ءۇش ۇيات
شىمكەنتتە سۋرەت كوللەدجىندە وقىپ جۇرگەن كەزىم. گۇلفايرۋس ەسىمدى قىز بولاتىن. مەنەن 1 كۋرس جوعارى وقىدى. ءوزى ەلىكتىڭ لاعىنداي. ءاپ-ادەمى سونداي… ۇنايتىن. جو-جوق، ءتۇرى ەمەس، مىنەزى، ۇيالشاقتىعى.
كوزىنە تىكە قاراساڭ دا، ۇيالاتىن، كۇلدىرگى ءسوز ايتساڭ دا، ۇيالاتىن. ۇيالعانى سول، شاشىن تىستەپ-اپ، ەكى-ءۇش رەت اينالاتىن. ءجا، نە ايتقىم كەلدى دەيسىز عوي؟ بۇل ۇيالۋ قىزعا ءتان ۇيالۋ ەكەن. نەگىزى، ايەل بالاسىنىڭ بويىندا ءۇش ۇيات بولادى. ءبىزدىڭ مىناۋ ايتقانىمىز – ءبىرىنشى ۇيالۋ. بۇل ۇيات العاشقى نەكە ءتۇنى كەتەدى دەسەدى. ءبىرىنشى ۇيات دەمەكشى، بۇل دۇنيەنى نەكە قيۋشى مولدا جاقسى بىلەدى. ءراسىم كەزىندە «تۇرمىسقا شىعۋعا رازىمىسىز؟» – دەپ سۇراق قويادى. قىز قىسىلىپ، جاۋاپ بەرە الماي تۇرسا، قايتا-قايتا قىستامايدى. سەبەبى، قىز بالا «ءيا» دەۋگە ۇيالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ۇندەمەۋى – كەلىستى دەپ سانالادى. ال جەسىر ايەلگە تالاپ باسقا. ول نەكە قيۋ راسىمىندە مىندەتتى تۇردە «ءيا، رازىمىن» دەپ ايتۋى قاجەت. سەبەبى، ول قىز ەمەس.
ەندى، ەكىنشى ۇيالۋعا كەلسەك، بالا تۋعاندا جويىلادى. كەلىن كەزىندەگىسى مەن بىرنەشە بالانىڭ «ماماسى» بولعان شاعىندا ءبىراز «ايىرماشىلىق» كورسەڭىز، وسى ەكىنشى ۇيات كىنالى (ارينە ءازىل).
ءۇشىنشى ۇيات. ءبىزدىڭ انالارىمىزدىڭ كوبىسى، وسى ءۇشىنشى ۇياتىن جوعالتپاعان كۇيى باقيلىق بولاتىن. ال ءۇشىنشى ۇيات — ايەل ادام زيناعا تۇسكەن ءتۇنى جويىلادى. ءۇشىنشى ۇياتىن جوعالتقان قازاقتى دا جوعالتادى-اۋ وسى… بىراق، قىز ۇياتىن جوعالتۋعا ءسىز بەن ءبىزدىڭ دە قاتىسىمىز بار. ءجا، «وگىز، تانا» دەگەن اڭگىمەنى قويا تۇرىڭىز…
گيتلەرگە حات
1941 جىل. نەمىستىڭ يوزەف مەنگەلە دەيتىن دارىگەرىنىڭ كونتسلاگەردەگى تۇتقىندارعا ءتۇرلى تاجىريبە جاساپ جۇرگەن كەزى. نە كەرەك، قىركۇيەك ايىندا، ءبىزدىڭ كەيىپكەردىڭ مەكەمەسىنە رەسەيدەن العاشقى تۇتقىندار كەلەدى. تەڭ جارتىسى قىز-كەلىنشەك ەكەن. مەنگەلە ولاردى تاجىريبە الاڭىنا اكەپ، بىرتىندەپ زەرتتەپ كورە باستايدى. كورەدى. كورگەن بويدا، بىردەن، گيتلەرگە سۋىت حات جازادى.
