Qūda tüsu räsımı bolyp, ekı jasty qosu şeşımı taǧaiyndalǧannan keiın dala zaŋy boiynşa küieu jıgıt jaǧy qalyŋ töleuı tiıs bolǧan. Bügınde qalyŋ mal töleu elımızdıŋ är öŋırınde ärtürlı jüzege asady. Tıptı oŋtüstık öŋırınıŋ är audan-qalasynda är basqa.
Būryn qalyŋ mal qalai tölengen?
Taqyrypqa tereŋ boilamas būryn aldymen osy saualǧa jauap ızdedık. «Teŋ teŋımen, tezek qabymen». Būryndary da qalyŋdy ärkım şama şarqyna qarai tölegen. Irı bailar arasynda qalyŋ mal mölşerı 200 jylqydan 500 jylqyǧa deiın jetken. Baquattylar men biler, han men töreler arasynda üiır-üiır jylqyǧa tüie de qosyp bergen. Tıptı, keibır derekterde qyzyna qyzmet körsetetın küŋımen qosa bır qūl da qosatyny aitylady. Osylaişa qazaq qoǧamynda qyzǧa tölenetın qalyŋnyŋ da neşe türı bolǧan. Qalyŋ arqyly bai-baǧlandar öz däuletın bıldırıp, aiǧaqtap kelgen. Degenmen qyzdyŋ jasauy da qalyŋ mal mölşerınen kem bolmaidy. Qalyŋ alǧannan keiın qyzdyŋ otbasy da tört tülık malymen qatar, tösek-oryn, tekemet, syrmaq siiaqty üi jaǧdaiyna kerek zattaryn jasaǧan. Äşekei būiymdarymen qosa, qamzol, etık, bürmelı köilek, şapan, kämşat börık syndy bır kier kiımderın de bergen. Osylaişa ekı jaqtyŋ şyǧyny jas otbasynyŋ üi bolyp, aiaqqa tūryp ketuıne jūmsalǧan.
Oŋtüstıkte eŋ joǧary qalyŋ mal qanşa?
«Qalyŋ mal» dese eŋ aldymen oŋtüstık jūrty oiǧa keledı. Saltymyzdyŋ būl türı öŋırımızde älı künge deiın jalǧasqanymen zaman talabyna sai bırşama özgerıske ūşyraǧany anyq. Taqyrypqa qatysty saualnama jürgızu barysynda bılgenımız — «qalyŋ mal» qyz aluşy jaqtyŋ därejesı men däuletıne bailanysty berıledı eken. Ekı jaq jaǧdailaryna qatysty kelısıp şeşedı. Iаǧni, qalyŋ beretın jaqty qinaityn, qatyp qalǧan bır baǧany aitpaidy. Öitkenı jıgıt jaq qalyŋ berse de qyz jaq mındettı türde kit kigızedı. Osylaişa jaŋadan şaŋyraq kötergen ekı jastyŋ otauyna qajet zattaryn tolyqtyryp beredı.
Degenmen Oŋtüstık audandarynda qalyŋ mal aqysy ärqalai. Mäselen, küngeidegı eŋ joǧary qalyŋ töleitın meken – Jetısai audandary. Olai deitınımız — ol jaqta eŋ tömengı qalyŋ 500 myŋ teŋgeden bastalyp, bır millionǧa jetedı eken. Al saltanaty jarasqan otbasylar būdan da joǧary beretın körınedı. Jetısaidy ökşelep kele jatqan audan Maqtaaral audanynda da eŋ joǧary qalyŋ 1 million teŋgenı qūraidy. Tölebi, Bäidıbek, Saryaǧaş audandary million bermese de 700-800 myŋ teŋge töleidı eken. Al öŋırımızdegı qalyŋ mal mölşerı tömenı — Türkıstan, Arys qalalary. Būl jaqta qalyŋ mölşerı 500 myŋ teŋgeden asa qoimaidy. Al Şymkentte 500 myŋ teŋgeden bastalyp, bırneşe million teŋge töleitınder bar. Būl tek qalyŋǧa berıletın aqşa. Mūnyŋ syrtynda, süt aqy, toi mal, küieu alyp baratyn ılu, taǧy basqa köptegen baǧaly käde, joralar da bolady.
Qazır qalyŋ mal kerek pe?
Saualnama barysynda qyzdarǧa «Qalyŋ mal qazır qajet pe?» saualyn qoiudy ūmytqanymyz joq. Alaida pıkır bıldıruşılerdıŋ oiy ekıge bölındı. Bırı mūny «eskılıktıŋ belgısı» dese, endı bıreulerı erteden qalyptasqan erekşe salt ekenın alǧa tartty. Aralarynda qalyŋdy «qyz satu» dep tüsınetınderdıŋ baryn, qyzy üşın aspandaǧan somany sūraudy doǧaru keregın aitqandary da boldy. Är otbasy öz şama-şarqyna qarai töleuın qūp köretınderı de jeterlık. Degenmen qanşa qalyŋ berılse de qyz artynan baratyn jasau da soǧan sai boluyn eskertkender de bar.
«Qalyŋsyz qyz bolsa da kädesız qyz bolmaidy»
Qalyŋ tölemese de ata salttan attamau üşın küieu jaq qyz jaqqa mındettı türde käde syiyn jasaidy. Mysaly, Şyǧys Qazaqstan oblysynda kelın alarda qalyŋ tölenbeidı. Dese de ata-anasyna mındettı türde käde syilary berıledı. Osy oraida basqa oblystarda qalyŋ mal töleu salty qalai jüzege asyrylatynyn aita öteiık.
