Internet-alaıaqtyq, keń maǵynada, ınternet arqyly jasalatyn qylmystyq áreketterdi bildiredi. Bul túrdegi alaıaqtyq áreketter qarjylyq shyǵyndarǵa, jeke málimetterdiń urlanýyna jáne basqa da zııandarǵa ákelýi múmkin. "Adyrna" materıalynda ınternet-alaıaqtyqtyń negizgi túrleri, olardyń qaýiptiligi jáne olardan qorǵaný joldary sondaı-aq, qarjylyq alaıaqtyqtan qorǵaýdyń jańa tetikteri qalaı jumys isteıtini týraly baıandalady.
INTERNET-ALAIaQTYQTYŃ QANDAI TÚRLEI BAR?
Fıshıng - bul qylmyskerlerdiń adamdardyń jeke nemese qarjylyq aqparatyn aldaý arqyly alý ádisi. Olar jalǵan veb-saıttar nemese elektrondyq poshta habarlamalaryn paıdalana otyryp, qoldanýshylardy qupııa sózderin, banktik málimetterin nemese basqa da qundy aqparatty berýge májbúrleıdi.
Skımmıng - bankomattar men POS-termınaldar arqyly kartanyń aqparatyn zańsyz alý ádisi. Internet arqyly júzege asyrylatyn nusqasy da bar, munda zııandy baǵdarlamalar arqyly paıdalanýshynyń kompıýterinde nemese mobıldi qurylǵysynda saqtalǵan derekter urlanady.
Internet dúkenderindegi alaıaqtyq túri jalǵan ınternet-dúkenderdi qamtıdy, onda qylmyskerler jalǵan ónimderdi nemese qyzmetterdi satýdy usynady. Tutynýshylar taýarlar úshin tólem jasaǵannan keıin eshqandaı ónim nemese qyzmet almaıdy.
Krıptovalıýta naryǵynyń tanymaldylyǵy artýymen birge alaıaqtyqtyń osy túri de keń taraldy. Qylmyskerler jalǵan ICO (Initial Coin Offering) jobalaryn usynady nemese ınvestorlardy krıptovalıýta ámııandarynyń qupııa sózderin berýge májbúrleıdi.
Soıaldy ınjenerııa. Bul ádis adamdardyń psıhologııasyn paıdalaný arqyly júzege asyrylady. Qylmyskerler telefon arqyly nemese áleýmettik jelilerde senimge kiredi de, qundy aqparatty alady.
QAÝIPTILIGI NEDE?
Internet-alaıaqtyq tek qarjylyq shyǵyndarǵa ǵana emes, sondaı-aq jeke ómirge de zııan tıgizýi múmkin. Jeke málimetterdiń urlanýy jeke tulǵanyń qaýipsizdigine, bedeline nuqsan keltirýi múmkin. Sonymen qatar, kompanııalar úshin de ınternet-alaıaqtyq úlken shyǵyndarǵa alyp keledi. Mysaly, zııandy baǵdarlamalar nemese hakerlik shabýyldar arqyly alynǵan derekter kompanııanyń bedelin túsirip, klıentterdiń senimin joǵaltýǵa ákeledi.
INTERNET-ALAIaQTYQTAN QORǴANYS ShARALARY
Internet-alaıaqtyqtan qorǵaný úshin birneshe negizgi sharalardy qoldanýǵa bolady:
1. Bilim berý jáne aqparattandyrý:
Adamdar ınternet-alaıaqtyqtyń qaýiptiligi men onyń negizgi belgileri týraly habardar bolýy kerek. Fıshıng, skımmıng jáne basqa da alaıaqtyq túrleri týraly aqparat alý arqyly qoldanýshylar olardan qorǵaný ádisterin úırenedi.
2. Qupııa sózderdi basqarý:
Qupııa sózder kúrdeli ári ártúrli bolýy kerek. Sonymen qatar, qupııa sózderdi únemi ózgertip otyrý qajet. Eki faktorly aýtentıfıkaııa (2FA) qoldanyp, qaýipsizdik deńgeıin arttyrýǵa bolady.
3. Antıvırýstyq baǵdarlamalar men brandmaýerler:
Zııandy baǵdarlamalardy anyqtap, joıý úshin zamanaýı antıvırýstyq baǵdarlamalardy jáne brandmaýerlerdi paıdalaný qajet. Bul baǵdarlamalar kompıýterdi jáne jelini qorǵaýǵa kómektesedi.