«مەنىڭ فيۋرەرىم. مىنا نارسەنى ايتقىم كەلەدى: ورىستارمەن سوعىس ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن. بالكىم، جەڭىس…. سەبەبى – تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس قىزدارىنىڭ 98%-ى بەيكۇنا…»
وسى حاتتى وقىعاندا گيتلەردى قايدام، مەن اڭ-تاڭ قالعام. پاكتىك پەن سوعىستىڭ نە قاتىسى بار؟ كەيىن ءبىلدىم. مىسال كەلتىرەيىن، كوز الدىڭىزدا وسكەن بەيكۇنا، پاك قىزدى قايسىبىرەۋلەر قورلاپ جاتسا، ءسىز قايتەسىز؟ قىزدىڭ ارىن قورعاۋ ءۇشىن الگىلەردىڭ قولىندا ولۋگە بارسىز. بۇل ءىسىڭىز اقتاۋعا دا، ماقتاۋعا دا تۇرارلىق بولار ەدى. ال ەندى، كەرىسىنشە بولسا شە؟!
كورشىنىڭ قىزى كىم-كورىنگەنمەن ىرجالاقتاسىپ تۇراتىنىنا كۋاسىز. سىرتتاي «جۇرگىش» ەكەنىنەن دە حاباردارسىز. سول قىزدى بىرەۋلەر كەلىپ، جۇلقىلاپ جاتسا، بالاعاتتاسا، شاشىنان جۇلسا… ءسىز قايتەسىز؟ وقتالىپ بارىپ، «ءاي قويشى، وزىنە دە سول كەرەك» دەرسىز. بۇل تىرلىگىڭىزدى ماقتاي المايمىن، بىراق اقتاۋعا بولادى.
ەندى كورشى-قولاڭعا قاراڭىز. گرۋپپالاس، سىنىپتاس، ارىپتەس قىز-كەلىنشەكتەرگە قاراڭىز. قايسىسىنا كومەككە ۇمتىلاسىز، قايسىسىنىڭ قاسىنان وتە شىعاسىز؟ مويىنداڭىزشى، ءسىز جانىنان وتە شىعاتىنداردىڭ قاراسى كوپ، ءيا؟! سول كوپتىڭ كەسىرىنەن عوي، قارىنداسىن قورعاۋعا ءتيىس بوزبالانىڭ اۋزىنان شىعار ءسوز «زا بابۋ نە بازاريم».
بۇگىن قىز ءۇشىن «بازاريت» ەتپەيتىن ۇرپاق، ەرتەڭ اناسى، قارىنداسى ءۇشىن دە قىڭق ەتپەيتىن بولادى. ايەل بالاسىنىڭ ار-ابىرويى جەر بولعان ەل – كوپ وتپەي وزگە ءبىر ەلدىڭ ەزگىسىنە تۇسەدى. بۇل اكسيوما. مۇنداي قاسىرەت بولماس ءۇشىن قىزدارىمىزعا ار، نامىس، ۇيات دەگەندى جاستايىنان قۇلاعىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. ۇيات دەمەكشى…
«سولاي رۇقسات سۇراپ ەم، جىلان بىتكەن قابىرعاعا قاراي ىعىسا كەتتى»
ءبىر «اتام» بار ەدى… يا، ول كىسى ءبىزدىڭ كوشەنىڭ باسىندا تۇراتىن. ساقالى دوڭگەلەنە بىتكەن، قياق مۇرتتى، قىر مۇرىندى. قىسقاسى، ءتۇرى كينوعا سۇرانىپ-اق تۇر. ءوزىنىڭ «ماچو» ەكەنىن قۋ بالە بىلەتىن. ادەمى قىز-كەلىنشەك كورسە، سۋماڭ ەتىپ سول ماڭنان تابىلاتىن. نە كەرەك، سول شال ءبىر كۇنى قايتىس بولدى. قايتتى دەپ قايىرلى ولىمگە ۇقساتقىم كەلمەيدى. ءولدى. ءيا، ءولدى… قابىرگە قوياتىن دا ءسات كەلدى. ەكى بالاسى شۇڭقىرعا ءتۇستى. ارۋلاپ، ەكى جاعىنان ەكەۋلەپ ۇستادى. ەڭكەيىپ قابىردىڭ ۇياشىعىنا دەنەنى قويعالى جاتقان. شىڭعىرىپ ەكەۋى دە اتىپ-اتىپ شىقتى. اكەسىنىڭ ءمايىتى قۇلادى دا قالدى… جۇرتتىڭ ءبارى:
– نە بولدى؟ – دەستى.
