Kisiniń kórki bolyp sanalatyn shashta kıe bolatyny baǵzydan aıtylatyn boljam. Shashqa qatysty yrym, nanymdar da, qazaqı tyıymdar da jeterlik. Burynyraqta analarymyz belden asqan shashty kespegen. Uzyn shashty orynsyz kesý úlken qasiretke ushyratýy múmkin dep paıymdaǵan. «Bir tal túsken shashty kez kelgen jerge tastamaıdy, qus ilip ketse, bas aýrýyna shaldyǵady» degen de burynnan bar tyıym.
Ǵalymdar osy tyıymnyń astarynda aqıqattyń jatqanyn anyqtady. Olardyń paıymdaýynsha, adam shashy ǵarysh energııasyn qabyldaıtyn «antenna» bop tabylady eken, ıaǵnı shash ózin qorshaǵan ortamen habar almasyp turady-mys.
Ǵalymdardyń sózine sener bolsaq, antennaǵa shashtyń syrtqy ǵana emes, ishki qurylysy da uqsas keledi. Sońǵy jyldary ǵalymdar ashqan taǵy bir jańalyq — adam shashynyń Ian qýatyna baǵynatyndyǵy. Ǵaryshtyq sáýleden paıda bolatyn bul qýat erik-kúshti, durys sheshim qabyldaýdy, tereńnen oılaýdy darytatyn kórinedi.
Osy oraıda zertteýshiler Shákárim, Tóle bı tárizdi ulylarymyz ben kemeńger atalarymyz shash, saqal, murtyn ádemi etip qoıa bilgendigi men olardyń boıyndaǵy kóptegen izgi qasıetterdiń arasynda tyǵyz baılanys baryn rastaıdy. Bári de múmkin. Sebebi, ómir boıy qyrynbaǵan Bethovenge zamandastarynyń biri eskertý jasaǵanda, ol: «Eger qyrynsam, shyǵarmashylyq shabytym joǵalady», — dep jaýap qaıtarǵan ǵoı. Demek qazirgi ǵylym adam shashy men densaýlyǵynyń arasynda tyǵyz baılanys baryn dáleldep otyr.
Sonymen qatar ǵalymdar áıelderdiń shashy In qýatyna baǵynatynyn aıtady. Bul qýat qyz-kelinshekterdiń boıyna jumsaqtyq, meıirimdilik, baıyptylyq, keshirimdilik tárizdi qasıetterdi darytady eken. Olaı bolsa, bizdiń atalarymyz ben ájelerimizdiń qyz-kelinshekterge jalańbas júrmeýdi, meshitke oramal tartyp kirýdi talap etýi tegin emes. Meshit tóbesi, onyń aınalasyndaǵy keńistik erler shashy baǵynatyn Ian qýatyna tunyp tur. Sondyqtan da áıeldiń shashy ashyq bolsa, ózine kereǵar osy qýattardy tez qabyldap alady. Sol sebepti bolar, ejelgi Rýste áıel ekiqabat bolǵanynda ishtegi balaǵa kereǵar qýattar, ár túrli jaǵymsyz jaǵdaılar shash arqyly áser etpesin dep, olardyń shashyn tyqyrlap alyp tastaıtyn bolǵan.
Shashqa qatysty ańyzdardy, adam sengisiz áńgimelerdi kóp estip, kóp oqımyz. Osydan eki-úsh jyl buryn Máskeý teledıdarynyń «Densaýlyq» baǵdarlamasynan berilgen habarda HH ǵasyrda Qytaıda tańǵajaıyp bir sumdyq oqıǵanyń oryn alǵandyǵy jóninde aıtylǵan edi. Onda belgisiz, kózge kórinbeıtin bir kúsh qytaılyq qyzdardyń burymdaryn kesip alyp kete bergen. Shańqaı túste osylaısha shash urlaý 3 jylǵa sozylǵan. Bul jaǵdaı sol jyldary Londonda da qaıtalanady. Bıologtar, fızıkter, dinbasylar, polıeıler bul oqıǵanyń jumbaq syryn asha almaı, ár túrli boljam aıtady. Sol boljamdardyń biri mynadaı edi: «Ózin ózi ólimge qıǵandar ólgennen keıin de bul dúnıeden kete almaı qınalady. Tómengi astralǵa, ıaǵnı, jerdegi tirshilikke uzaq ýaqyt baılanyp júredi. Oǵan sebepshi — jerdegi kúsh qýatqa toly shashtar eken».
Boljamnyń astarynda úlken mán bar. Qazirgi ǵylymnyń shashqa baılanysty yrym, tyıymǵa eskiniń qaldyǵy dep qaramaýdy, oǵan jańasha kózqaraspen qaraýdy usynýy — basty negiz.
