شاشىڭدى قيما، بويجەتكەن، قىرسىق شالادى!

15971
Adyrna.kz Telegram

كىسىنىڭ كوركى بولىپ سانالاتىن شاشتا كيە بولاتىنى باعزىدان ايتىلاتىن بولجام. شاشقا قاتىستى ىرىم، نانىمدار دا، قازاقي تىيىمدار دا جەتەرلىك. بۇرىنىراقتا انالارىمىز بەلدەن اسقان شاشتى كەسپەگەن. ۇزىن شاشتى ورىنسىز كەسۋ ۇلكەن قاسىرەتكە ۇشىراتۋى مۇمكىن دەپ پايىمداعان. «ءبىر تال تۇسكەن شاشتى كەز كەلگەن جەرگە تاستامايدى، قۇس ءىلىپ كەتسە، باس اۋرۋىنا شالدىعادى» دەگەن دە بۇرىننان بار تىيىم.

عالىمدار وسى تىيىمنىڭ استارىندا اقيقاتتىڭ جاتقانىن انىقتادى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، ادام شاشى عارىش ەنەرگياسىن قابىلدايتىن «انتەننا» بوپ تابىلادى ەكەن، ياعني شاش ءوزىن قورشاعان ورتامەن حابار الماسىپ تۇرادى-مىس.

عالىمداردىڭ سوزىنە سەنەر بولساق، انتەنناعا شاشتىڭ سىرتقى عانا ەمەس، ىشكى قۇرىلىسى دا ۇقساس كەلەدى. سوڭعى جىلدارى عالىمدار اشقان تاعى ءبىر جاڭالىق — ادام شاشىنىڭ يان قۋاتىنا باعىناتىندىعى. عارىشتىق ساۋلەدەن پايدا بولاتىن بۇل قۋات ەرىك-كۇشتى، دۇرىس شەشىم قابىلداۋدى، تەرەڭنەن ويلاۋدى دارىتاتىن كورىنەدى.

وسى ورايدا زەرتتەۋشىلەر شاكارىم، تولە بي ءتارىزدى ۇلىلارىمىز بەن كەمەڭگەر اتالارىمىز شاش، ساقال، مۇرتىن ادەمى ەتىپ قويا بىلگەندىگى مەن ولاردىڭ بويىنداعى كوپتەگەن ىزگى قاسيەتتەردىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بارىن راستايدى. ءبارى دە مۇمكىن. سەبەبى، ءومىر بويى قىرىنباعان بەتحوۆەنگە زامانداستارىنىڭ ءبىرى ەسكەرتۋ جاساعاندا، ول: «ەگەر قىرىنسام، شىعارماشىلىق شابىتىم جوعالادى»، — دەپ جاۋاپ قايتارعان عوي. دەمەك قازىرگى عىلىم ادام شاشى مەن دەنساۋلىعىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بارىن دالەلدەپ وتىر.

سونىمەن قاتار عالىمدار ايەلدەردىڭ شاشى ين قۋاتىنا باعىناتىنىن ايتادى. بۇل قۋات قىز-كەلىنشەكتەردىڭ بويىنا جۇمساقتىق، مەيىرىمدىلىك، بايىپتىلىق، كەشىرىمدىلىك ءتارىزدى قاسيەتتەردى دارىتادى ەكەن. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرگە جالاڭباس جۇرمەۋدى، مەشىتكە ورامال تارتىپ كىرۋدى تالاپ ەتۋى تەگىن ەمەس. مەشىت توبەسى، ونىڭ اينالاسىنداعى كەڭىستىك ەرلەر شاشى باعىناتىن يان قۋاتىنا تۇنىپ تۇر. سوندىقتان دا ايەلدىڭ شاشى اشىق بولسا، وزىنە كەرەعار وسى قۋاتتاردى تەز قابىلداپ الادى. سول سەبەپتى بولار، ەجەلگى رۋستە ايەل ەكىقابات بولعانىندا ىشتەگى بالاعا كەرەعار قۋاتتار، ءار ءتۇرلى جاعىمسىز جاعدايلار شاش ارقىلى اسەر ەتپەسىن دەپ، ولاردىڭ شاشىن تىقىرلاپ الىپ تاستايتىن بولعان.