– قابىر ءىشى جىلان تولا، قۇجىناپ جاتىر، – دەيدى.
ءۇرپيىسىپ قالدىق. ءبىر ۋاقىتتا قابىرگە مولدا ءتۇستى. كۇبىرلەپ جاتىر. ەمىس-ەمىس ەستىگەنىم: «ءاي، قابىر يەلەرى! ءمايىتتى قيناۋ سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ. ءبىزدىڭ مىندەت جەرگە تاپسىرۋ. ورىنداۋعا رۇقسات بەرىڭدەر!».
كەيىن مولدا ايتادى: «سولاي رۇقسات سۇراپ ەم، جىلان بىتكەن قابىرعاعا قاراي ىعىسا كەتتى». اعامىز مۇردەنى قابىر ىشىنە سالدى. ەندى لاحاتتى ء(مايىت جاتقان ۇياشىق) كىرپىشپەن جابۋ كەرەك. كومەككە مەن ءتۇستىم. ارعى الەم مەن بەرگى الەمنىڭ اراسىن كەسەكتەرمەن جاۋىپ جاتىرمىز. ارعى بەتتەن «قىرش-قىرش» ەتكەن دىبىستار ەستىلەدى. ءتىسىڭ قىشىرلاپ، دەنەڭ شىمىرلايدى-اي، اناۋ دىبىستاردى ەستىسەڭ… زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى.
قايتىپ كەلەمىز. جانىمدا الگى مولدا كىسىنىڭ ءۇش كەيىپكەر تۋرالى حاديس ايتقانى ەسىمدە قالىپتى. كاززاپ پاتشا، تاكاپپار كەدەي، سوسىن زيناقور شال. مىنە وسى ۇشەۋى اللانىڭ مەيىرىمىنەن ماقۇرىم قالاتىندار دەدى… كوزىمە جاس كەلدى. ءوزىمدى ويلادىم، ءوزىمنىڭ دوستارىمدى ويلادىم…
كوبىمىز «ۇيلەنگەنشە قىزعا بارىپ قالايىق» دەپ جۇرەمىز. ۇيلەنەدى. كوزدى الا بەرە، «لەۆىي» جۇرەتىنىن قويمايدى. 40-قا كەلگەندە قويام دەگەنى دە سىلتاۋ بوپ قالادى. اقىرى، حاديستەگىدەي زيناقور شال بولادى، ال وعان ەندى ءحاديستىڭ ۇكىمى جۇرەدى..