4. Jalǵan saıttardan saq bolý:
Internet-dúkenderde saýda jasaǵan kezde olardyń senimdiligine kóz jetkizý kerek. URL mekenjaıyn muqııat tekserip, HTTPS protokolynyń bar-joǵyn qarańyz.
5. Jeke aqparatty bólispeý:
Qupııa málimetterdi eshqashan telefon nemese elektrondyq poshta arqyly bólispeńiz. Ásirese, bank málimetterin nemese qupııa sózderdi jibermeý qajet.
JAŃA ZAŃNAN KEIIN QAZAQSTANDA NE ÓZGERÝI MÚMKIN?
19 maýsymda Memleket Basshysy Qasym-Jomart Toqaev "Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine nesıe berý kezinde táýekelderdi azaıtý, qaryz alýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý, Qarjy naryǵyn jáne Atqarýshylyq is júrgizýdi retteýdi jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly"QR Zańyna qol qoıdy. Qujattyń keıbir jańashyldyqtary qarjylyq alaıaqtyq salasyna qatysty.
Fingramota.kz. saıtyndaǵy túsindirýlerge sáıkes jańa zańda klıentke bıometrııalyq sáıkestendirýsiz onlaın qaryzdar berýge tyıym salady. Eger siz alaıaqtyqtyń qurbany bolsańyz, onda bankter nemese MQU aqparattyq jáne kıberqaýipsizdikti saqtamaǵany úshin jaýap beredi.
Budan basqa, 2024 jylǵy 22 shildeden bastap Ulttyq Banktiń Antıfrod-ortalyǵyn qurý týraly norma belgilendi. Ortalyqtyń basty mindeti-alaıaqtyq operaııalar boıynsha derekterdi jınaý, bankterdiń jáne MQU-nyń kúdikti operaııalardy naqty ýaqyt rejıminde buǵattaýy.
«Endi alaıaqtyq tranzakııalardy anyqtaý jáne olarǵa jedel áreket etý, olar úshin qarajatty buǵattaý, qarjy uıymdary men quqyq qorǵaý organdary arasynda naqty ýaqyt rejıminde aqparat almasý, jalǵan tranzakııalar men tólem operaııalarynyń analıtıkasynyń biryńǵaı derekqoryn qurý jáne júrgizý múmkindigi bar», - deıdi mamandar.
2024 jyldyń 20 tamyzynan bastap klıenttiń bıometrııalyq sáıkestendirýinsiz onlaın banktik nesıeler men onlaın mıkrokredıtterdi berýge tyıym salý zańy kúshine enedi.
"Sonymen qatar, zańǵa táýeldi deńgeıde QR QNRDA ınternet arqyly nesıe berý kezinde ómir súrý deńgeıin tekserý talabyn belgileıdi. Liveness - alaıaqtar daýysty qoldanýǵa tyrysqan kezde tiri adamdy maskadan nemese tereń feıkten ajyratýǵa múmkindik beretin tehnologııa», - dep túsindirdi Fıngramota.
Bul jaǵdaıda klıentterdiń fotosýretterin paıdalanatyn alaıaqtardy boldyrmaý úshin klıent tekserý kezinde baqylaý qozǵalystaryn júzege asyrýy kerek.
Sondaı-aq, 2024 jyldyń 1 qyrkúıeginen bastap qaryz alýshy nesıe rásimdeýden óz erkimen bas tartqan jaǵdaıda nesıe uıymy bergen nesıeni óteýden bosatylady. Iaǵnı, eger tulǵa nesıe alýdan óz erkimen bas tartýdy belgilese, biraq osy kezeńde oǵan nesıe zańsyz berilgen bolsa, onda nesıe berýshi – bank nemese mıkroqarjy uıymy qaryzdy esepten shyǵarýǵa mindetti bolady.
2024 jyldyń 1 qazanynan bastap bankter men mıkroqarjy uıymdary úshin alynǵan nesıelik ótinimder boıynsha aqparatty naqty ýaqyt rejıminde kredıttik bıýroǵa berý mindeti engiziledi. Bul ereje nesıeler bir ýaqytta birneshe nesıelik mekemelerden berilgen kezde «nesıelik shopıng» dep atalatyndy joıýǵa arnalǵan.
