Ultymyzdyń ótkeninde erekshe mánge ıe, el men eldi jaqyndastyryp, alystaǵan arasyn jaqyndatyp, qaıta tabystyratyn «tórkindeý» atty dástúr bar. Halqymyz áıel balasyna tikeleı qatysy bar tórkindeý dástúrin árbir qyzǵa paryz etken. Uzatylǵan qyz barǵan jerinde etek-jeńin jınap, qaıyn jurtyna úırenip, perzent súıip, aıaýly anaǵa aınalǵanynda mindetti túrde bul joralǵyny jasaýy kerek. Biraq, tórkindeý bir-aq ret jasalady. Qazir qazaq ómirinen qalys qalyp, óship ketý aldynda turǵan dástúrimizdi tereńirek túsindirý úshin, ózi tórkindegen jáne tórkindeý dástúrine kýá bolǵan apalarymyzdyń áńgimesine qulaq túrdik.
«Balalarymnyń moınyna qaryz bolmas úshin tórkindep bardym»
Márzııa Imanálıeva – 1932 jyly Túlkibas aýdanynda týǵan. Búginde bir ul bir qyzdy asyrap jetkizgen aıaýly ana. Segiz nemeresine qazaqı tárbıe berip otyrǵan ardaqty áje. Seksenniń seńgirine shyqqan qart anany áli de bolsyn kárilik jeńbegen. Oıy jınaqy, ózi sergek, sózi naqty. Bizdiń suraǵymyzdan keıin Márzııa apa óziniń tórkindeýi týraly áńgimesin bastap ketti.
«Anam bala kúnimde kóz jumdy. Ákem keıin eki ret nekede boldy. Men uzatylǵan kez – soǵystan keıin halyq ábirjip, áli aıaqtan tura almaı jatqan kez ǵoı. Meni uzatyp, tósek oryn jasap berýge jaǵdaı bolmady. Sol kezde mende ǵana emes, búkil halyq sondaı aýyr kúnderdi bastan ótkerip jatqan edi. Áıteýir kishkentaıymnan qyz balasynyń tórkindeýi paryz ekenin, tórkindemese balalaryna, týys-týǵandaryna syn bolatynyn bilip óstik. Óıtkeni, áıel adam qaıtys bolǵanda tabytyn ár týysqanynyń aldyna qoıyp, «Myna kisi tórkindedi me?» dep suraıdy eken. Sondyqtan eki jyl buryn qara shańyraqta otyrǵan úshinshi sheshemnen inim bar. Sol inimniń úıine 79 jasymda tórkindep qaıttym. Aǵaıyn-týys barlyǵy jaqsylap kútip aldy. Olarǵa dán rızamyn. Eki kún týysqandarymda kútilip, máz-meıram boldym. Tórkindep barǵan qyz qara shańyraqqa dastarhan jaıyp barady. Men de ol ádepten aspaı jón-joralǵymdy jasadym. Bir mal soıyp, sybaǵalaryn berdim. Úsh úıde kútildim. Barlyǵy jan-jaǵymnan qaýmalap, báıek bolyp jatty. Qoldarynan kelgenshe syı qurmetterin kórsetti. Kóılekterin kıgizip, kórpelerin berip, oramaldaryn japty. Qazaqta tórkindegen qyz jalǵyz barmaıdy. Mindetti túrde jaqyn adamdaryn ertip barady. Men de ádep boıynsha qyzymdy, qurbymdy ertip bardym. Týystarym ere barǵan adamdardy da qur qol qaıtarǵan joq. Syı-sııapattaryn jasap, báıek boldy»
Márzııa apanyń maqsaty – balalarynyń moınyna tórkindeýdi qaryz etpeý edi. Buǵan qosa mańyzdy bir sebebi taǵy bar.