Shash kúsh jınaǵysh qasıetke ıe. Qytaıdyń áskerı ónerdi meńgergen batyrlary men jaqsy jaısańdary týraly kórkem fılmderinde ózderiniń bıoenergııasyn basqara alatyn monahtar barlyq kúsh qýatyn burymdaryna jınap, ony qarý retinde qoldanady. Qazirgi ǵylym onyń aqıqat ekenin dáleldep qana qoımaı, shashtan ár túrli «habar» alýdy da úırene bastady. Oǵan naqty dálel: krımınalıster bir tal shashy arqyly ıesiniń anasha qabyldaıtyn, qabyldamaıtynyn, taǵy da basqa jaǵdaılardy anyqtaı alady. Adamnyń saýsaqtarynyń tańbalary bir-birine uqsamaıtyny sııaqty kisiniń shashtarynda da tıtimdeı uqsastyq bolmaıdy. Tek birdeı shash bir jumyrtqaly egizderde ǵana bolady eken.
Tájirıbede bir tal shash arqyly «gendik daktıloskopııa» ádisin qoldana otyryp, qylmyskerdi de tabýǵa múmkindik bar.
Shashty zerdeleıtin ǵalymdardyń keńesi boıynsha adam úlken qıyndyqtarǵa tap bolyp, uzaq ýaqyt kúızelýdi bastan ótkerse, shashyn qıdyryp, aldyryp tastaǵany jón. Sebebi, shashtyń «este saqtaý» qasıeti bar kórinedi. Ol júıkeni, mıdy mazalap, kóńil kúıdi, densaýlyqty buzýy ábden múmkin.
Burymym men buralań joldarym
Shashtyń kıesi bolatyndyǵyna basymnan ótken jaǵdaı tolyq kózimdi jetkizgendeı boldy. Meniń shashym tizemnen tómen túsip turatyn. Arqama bir órim ǵyp tastasam, shashtyń salmaǵynan basym artqa qaraı shalqaıyp ketetin. Kóbine shashymnyń aýyrlyǵynan ony jelkeme orap túıip júrdim.
Bala kúnimde aýyldaǵy kórshi kelinshektiń tobyǵyna túsetin shashyna qyzyǵyp júretinmin. Sol kelinshek keıinnen qatty syrqattandy. Mıynda psıhologııalyq aýytqýlar bolyp, uzaq emdeldi. Shashqa kóz tıgennen kelgen kesel dep shashyn kesip tastaǵanmen, ol aýrýynan aryla alǵan joq. Qaıta syrqaty odan saıyn asqynyp ketti. Aýylda «Bıǵaısha jyndy» degen atpen kúni keshege deıin ómir súrdi.
Men boıjetip, Almatyǵa oqýǵa tústim. Sol kezderdegi sánge aınalǵan qysqa shashqa qatty qyzyǵyp, shashymdy kesýdiń retin tappaı júrdim. Qyrqyp tastaı salaıyn desem, ákemniń «shashyńdy qısań, meniń qyzym emessiń» degen sózinen attap kete almadym.
Bir kúni basym shanshyp, aýyra berdi. Ózimshe «shashyma kóz tıgen» dep oılap, shashtarazǵa baryp, sholtıtyp, ıyǵymnan kestim de tastadym. Sodan keıin-aq aıaǵymnan «qyrsyq» shala berdi. Bir aıǵa jetpeı sap-saý júrgen ákem kóz jumdy. Ákemmen qoshtasýǵa kelgenimde naǵashy ájem meniń qıylǵan shashyma tesile qarap, «sen ekensiń ǵoı ákeńdi qurtqan» demesi bar ma? Men túkke de túsinbedim. Oqýdan kóp ýaqytqa qalyp qoıǵanymnyń kesirinen oqýymnan da shyǵyp qaldym. Ústi-ústine aýyra berdim.
Qaıda barsam da «qorqyttyń kórine» ushyraı bergen soń, týystarymnyń súıreýimen kórshi aýyldaǵy Tileý degen táýip shalǵa baryp qaraldym. Tamyrymdy ustap otyryp, shashymdy qıǵanda, ashyq joldarymnyń barlyǵyn qıyp tastaǵanymdy aıtty. «Qaıda barsań da, jolyńnyń bolmaıtyny — sol», — dedi ol. Sodan soń jeti kún jylqynyń quıryǵyn shashymnyń ushyna baılap júrip, dem saldyrýyma keńes etti. Aıtqanynyń barlyǵyn buljytpaı oryndadym. Keıinnen jaǵdaıym qalpyna keldi.
Qazir oılap otyrsam, shashta biz bile bermes qupııa kóp eken. Shashtyń sezimtal ekenin, onyń jaqsylyqty da, jamandyqty tez qabyldaǵysh bolatynyn sol táýip shal túsindirip berdi. Burynyraqta baqsy balgerler bireýdi bireýge qaratyp berý úshin de, báz bireýlerdi jaýlastyrý úshin de shashqa duǵa oqıdy eken. Ondaı ádis búgingi kúni de bar. Sondyqtan shashty adam aıaǵynyń astyna tastamaı, bir talyna da abaı bolý kerek. Al uzyn shashty sińililerime aıtarym, shashtaryńdy jónsiz qııýshy bolmańdar.
Jaqsygúl IMAShEVA,
Aqtóbe qalasy
"Adyrna" ulttyq portaly