شاشقا قاتىستى اڭىزداردى، ادام سەنگىسىز اڭگىمەلەردى كوپ ەستىپ، كوپ وقيمىز. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ماسكەۋ تەلەديدارىنىڭ «دەنساۋلىق» باعدارلاماسىنان بەرىلگەن حاباردا حح عاسىردا قىتايدا تاڭعاجايىپ ءبىر سۇمدىق وقيعانىڭ ورىن العاندىعى جونىندە ايتىلعان ەدى. وندا بەلگىسىز، كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر كۇش قىتايلىق قىزداردىڭ بۇرىمدارىن كەسىپ الىپ كەتە بەرگەن. شاڭقاي تۇستە وسىلايشا شاش ۇرلاۋ 3 جىلعا سوزىلعان. بۇل جاعداي سول جىلدارى لوندوندا دا قايتالانادى. بيولوگتار، فيزيكتەر، ءدىنباسىلار، پوليتسەيلەر بۇل وقيعانىڭ جۇمباق سىرىن اشا الماي، ءار ءتۇرلى بولجام ايتادى. سول بولجامداردىڭ ءبىرى مىناداي ەدى: «ءوزىن ءوزى ولىمگە قيعاندار ولگەننەن كەيىن دە بۇل دۇنيەدەن كەتە الماي قينالادى. تومەنگى استرالعا، ياعني، جەردەگى تىرشىلىككە ۇزاق ۋاقىت بايلانىپ جۇرەدى. وعان سەبەپشى — جەردەگى كۇش قۋاتقا تولى شاشتار ەكەن».

بولجامنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان بار. قازىرگى عىلىمنىڭ شاشقا بايلانىستى ىرىم، تىيىمعا ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ قاراماۋدى، وعان جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋدى ۇسىنۋى — باستى نەگىز.

شاش كۇش جيناعىش قاسيەتكە يە. قىتايدىڭ اسكەري ونەردى مەڭگەرگەن باتىرلارى مەن جاقسى جايساڭدارى تۋرالى كوركەم فيلمدەرىندە وزدەرىنىڭ بيوەنەرگياسىن باسقارا الاتىن موناحتار بارلىق كۇش قۋاتىن بۇرىمدارىنا جيناپ، ونى قارۋ رەتىندە قولدانادى. قازىرگى عىلىم ونىڭ اقيقات ەكەنىن دالەلدەپ قانا قويماي، شاشتان ءار ءتۇرلى «حابار» الۋدى دا ۇيرەنە باستادى. وعان ناقتى دالەل: كريميناليستەر ءبىر تال شاشى ارقىلى يەسىنىڭ اناشا قابىلدايتىن، قابىلدامايتىنىن، تاعى دا باسقا جاعدايلاردى انىقتاي الادى. ادامنىڭ ساۋساقتارىنىڭ تاڭبالارى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى سياقتى كىسىنىڭ شاشتارىندا دا تيتىمدەي ۇقساستىق بولمايدى. تەك بىردەي شاش ءبىر جۇمىرتقالى ەگىزدەردە عانا بولادى ەكەن.

تاجىريبەدە ءبىر تال شاش ارقىلى  «گەندىك داكتيلوسكوپيا» ءادىسىن قولدانا وتىرىپ، قىلمىسكەردى دە تابۋعا مۇمكىندىك بار.

شاشتى زەردەلەيتىن عالىمداردىڭ كەڭەسى بويىنشا ادام ۇلكەن قيىندىقتارعا تاپ بولىپ، ۇزاق ۋاقىت كۇيزەلۋدى باستان وتكەرسە، شاشىن قيدىرىپ، الدىرىپ تاستاعانى ءجون. سەبەبى، شاشتىڭ «ەستە ساقتاۋ» قاسيەتى بار كورىنەدى. ول جۇيكەنى، ميدى مازالاپ، كوڭىل كۇيدى، دەنساۋلىقتى بۇزۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇرىمىم مەن بۇرالاڭ جولدارىم

شاشتىڭ كيەسى بولاتىندىعىنا باسىمنان وتكەن جاعداي تولىق كوزىمدى جەتكىزگەندەي بولدى. مەنىڭ شاشىم تىزەمنەن تومەن ءتۇسىپ تۇراتىن. ارقاما ءبىر ءورىم عىپ تاستاسام، شاشتىڭ سالماعىنان باسىم ارتقا قاراي شالقايىپ كەتەتىن. كوبىنە شاشىمنىڭ اۋىرلىعىنان ونى جەلكەمە وراپ ءتۇيىپ ءجۇردىم.