«Tórkindeýimniń taǵy bir maqsaty – aýylymdaǵy jastar meni tanýy kerek, men olardy tanýym kerek. Bul maqsat ta oryndaldy. Ádette úlkenderdi tanyǵanymyzben jastarǵa mán bere qoımaımyz ǵoı. Bul durys emes. Men aýyldyń jastarymen de tanystym. Óıtkeni eskiniń qaldyǵyn jastarǵa úıretý kerek. Bul aǵaıyn týystyń bir-birinen alshaqtamaı syılastyqty arttyrýyna taptyrmas múmkindik. Qazirgi jastarymyz osyny esten shyǵarmaý kerek. Urpaqtan-urpaqqa sabaqtasa berse qandaı jaqsy bolar edi. Jastarǵa birdeńe deseń, «osy apalar eskini aıtady da otyrady, qazir ol qalǵan, eshkim qoldanbaıdy, zaman basqa» dep aıtady. Tipti, aıtqan aqylyńdy jaqtyrmaı qalatyndaryn qaıtesiń? Biraq bul durys emes. Osyndaı nemquraıly qaraýdyń saldarynan, «zaman ózgerdi biz jańashyldyqqa umtylamyz» degen oıdyń sebebinen ultymyzdyń kóptegen dástúrleri umytylyp qaldy. Tipti sanadan óship ketkenderi de bar. Kez-kelgen nárseni zamanǵa saı jańǵyrtýǵa bolady ǵoı. Sondyqtan jastarymyz osyǵan mán berse eken. Bizdiń erekshe dástúrlerimiz ólmeı, sabaqtasa berse degen tilegim bar»
Márzııa apa basqaǵa uqsamaıtyn, tek qazaq halqyna tán salt-dástúrlerimizdi óshirmeı saqtap qalý búgingi urpaqtyń qolynda ekenin aıtady.
Kelesi keıipkerimiz Tolǵankúl Aıtbekqyzy. Ómirinde úsh ret tórkindeý dástúriniń kýási bolypty. Sonyń ishinde esinen ketpeıtini anasymen erip barǵan sapary.
«Men turmysqa shyqqanda anam tórkindedi»
«Jambyl oblysynda buryn Áýlıeata qalasy bolǵan. Keıin Taraz bolyp ózgerdi. Anam osy qalanyń Aqjar aýylynda dúnıege kelgen. Men ata-anamnyń jalǵyz qyzymyn. Anamnyń áýleti óte úlken áýlet bolǵan eken. Ol kezde adamdardyń bir-birimen habarlasýy da qıyn zaman ǵoı. Men turmysqa shyǵyp alǵashqy balamdy dúnıege ákelgennen keıin 1972 jyly anam tórkindegisi keldi. Ol kezde 72 jasta edi. Anam ákeme 17 jasynda turmysqa shyqqan. Zamannyń qıyndyǵy bolar sol ýaqytqa deıin anam óz jurtynan múldem habarsyz qalǵan edi. Ol kezde men 23 jastamyn. Meni jáne abysynyn, kúıeýimdi ertip tórkindep bardy. Barsaq shynymen úlken áýlet, ata-babalarynan ishimdikke jolamaıtyn adamdar eken. Solardyń ishinde Aıapbergen degen aǵasynyń kózi tiri eken. Sol kisi kelip, «Tórkindep kelipsiń, bizdi eske alypsyń, qazaǵymyzdyń keremet dástúrin umytpapsyń ǵoı, janym, ólip tirilip keldiń ba?» dep qushaǵyn asha qarsy aldy. Barlyq aýyl jınaldy. Biz barǵan kezde 12 úı otbasy bolyp otyr eken. «Tórkindeımin» dep sheshim shyǵarǵan kezde anam maǵan «men ol jaqqa tegin barmaımyn, barymyzdy alyp baramyz, dastarhan jaıyp, árbiriniń sybaǵasyn alyp barýymyz kerek» dedi. Sóıtip, bir maldy soıǵyzyp, borshalatyp, «jiligin ápke-sińlilerine», «bas jambasyn aǵa-inilerine» dep saldyq. Sóıtip, kúıeýimniń basy-qasynda otyryp, bárin daıyndatty. Joldasym da jas-taı áke-sheshesinen jetim qalǵan. «Anamnyń moınyna tórkindeý qaryz bolmasyn» dep baryn saldy. Jáne 12 úıge shamamyz kelgenshe syı-sııapattarymyzdy jasadyq. Bardyq, keremet qarsy aldy. 12 kún boıyna anam týysqandaryna tórkindep, erkelep qaıtty. Barlyǵy mal soıyp, sybaǵasyn berý úshin úıine qonaqqa shaqyrdy. Tek et jaqyndaryna ǵana emes, kórshi-qolańǵa, aýyldyń aqsaqaldy adamdarynyń barlyǵyna sálem berdik. Árbir shańyraqqa barǵannan keıin atqaralatyn alǵashqy is ol – tanysý rásimi. Eńkeıgen qartynan eńbektegen balasyna deıin tanysyp, arqa-jarqa bolamyz. Osylaısha keremet bir sapar boldy»
Anasynyń tórkindeý sapary jaıly tolǵanyspen sóılegen Tolǵankúl apa naǵashy jurtynyń olardy qalaı shyǵaryp salǵan sátin de eshqashan umytpaıdy.
