ جاساۋدى كوزدەيتىن حالىق. اكە اتى وشىرمەۋ ءۇشىن كۇرەسكەن ۇرپاقتىڭ ۇتىلعانى جوق. اكەنىڭ اتىنا جامان ءسوز كەلتىرمەۋدى ويلاعان بالا دۇرىس جۇرۋگە، ادام بولۋعا ۇمتىلادى. بىراق زامان باسقا، زاڭ وزگە. جاستار ۇلكەندەردىڭ كوزقاراسىمەن كۇن كەشەدى دەۋ دە قيىن. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. نۇرپەرزەنت پەن توتيانىڭ وقيعاسى، ايدايدىڭ نۇرپەرزەنتتى وقۋعا ۇگىتتەۋى، بارىسحاننىڭ امەڭگەرلىككە قارسى شىعۋى كوپ جايتتان حابار بەرەدى. ەسكى مەن جاڭانىڭ تايتالاسى – توقتامايتىن پروتسەسس. قويىلىمدا ونى ۇمىت قالدىرمايدى. جاستاردىڭ جاڭا زامانعا ساي ءبىلىم الۋعا قۇشتار بولۋى كورەرمەنىن ءتانتى ەتكەنىن بايقايسىز.
«اي مەن ايشا» – ءوز وتباسىن قورعاۋدى مىندەت ساناعان قاۋقارسىز ادامداردىڭ قايسارلىعى تۋرالى حامسا-جىر. وتان – وتباسىنان باستالادى. دەمەك، بۇل وتان تۋرالى جىر. ءبىز بۇگىنگە قالاي جەتتىك، زۇلمات داۋىردەن قالاي امان قالدىق، بۇگىنگى كۇنگە جەتۋ ءۇشىن قانشاما ۇرپاق وپات بولدى، قانشا انا زار يلەي ءجۇرىپ، ۇرپاعىن قورعادى، قانشا اكە ءوزى ولسە دە، ۇرپاعىنىڭ تىلەۋىن تىلەدى – سول جونىندە شەرگە تولى سىر اقتارعان قويىلىم.
داۋلەتجان ماحمۇد،
كينورەجيسسەر، دراماتۋرگ