ويناستىڭ جازاسىن تەك قابىر مەن اقىرەتتە تاتپايدى ەكەنبىز. وسى ومىردە دە تريحومانياز، گاردنەرەللەز، مەرەز دەگەن اقشاعا ەمدەۋگە بولار بالەكەتتەردى قويشى، اقشاعا ساتىپ الا المايتىنداي دۇنيەڭدى بۇزاسىڭ. ول – وزىڭنەن كەيىنگى ۇرپاعىڭ. ويناستىق پەن ۇرپاقتىڭ قانداي قاتىسى بار دەيسىز بە؟! كەلەسى تاقىرىپ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
«قىزدىڭ «بەتىن» كىم اشسا، سول ىستىق»…
ادام نە سەبەپتى ۇيلەنەدى؟ سوڭىنان ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن. بۇل كەز-كەلگەن ادامنىڭ ساناسىنا جازىلعان بۇيرىق كود. بىراق، باعىپ-قاعىپ وتىرعان بالاڭ وزىڭدىكى بولماي شىقسا شە؟! جوق، ايەلىڭدە كىنا جوق. ساعان تۇرمىسقا شىققالى كوزىڭە ءشوپ سالعان ەمەس… ماسەلە نەدە؟ وسى ارادا وزىڭە سۇراق قويىپ كورشى. ۇيلەنەيىك دەپ ۇسىنىس جاساعانعا دەيىن ناقسۇيەرىڭ پاك ەدى مە؟! نەگە سۇراعانىمدى قازىر تۇسىنەسىز.
وسىدان 150 جىل بۇرىن امەريكاندىق جىلقى وسىرۋشىلەر ءبىر قۇبىلىسقا كۋا بولدى. ولار جۇمىسقا شىدامدى اسىل تۇقىمدى جىلقى الۋ ءۇشىن ات پەن زەبرانى شاعىلىستىرادى. بىراق ەركەك زەبرا دا، ۇرعاشى زەبرا دا ۇرىقتانباي، تاجىريبە ءساتسىز وتەدى. ماماندار بۇل تۋرالى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتەدى. تەك ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ، قارا-الا قۇلىندار تۋىلا باستاعاندا، تاجىريبە ەسكە تۇسەدى. ولار ناعىز اسىل تۇقىمدى جىلقىلار ەدى!
بۇل قۇبىلىس «تەلەگونيا» دەپ اتالادى. چ.ءدارۆيننىڭ، فلينت، فەليكس لادانتەك سىندى پروفەسسورلار مەن عالىمداردىڭ جاساعان تاجىريبەلەرى بۇل فەنومەندى ودان سايىن راستاي ءتۇستى. ف.لادانتەك ءوزىنىڭ «تۇلعا، دامۋ، تۇقىم قۋالاۋ جانە جاڭادارۆينشىلەر» (1889 ج.) كىتابىندا «العاشقى ەركەكتىڭ اسەرى» دەگەن تاراۋدا جۇرگىزىلگەن تاجىريبەگە توقتالادى. تەك تاجىريبەلى يت وسىرۋشىلەر عانا اسىل تۇقىمدى قانشىقتىڭ كوشەدەگى يتپەن بايلانىسقا تۇسسە، ءتىپتى كۇشىكتەمەگەننىڭ وزىندە ودان تەكتى توبەت كۇتۋگە بولمايتىنىن بىلگەن…
كەپتەرشىلەر دە مۇنى جاقسى بىلەدى. ەگەر تۇقىمى جاسىق قۇس اسىل تەكتى كەپتەردىڭ ۇياسىن «بۇزىپ» كەتسە، ونى بىردەن ولتىرگەن. ويتكەنى انالىق كەپتەردى نەندەي مىقتىمەن جۇپ ەتسە دە، قاناتى ءالسىز، ءتۇسى بولەك بالاپان باسىپ شىعارادى.
سول تەلەگونيا ەندى ايەلدىڭ بۇرىنعى سەرىگىنىڭ بولاشاق ۇرپاعىنا اسەر ەتەتىنىن دالەلدەيتىن دە عىلىم. اسىرەسە، العاشقىسى.
ويتكەنى ۇرپاقتىڭ تەكتىك قورىن بالانىڭ بولاشاق اكەسى ەمەس، ايەلدىڭ العاشقى سەرىگى قالايدى. بۇل ايەلدىڭ ءسابيدى كىمنەن كوتەرگەنىنە بايلانىستى ەمەس. ياعني، قىزدىڭ ەتەگىن العاش كىم تۇرسە، دەمەك ونىڭ بولاشاق بالالارىنىڭ اكەسى سول بولماق.
پروبيركاداعى دنك ءىزى نەمەسە ءبىرىنشى ەركەكتىڭ كەسىرى
1985 جىلى كسرو عا فيزيكو-تەحنيكالىق ماسەلەلەر ينستيتۋتىنىڭ اكادەميگى پەتر گارياەۆ قىزىق مالىمەتكە تاپ بولدى. ول لازەرلىك سپەكتروسكوپيا ارقىلى دنك مولەكۋلالارىنىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىق قاسيەتىن زەرتتەيدى. دنك ەرىتىندىسىنەن لازەرلىك فوتوندى وتكىزىپ، مولەكۋلالاردىڭ كولەمى مەن سالماعى جونىندەگى اقپاراتتى جازىپ الادى.
بىردە گارياەۆ بىرنەشە سپەكتر تۇسىرگەن سوڭ، دنك-سى بار شىنى تۇتىكتىڭ ورنىنا بوس تۇتىكتى قويدى. ءسويتتى دە، تاڭعالدى. بوس تۇتىكتەگى سپەكترلەر الدىڭعىسىنا قاتتى ۇقسايتىن ەدى. تەك سيگنالدىڭ كۇشى السىزدەۋ. قايتادان دنك ىزدەرى قالعان ىدىسقا بوس تۇتىك سالدى. مۇندا دا سولاي.
گارياەۆتىڭ ايتۋىنشا، سپەكترومەتردە تۇقىمقۋالاۋشىلىق قاسيەتىن ساقتاعان اقپارات قالىپ قويعان. زەرتتەۋشىلەر ونى قايتا-قايتا ءسۇرتىپ، ءتىپتى تازا ازوتپەن جەلدەندىرەدى. سوندا عانا دنك سپەكترى كەتكەندەي بولادى. بىراق 3-4 مينۋتتان كەيىن قايتا شىققان. ولاردى ءتىپتى جويۋ مۇمكىن ەمەس-تەي.
پەتر گارياەۆ بۇل ەكسپەريمەنتتى جىل بويى جۇرگىزەدى. اقىرىندا دنك-نى جويعاننان كەيىن دە، ىدىستا دنك مولەكۋلالارىنىڭ ەلەسى (كورىنبەيتىن ءىز) قالاتىنىنا كۇمانى قالمايدى.
مۇنداي قۇبىلىس ادام بالاسىنا دا ءتان دەيدى گارياەۆ. دەمەك، العاش جاقىنداسقان ەركەك قىزدىڭ گەنەتيكالىق كودىنا ەشقاشان وشىرىلمەيتىن ءىز قالدىرىپ كەتەدى…
نەگىزى ايەلدەر پلەنكالى فوتواپپارات سياقتى. ءسىز 36 كادر ءتۇسىرىپ، ونى قايتا پايدالانىپ كورىڭىزشى. سۋرەتتى شىعارعاندا نە بولادى؟ جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەر دە سونداي. ءبىر بەينەنىڭ ۇستىنە ەكىنشىسى، وعان ءۇشىنشىسى تۇسەدى. ءسويتىپ، «اكەسىنە دە، شەشەسىنە دە ۇقساماي، بالا «كورشىسىنە» تارتىپ كەتەدى».
مورال
باۋىرىم! قارىنداسىم! سەن ءۇشىن «ومىردەن قالاعانىڭدى ال»، «جاس كەزىڭدە ءجۇرىپ قال» دەگەن ۇراندار ومىرلىك ۇستانىمىڭ بولماۋى ءتيىس. ارىڭدى جاسىڭنان ساقتا. سەبەبى – ءدىن تۇرعىسىنان دا، الەۋمەتتىك جاعىنان دا ەڭ باستىسى – ۇرپاق. سوندىقتان ءبارى دە، قانداي جەمىس ەگەتىنىمىز دە، ۇلتىمىزعا قانداي مۇمكىندىك بەرەتىنىمىز دە – ءوز قولىمىزدا.
نۇربەك بەكباۋ
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