«Qaıtatyn kúni áýlettiń barlyǵy jınalyp: «Soǵys kezinde qyzymyzdyń qalaı, qaıtip turmysqa shyqqanyn bilmeı de qaldyq. Endi shúkir bári bar. Eń bastysy táýelsizdik bar» degen olar «qyzymyzdy qyz sııaqty shyǵaryp salamyz» dedi. Árqaısysy «Átirkúl, dástúrden attamaı tórkindep kelgenińe rahmet» dep anama qurmetterin kórsetti. Barlyǵy oramalyn, shapanyn, áshekeılerin berdi. Jáne buzaýly sıyrmen qosa 7 bas qoı, sondaı-aq temirden jasalǵan tósektiń túshegi jáne eki kórpeshe-jastyǵymen barlyǵyn salyp úıimizge jetkizdi. Bul jerde dúnıeden buryn qazaqtyń dástúrin aıtyńyzshy. Qanshama týys-týǵandarmen tanystyq. Aralastyq, syılastyq. Barlyǵymyz qýanyshta boldyq. Anamnyń tórkindeý saparynan keıin osy kúnge deıin naǵashy jurtymmen aralas-quralastyǵym toqtaǵan joq. Olardy tanyp-bildim. Naǵashylarymnyń toıynan da, as-jıynynan da basqasynan da qalmaımyn. Ol aýylda «úlken jıen qyz» degen keremet ornym bar. Erekshe qurmetteıdi. Tóbelerinde otyramyn. Mine, tórkindeý dástúriniń bergeni osy boldy. Osydan keıin qazaǵymnyń dástúrin qalaı qurmettep, qadir tutpaısyń? Áıel adam tórkindemese, sol adamnyń balalaryna qaryz bolady eken»
Tolǵankúl apanyń bul tórkindeý dástúrine kýá bolǵan alǵashqy sapary. Odan keıin qudaǵıynyń tórkindeýinde de basty qonaqtardyń biri retinde saparlas bolypty.
Qyzdyń bir ret tórkindeýi – paryz
«Bir kúni qudaǵıym Qyzylordaǵa qudaǵıynyń janazasyna barǵan eken. Sol kezde molda janazadan buryn «bul apa tórkindegen be?» dep surapty. Sony estigen meniń qudaǵıym úıine kele salyp, tórkindeý kerektigin aıtqan. Sodan keıin balalary óziniń shyqqan áýletine tórkindeýge jiberdi. Janyna erte barǵandardyń arasynda men de boldym. Inileri barlyǵy jaqsylap kútti. Qudaǵıyma altynyn, kóılegin, oramalyn taǵy basqa kóptegen syılyqtaryn berdi. Qasyna ertip barǵan bizdi de qur qol qaıtarǵan joq. Tańerteń toǵyzda barǵannan keremet ansamblimen kútip aldy. Osylaısha barlyq joralǵylaryn jasap, keshki saǵat onǵa deıin kútip jiberdi. Mine, men ómirimde úsh ret tórkindeý saltyna kýá boldym. Úshinshisi qandaı deısiz ǵoı. Ol meniń joldasymnyń ápkesi tórkindep keldi. Biz qara shańyraqta otyrǵandyqtan alǵash bizdiń úıge tústi. Eki kún boldy. Jastarmen tanysý, án-dýman, kóterińki kóńil-kúı. Keremet emes pe, shirkin. Qazaq – dana halyq. Árbir saltynyń túpki maqsaty bar. Shirkin bul dástúr umytylmaı jalǵasyn tapsa, baýyrmaldyq bola berer edi. Qazir tórt qyzym bar. Olarǵa únemi «eger tórkindegileriń kelse, men aman kezde tórkindep alyńdar» dep aıtyp otyramyn. Bul degen qyz balaǵa ósıet, paryz. Biz táýelsizdiktiń qadirine ózimizdiń osyndaı keremet dástúrlerimizdi ustaı otyryp jetemiz. Baǵalaımyz. Al dástúrdi jalǵaıtyn olar – jastar»
Tolǵankúl apa sóz sońynda óz arman-tilegin de aıtty. Ózinen týǵan tórt qyzynyń kózi tirisinde ushqan uıalaryna tórkindep kelýin kórý. Sondaı-aq az ýaqyt ishinde ózi de tórkindeýdi jos-parlap júr. Búginde joldasy ekeýi eki ul, tórt qyzdy mápelep ósirip otyr. Olardan taraǵan 15 nemnresi men 1 shóberesi bar.
Tórkindeý – bereke-birlik pen yntymaq dástúri
Al Aıjamal Talýbaeva óz qurbysynyń tórkindeý saparynyń kýási bolǵan. Kópti kórgen aq samaıly Aıjamal ájeniń aıtary — áıel adam jasy kelip, bala-shaǵasyn ósirip, ulyn uıaǵa qyzyn qııaǵa qondyrǵannan keıin tórkindeýi paryz eken.
«Qyz degen jat jurttyq bolyp ketkennen keıin týǵan-týystarynan taraǵan urpaqtaryn tanı bermeıdi. Bul tórkindeý saltynyń mán-maǵynasy da osynda jatyr. Tórkindegen áıel adam keminde bes-alty kún jatqany durys. Óıtkeni jekjattyń arasynda alys-tap ketpeýi kerek. Bul bizdiń ata-babamyzdan jalǵasyp kele jatqan salt-dástúrimiz. Kóptegen dástúrimizdiń bul túri, adamgershilkke, yntymaqqa, adamdardyń bir-birin qurmettep, syılaýyna arnalǵan. Tórkindegen kelinshek tek óziniń otbasynan ǵana qaıtpaı, aǵaıyn-týystarymen qosa, kórshi-qolańdy, barlyǵyn aralaý kerek»
Aıjamal áje búgingi kúnge áýpirimdep jetken dástúrimizdiń bul túri umyt qalýynan qorqady. Osy ýaqytqa deıin ózi sııaqty ájelerdiń arqasynda az bolsa da elenip júrgen tórkindeý dástúrin urpaq sanasynan óshirmeý árbir qazaq áıeliniń paryzy ekendigin de shegelep aıtty.
«Osyndaı keremet dástúrdi jalǵastyrý – bizdiń mindetimiz. Keńes úkimeti kezinde nebir keremet salt-dástúrimizge tyıym salyndy. Al qazir biz sııaqty aq samaıly ájeler qazaqılyqtyń bıik shyńy sanalatyn osyndaı salt-dástúrimizdi jastarǵa nasıhattaýdan jalyqpaýymyz kerek. «Zaman basqa, jastarǵa qyzyq emes» dep qoldy bir silteýge múldem bolmaıdy. Bizder ájeler qaýymy olar tyńdamasa tyńdamasyn, júrgen jerimizde toqtap qalmaı, qolymyzdan kelgenshe jas tolqynǵa túsindirýimiz kerek. Aıta bersek, arasynda bir salt-dástúrdi qurmetteıtin bireýi ilip alary sózsiz. Sondaı adamdar arqyly sabaqtastyǵyn úzbeıdi»
Salt-dástúrdi nasıhattaýdy mindeti sanaıtyn áje ózi ómirinde bir ret kýá bolǵan tórkindeý dástúri týraly da áńgimeledi.
«Balalary anasyn tórkindetýi kerek»
«Men ómirimde bir qurbymnyń tórkindeýine kýá boldym. Óıtkeni qasynda erip barǵan adamdardyń biri men edim. Alǵash bara qalǵanda dastarhan basynda tanystyrý bastalady eken. Olardyń qandaı qyzmet istep jatqany bári-bári aıtyldy endi. Árbir úıge barǵan saıyn osy tanystyrý saltymen bastaldy. Bir-birin tanyǵan adam syılasady, aralasady, qıynshylyqta da qýanyshta da birge bolady eken. Tórkindep barǵanda úıip-tógip alyp barý nemesa alyp qaıtý maqsat emes. Árkim barynsha iltıpatpen, shyn kóńilden usynǵan dúnıe ol naǵyz estelik bolyp qalady. Eń bastysy dúnıe emes, júrektiń jylýlyǵy ǵoı. Jastarymyz anasyn tórkindetýi kerek. Óıtkeni anasy ómirden ótip ketkennen keıin tórkindeýdiń paryz ekenin bilip, «shirkin, anamdy tórkindetpeppin-aý» dep ókinip jatady. Sondyqtan da jastar muny bilse eken. Taǵy bir aıtarym — «bala» degen anasynyń tórkininen kelgen dúnıeni kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýy kerek. Ol eski bolsa da saqtaǵan durys. Óıtkeni sol dúnıeni kórgen saıyn sen shesheńdi eske alasyń, al shesheńdi eske alý degen – anańnyń tórkinin eske alý degen sóz. Osylaısha ol anasynyń aýylyna habarlasady. Sóıtip aralas-quralas ajyramaı saqtalyp otyrady. Mine, másele qaıda jatyr. Qazaǵymnyń árbir salt-dástúri qandaı keremet»
Sóz sońynda Aıjamala áje búgingi jas-tar tórkindeý sóziniń qadir-qasıetine jete bermeıtinin de aıtyp qaldy.
«Qazirgi jastarymyz tórkindeýdiń túpki maǵynasyn túsinip ketpeıdi. Olar «tórkindeýdiń jóni osy eken» dep barady da áke-sheshesiniń úıinde aptalap, aılap jatyp alady. Bul durys emes. Árıne, toı-tomalaq, jıyndardan qalmaý kerek. Otbasymen aralasyp turýy shart. Biraq kisiniń kisisi bop ketken adam úshin ata-anasynyń oshaǵynda uzaq ýaqyt jatyp alý degen bolmaıdy. Tórkindetý dástúriniń qadirin ketirmegen durys. Al, tórkindegenge deıin de odan keıin de bir kúndik toı-jıyndardan qalmaı baryp tursa, munyń ózi qyz balasyna jetkilikti. Anasynan durys tárbıe alǵan qyz ol bul saltty túsinedi. Shyqqan áýletine, ata-anasynyń atyna kir keltirmeý úshin jas kelinder oılanýy tıis. Jáne tórkindeý dástúriniń qadirin ketirmesinshi»
Qadirli oqyrman, ájelerdiń áńgimesinen qazaqtaı dana halyq joq ekendigin ańǵarýǵa bolady. Salt-dástúrdi saqtap qalý, ony urpaqtan-urpaqqa jetkizý áıel zatynyń boryshy ekendigine taǵy bir márte kózimiz jetti. Sondyqtan bolashaq analardyń ulttyq qundylyqtarymyzdy umytpaýyna jaǵdaı jasaý – siz ben bizdiń qolymyzda.
Janerke HÝMAR
"Adyrna" ulttyq portaly