بالا كۇنىمدە اۋىلداعى كورشى كەلىنشەكتىڭ توبىعىنا تۇسەتىن شاشىنا قىزىعىپ جۇرەتىنمىن. سول كەلىنشەك كەيىننەن قاتتى سىرقاتتاندى. ميىندا پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلار بولىپ، ۇزاق ەمدەلدى. شاشقا كوز تيگەننەن كەلگەن كەسەل دەپ شاشىن كەسىپ تاستاعانمەن، ول اۋرۋىنان ارىلا العان جوق. قايتا سىرقاتى ودان سايىن اسقىنىپ كەتتى. اۋىلدا «بيعايشا جىندى» دەگەن اتپەن كۇنى كەشەگە دەيىن ءومىر ءسۇردى.

مەن بويجەتىپ، الماتىعا وقۋعا ءتۇستىم. سول كەزدەردەگى سانگە اينالعان قىسقا شاشقا قاتتى قىزىعىپ، شاشىمدى كەسۋدىڭ رەتىن تاپپاي ءجۇردىم. قىرقىپ تاستاي سالايىن دەسەم، اكەمنىڭ «شاشىڭدى قيساڭ، مەنىڭ قىزىم ەمەسسىڭ» دەگەن سوزىنەن اتتاپ كەتە المادىم.

ءبىر كۇنى باسىم شانشىپ، اۋىرا بەردى. وزىمشە «شاشىما كوز تيگەن» دەپ ويلاپ، شاشتارازعا بارىپ، شولتيتىپ، يىعىمنان كەستىم دە تاستادىم. سودان كەيىن-اق اياعىمنان «قىرسىق» شالا بەردى. ءبىر ايعا جەتپەي ساپ-ساۋ جۇرگەن اكەم كوز جۇمدى. اكەممەن قوشتاسۋعا كەلگەنىمدە ناعاشى اجەم مەنىڭ قيىلعان شاشىما تەسىلە قاراپ، «سەن ەكەنسىڭ عوي اكەڭدى قۇرتقان» دەمەسى بار ما؟ مەن تۇككە دە تۇسىنبەدىم. وقۋدان كوپ ۋاقىتقا قالىپ قويعانىمنىڭ كەسىرىنەن وقۋىمنان دا شىعىپ قالدىم. ءۇستى-ۇستىنە اۋىرا بەردىم.

قايدا بارسام دا «قورقىتتىڭ كورىنە» ۇشىراي بەرگەن سوڭ، تۋىستارىمنىڭ سۇيرەۋىمەن كورشى اۋىلداعى تىلەۋ دەگەن ءتاۋىپ شالعا بارىپ قارالدىم. تامىرىمدى ۇستاپ وتىرىپ، شاشىمدى قيعاندا، اشىق جولدارىمنىڭ بارلىعىن قيىپ تاستاعانىمدى ايتتى. «قايدا بارساڭ دا، جولىڭنىڭ بولمايتىنى — سول»، — دەدى ول. سودان سوڭ جەتى كۇن جىلقىنىڭ قۇيرىعىن شاشىمنىڭ ۇشىنا بايلاپ ءجۇرىپ، دەم سالدىرۋىما كەڭەس ەتتى. ايتقانىنىڭ بارلىعىن بۇلجىتپاي ورىندادىم. كەيىننەن جاعدايىم قالپىنا كەلدى.

قازىر ويلاپ وتىرسام، شاشتا ءبىز بىلە بەرمەس قۇپيا كوپ ەكەن. شاشتىڭ سەزىمتال ەكەنىن، ونىڭ جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى تەز قابىلداعىش بولاتىنىن سول ءتاۋىپ شال ءتۇسىندىرىپ بەردى. بۇرىنىراقتا باقسى بالگەرلەر بىرەۋدى بىرەۋگە قاراتىپ بەرۋ ءۇشىن دە، ءباز بىرەۋلەردى جاۋلاستىرۋ ءۇشىن دە شاشقا دۇعا وقيدى ەكەن. ونداي ءادىس بۇگىنگى كۇنى دە بار. سوندىقتان شاشتى ادام اياعىنىڭ استىنا تاستاماي، ءبىر تالىنا دا اباي بولۋ كەرەك. ال ۇزىن شاشتى سىڭىلىلەرىمە ايتارىم، شاشتارىڭدى ءجونسىز قيۋشى بولماڭدار.

جاقسىگۇل يماشەۆا،

اقتوبە قالاسى

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر