Üş ūiatyŋdy saqta, qazaqtyŋ qyzy!

Üş ūiat Şymkentte suret kolledjınde oqyp jürgen kezım. Gülfairus esımdı qyz bolatyn. Menen 1 kurs joǧary oqydy. Özı elıktıŋ laǧyndai. Äp-ädemı sondai… Ūnaityn. Jo-joq, türı emes, mınezı, ūialşaqtyǧy. Közıne tıke qarasaŋ da, ūialatyn, küldırgı söz aitsaŋ da, ūialatyn. Ūialǧany sol, şaşyn tıstep-ap, ekı-üş ret ainalatyn. Jä, ne aitqym keldı deisız ǧoi? Būl ūialu qyzǧa tän ūialu eken. Negızı, äiel balasynyŋ boiynda üş ūiat bolady. Bızdıŋ mynau aitqanymyz – bırınşı ūialu. Būl ūiat alǧaşqy neke tünı ketedı desedı. BIRINŞI ūiat demekşı, būl dünienı neke qiiuşy molda jaqsy bıledı. Räsım kezınde «tūrmysqa şyǧuǧa razymysyz?» – dep sūraq qoiady. Qyz qysylyp, jauap bere almai tūrsa, qaita-qaita qystamaidy. Sebebı, qyz bala «iä» deuge ūialuy mümkın. Sondyqtan, ündemeuı – kelıstı dep sanalady. Al jesır äielge talap basqa. Ol neke qiiu räsımınde mındettı türde «iä, razymyn» dep aituy qajet. Sebebı, ol qyz emes. Endı, EKINŞI ŪIаLUǧa kelsek, bala tuǧanda joiylady. Kelın kezındegısı men bırneşe balanyŋ «mamasy» bolǧan şaǧynda bıraz «aiyrmaşylyq» körseŋız, osy EKINŞI ŪIаT kınälı (Ärine äzıl). ÜŞINŞI ŪIаT. Bızdıŋ analarymyzdyŋ köbısı, osy üşınşı ūiatyn joǧaltpaǧan küiı baqilyq bolatyn. Al üşınşı ŪIаT — äiel adam zinaǧa tüsken tünı joiylady. Üşınşı ūiatyn joǧaltqan qazaqty da joǧaltady-au osy… Bıraq, qyz ūiatyn joǧaltuǧa sız ben bızdıŋ de qatysymyz bar. Jä, «Ögız, tana» degen äŋgımenı qoia tūryŋyz…   Gitlerge hat 1941 jyl. Nemıstıŋ İozef Mengele deitın därıgerınıŋ konslagerdegı tūtqyndarǧa türlı täjıribe jasap jürgen kezı. Ne kerek, qyrküiek aiynda, bızdıŋ keiıpkerdıŋ mekemesıne Reseiden alǧaşqy tūtqyndar keledı. Teŋ jartysy qyz-kelınşek eken. Mengele olardy täjıribe alaŋyna äkep, bırtındep zerttep köre bastaidy. Köredı. Körgen boida, bırden, Gitlerge suyt hat jazady. «Menıŋ Fiurerım. Myna närsenı aitqym keledı: Orystarmen soǧys ūzaqqa sozyluy mümkın. Bälkım, jeŋıs…. Sebebı – tūtqynǧa tüsken orys qyzdarynyŋ 98%-y beikünä…» Osy hatty oqyǧanda Gitlerdı qaidam, men aŋ-taŋ qalǧam. Päktık pen soǧystyŋ ne qatysy bar? Keiın bıldım. Mysal keltıreiın, köz aldyŋyzda ösken beikünä, päk qyzdy qaisybıreuler qorlap jatsa, sız qaitesız? Qyzdyŋ aryn qorǧau üşın älgılerdıŋ qolynda öluge barsyz. Būl ısıŋız aqtauǧa da, maqtauǧa da tūrarlyq bolar edı. Al endı, kerısınşe bolsa şe?! Körşınıŋ qyzy kım-körıngenmen yrjalaqtasyp tūratynyna kuäsız. Syrttai «jürgış» ekenınen de habardarsyz. Sol qyzdy bıreuler kelıp, jūlqylap jatsa, balaǧattasa, şaşynan jūlsa… Sız qaitesız? Oqtalyp baryp, «Äi qoişy, özıne de sol kerek» dersız. Būl tırlıgıŋızdı maqtai almaimyn, bıraq aqtauǧa bolady. Endı körşı-qolaŋǧa qaraŋyz. Gruppalas, synyptas, ärıptes qyz-kelınşekterge qaraŋyz. Qaisysyna kömekke ūmtylasyz, qaisysynyŋ qasynan öte şyǧasyz? Moiyndaŋyzşy, sız janynan öte şyǧatyndardyŋ qarasy köp, iä?! Sol köptıŋ kesırınen ǧoi, qaryndasyn qorǧauǧa tiıs bozbalanyŋ auzynan şyǧar söz «Za babu ne bazarim». Bügın qyz üşın «bazarit» etpeitın ūrpaq, erteŋ anasy, qaryndasy üşın de qyŋq etpeitın bolady. Äiel balasynyŋ ar-abyroiy jer bolǧan el – köp ötpei özge bır eldıŋ ezgısıne tüsedı. Būl aksioma. Mūndai qasıret bolmas üşın qyzdarymyzǧa ar, namys, ūiat degendı jastaiynan qūlaǧyna sıŋıru kerek. Ūiat demekşı…   «Solai rūqsat sūrap em, jylan bıtken qabyrǧaǧa qarai yǧysa kettı» Bır «atam» bar edı… İä, ol kısı bızdıŋ köşenıŋ basynda tūratyn. Saqaly döŋgelene bıtken, qiiaq mūrtty, qyr mūryndy. Qysqasy, türı kinoǧa sūranyp-aq tūr. Özınıŋ «macho» ekenın qu bäle bıletın. Ädemı qyz-kelınşek körse, sumaŋ etıp sol maŋnan tabylatyn. Ne kerek, sol şal bır künı qaitys boldy. Qaitty dep qaiyrly ölımge ūqsatqym kelmeidı. Öldı. İä, öldı… Qabırge qoiatyn da sät keldı. Ekı balasy şūŋqyrǧa tüstı. Arulap, ekı jaǧynan ekeulep ūstady. Eŋkeiıp qabırdıŋ ūiaşyǧyna denenı qoiǧaly jatqan. Şyŋǧyryp ekeuı de atyp-atyp şyqty. Äkesınıŋ mäiıtı qūlady da qaldy… Jūrttyŋ bärı: – Ne boldy? – destı. – Qabır ışı jylan tola, qūjynap jatyr, – deidı. Ürpiısıp qaldyq. Bır uaqytta qabırge molda tüstı. Kübırlep jatyr. Emıs-emıs estıgenım: «Äi, qabır ielerı! Mäiıttı qinau senderdıŋ mındetterıŋ. Bızdıŋ mındet jerge tapsyru. Oryndauǧa rūqsat berıŋder!». Keiın molda aitady: «Solai rūqsat sūrap em, jylan bıtken qabyrǧaǧa qarai yǧysa kettı». Aǧamyz mürdenı qabır ışıne saldy. Endı lahatty (mäiıt jatqan ūiaşyq) kırpışpen jabu kerek. Kömekke men tüstım. Arǧy älem men bergı älemnıŋ arasyn kesektermen jauyp jatyrmyz. Arǧy betten «qyrş-qyrş» etken dybystar estıledı. Tısıŋ qyşyrlap, deneŋ şymyrlaidy-ai, anau dybystardy estıseŋ… Zärem zär tübıne kettı. Qaityp kelemız. Janymda älgı molda kısınıŋ üş keiıpker turaly hadis aitqany esımde qalypty. Käzzap patşa, täkappar kedei, sosyn zinaqor şal. Mıne osy üşeuı Allanyŋ meiırımınen maqūrym qalatyndar dedı… Közıme jas keldı. Özımdı oiladym, özımnıŋ dostarymdy oiladym… Köbımız «Üilengenşe qyzǧa baryp qalaiyq» dep jüremız. Üilenedı. Közdı ala bere, «levyi» jüretının qoimaidy. 40-qa kelgende qoiam degenı de syltau bop qalady. Aqyry, hadistegıdei zinaqor şal bolady, al oǧan endı hadistıŋ ükımı jüredı.. Oinastyŋ jazasyn tek qabır men aqyrette tatpaidy ekenbız. Osy ömırde de trihomaniaz, gardnerellez, merez degen aqşaǧa emdeuge bolar bäleketterdı qoişy, aqşaǧa satyp ala almaityndai dünieŋdı būzasyŋ. Ol – özıŋnen keiıngı ūrpaǧyŋ. Oinastyq pen ūrpaqtyŋ qandai qatysy bar deisız be?! Kelesı taqyryp osy sūraqqa jauap beredı.    «Qyzdyŋ «betın» kım aşsa, sol ystyq»… Adam ne sebeptı üilenedı? Soŋynan ūrpaq qaldyru üşın. Būl kez-kelgen adamnyŋ sanasyna jazylǧan būiryq kod. Bıraq, baǧyp-qaǧyp otyrǧan balaŋ özıŋdıkı bolmai şyqsa şe?! Joq, äielıŋde kınä joq. Saǧan tūrmysqa şyqqaly közıŋe şöp salǧan emes… Mäsele nede? Osy arada özıŋe sūraq qoiyp körşı. Üileneiık dep ūsynys jasaǧanǧa deiın naqsüierıŋ päk edı me?! Nege sūraǧanymdy qazır tüsınesız. Osydan 150 jyl būryn amerikandyq jylqy ösıruşıler bır qūbylysqa kuä boldy. Olar jūmysqa şydamdy asyl tūqymdy jylqy alu üşın at pen zebrany şaǧylystyrady. Bıraq erkek zebra da, ūrǧaşy zebra da ūryqtanbai, täjıribe sätsız ötedı. Mamandar būl turaly müldem ūmytyp ketedı. Tek arada bıraz jyl ötken soŋ, qara-ala qūlyndar tuyla bastaǧanda, täjıribe eske tüsedı. Olar naǧyz asyl tūqymdy jylqylar edı! Būl qūbylys «telegoniia» dep atalady. Ch.Darvinnıŋ, Flint, Feliks Ladantek syndy professorlar men ǧalymdardyŋ jasaǧan täjıribelerı būl fenomendı odan saiyn rastai tüstı. F.Ladantek özınıŋ «Tūlǧa, damu, tūqym qualau jäne jaŋadarvinşıler» (1889 j.) kıtabynda «Alǧaşqy erkektıŋ äserı» degen tarauda jürgızılgen täjıribege toqtalady. Tek täjıribelı it ösıruşıler ǧana asyl tūqymdy qanşyqtyŋ köşedegı itpen bailanysqa tüsse, tıptı küşıktemegennıŋ özınde odan tektı töbet kütuge bolmaitynyn bılgen… Kepterşıler de mūny jaqsy bıledı. Eger tūqymy jasyq qūs asyl tektı kepterdıŋ ūiasyn «būzyp» ketse, ony bırden öltırgen. Öitkenı analyq kepterdı nendei myqtymen jūp etse de, qanaty älsız, tüsı bölek balapan basyp şyǧarady. Sol telegoniia endı äieldıŋ būrynǧy serıgınıŋ bolaşaq ūrpaǧyna äser etetının däleldeitın de ǧylym. Äsırese, alǧaşqysy. Öitkenı ūrpaqtyŋ TEKTIK QORYN balanyŋ bolaşaq äkesı emes, äieldıŋ alǧaşqy serıgı qalaidy. Būl äieldıŋ säbidı kımnen kötergenıne bailanysty emes. Iаǧni, qyzdyŋ etegın alǧaş kım türse, demek onyŋ bolaşaq balalarynyŋ äkesı sol bolmaq.  Probirkadaǧy DNK ızı nemese bırınşı erkektıŋ kesırı 1985 jyly KSRO ǦA fiziko-tehnikalyq mäseleler İnstitutynyŋ akademigı Petr Gariaev qyzyq mälımetke tap boldy. Ol lazerlık spektroskopiia arqyly DNK molekulalarynyŋ tūqymqualauşylyq qasietın zertteidı. DNK erıtındısınen lazerlık fotondy ötkızıp, molekulalardyŋ kölemı men salmaǧy jönındegı aqparatty jazyp alady. Bırde Gariaev bırneşe spektr tüsırgen soŋ, DNK-sy bar şyny tütıktıŋ ornyna bos tütıktı qoidy. Söittı de, taŋǧaldy. Bos tütıktegı spektrler aldyŋǧysyna qatty ūqsaityn edı. Tek signaldyŋ küşı älsızdeu. Qaitadan DNK ızderı qalǧan ydysqa bos tütık saldy. Mūnda da solai. Gariaevtyŋ aituynşa, spektrometrde tūqymqualauşylyq qasietın saqtaǧan aqparat qalyp qoiǧan. Zertteuşıler ony qaita-qaita sürtıp, tıptı taza azotpen jeldendıredı. Sonda ǧana DNK spektrı ketkendei bolady. Bıraq 3-4 minuttan keiın qaita şyqqan. Olardy tıptı joiu mümkın emes-tei. Petr Gariaev būl eksperimenttı jyl boiy jürgızedı. Aqyrynda DNK-ny joiǧannan keiın de, ydysta DNK molekulalarynyŋ elesı (körınbeitın ız) qalatynyna kümänı qalmaidy. Mūndai qūbylys adam balasyna da tän deidı Gariaev. Demek, alǧaş jaqyndasqan erkek qyzdyŋ genetikalyq kodyna eşqaşan öşırılmeitın ız qaldyryp ketedı… Negızı äielder plenkaly fotoapparat siiaqty. Sız 36 kadr tüsırıp, ony qaita paidalanyp körıŋızşı. Surettı şyǧarǧanda ne bolady? Jeŋıl jürıstı äielder de sondai. Bır beinenıŋ üstıne ekınşısı, oǧan üşınşısı tüsedı. Söitıp, «äkesıne de, şeşesıne de ūqsamai, bala «körşısıne» tartyp ketedı». Moral Bauyrym! Qaryndasym! Sen üşın «Ömırden qalaǧanyŋdy al», «Jas kezıŋde jürıp qal» degen ūrandar ömırlık ūstanymyŋ bolmauy tiıs. Aryŋdy jasyŋnan saqta. Sebebı – dın tūrǧysynan da, äleumettık jaǧynan da eŋ bastysy – ūrpaq. Sondyqtan bärı de, qandai jemıs egetınımız de, ūltymyzǧa qandai mümkındık beretınımız de – öz qolymyzda.  

Nūrbek BEKBAU

"Adyrna" ūlttyq portaly