Semeidıŋ tumasy Ǧaişa Älıbekova ömırlık baqytyn Astanadan tapqan. Ol ūzatylar aldyn özıne qalyŋ mal tölenbegenın aitady. Degenmen ana sütı aqysy mındettı türde berıledı eken.
«Maǧan syrǧa saluǧa kelgende anam men jıgıtımnıŋ anasy söilestı. Sol kezde menıŋ anam «ana sütı aqysyna 100 myŋ teŋge alyp kelıŋız» dep aitty. Būl menıŋ otbasymnyŋ sūraǧany. Osy künge deiın «ana sütıne 2000-3000 dollar sūrapty» degendı estımegenmın. Negızgı mölşerı sol 100-150 myŋ teŋge şamasynda bolady. Alaida jaǧdaiy öte jaqsy otbasy bolsa ärine köpteu beretın şyǧar. Sol jaǧyn bılıp ketpedım. Anam sonymen qatar, äulettıŋ ülkenderıne altyn salu keregın de aitypty. Özım 2015 jyly tūrmys qūrdym. Semei jaqta kit salu dästürı bar. Bıraq bızde ekı otbasynyŋ kelısımımen būl dästürdı jasamadyq. Ekı äulet te jinaǧan qarjysyn bızge berdı. Öz keregımızge jarattyq. Al «jasau alyp kelu» degen ol bar. Qyzdyŋ ata-anasy jasauyn mındettı türde beredı. Mysaly maǧan bızdıŋ jatyn bölme jabdyqtarymyzdy tügelımen alyp keldı. Jäne ydys-aiaq bolady. Oŋtüstık öŋırı siiaqty tört mezgıldıŋ kiımın aparu degen bız jaqta joq»
Astanada: «äke küşı» men «ana sütı aqysy»
Al elordalyq Arailym Serıktıŋ aituynşa, Astana qalasynda da qalyŋ mal joq. Alaida kit kigızu dästürı baiaǧydan qalyptasqan. Ekı jaq bır-bırıne jaǧaly kiımder men qosa altyndaryn mındettı türde taǧady. Būl qūdalyq kezde atqarylatyn dästür.
«Bız jaqta «äke küşı» jäne «ananyŋ süt aqysy» degenderdı aqşalai beredı. 200 myŋ teŋgeden bastalady. Mūny jıgıt jaq syrǧa salu räsımı kezınde äkeledı. Iаǧni bır ırı qara maldyŋ qūnyna teŋ bolady. Degenmen, būl aqylardy ärkım är qalai beredı. Jaǧdaiy jaqsy otbasylar köp beretını anyq. Al qyzdyŋ otbasy jasauyn mındettı türde beredı. Öitkenı būl – köne saltymyz. Bıraq kiım-keşek bermeidı. Tek kündelıktı tūrmys-tırşılıkke kerek zattaryn beredı. Mäselen jatyn bölme dünielerımen qosa as üi jabdyqtary jäne şaŋsorǧyş, kır juatyn maşina syndy zattar kıredı. Şyny kerek, bız jaqta qyz bergennen körı qyz alǧandar ūtady»
«Ärkım körpesıne qarai kösılsın»
Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ tumasy, 2 balanyŋ anasy Jämilä Sırke qalyŋ mal dästürınıŋ oryndaluyn dūrys dep bıledı. Alaida ärkım körpesıne qarai kösılu keregın aitady.
«Öitkenı Oŋtüstıkte qalyŋ mal 500 myŋ teŋgeden bastalady. Tıptı özımnıŋ jaqyn qūrbymdy ūzatyp alarda jıgıt jaq 3 million qalyŋ mal alyp kelgen. Öitkenı olar biznesı bar baquat tūratyn adamdar.Al, ūzyn qūlaqtan 5 millionǧa deiın jetedı degendı estimız. Men özım ata-babamyzdan atqarylyp kele jatqan dästür älı de jalǧasuyn qalaimyn. Jıgıt jaq qalyŋ bergenımen onyŋ qyzyǧyn qyzdyŋ ata-anasy körmeidı. Sol aqşanyŋ üstıne aqşa qosyp qyzynyŋ jasauyn alady. Sondyqtan da «qalyŋ mal» berıluı kerek. Qalyŋ qanşa köp tölense jasau da soǧan sai bolady. Äitpese onsyz da baǧa jetpes asylyn berıp otyrǧan ata-ana «jasauyna» dep taǧy «şyǧyndalady ǧoi. «Būl dästür baiaǧydan osyndai şyǧyndardy eskeru arqyly jasalynǧan» dep oilaimyn. Barlyǧy da şaŋyraq kötergen ekı jastyŋ baqyty üşın ǧoi. Sol üşın de qalyŋ mal beru dästürı oryndala beruı kerek»
«Qalyŋ mal – qyz abyroiy»
Jambyl oblysynyŋ tūrǧyny Kämşat Jienbai «qalyŋ mal – qyzdyŋ abyroiy» dep sanaidy. Aituynşa, qyz oqyǧan-toqyǧan, joǧary bılımdı bolsa qalyŋ maly da soǧan sai köbeiedı eken. Tıptı bır emes, bırneşe diplomy bar bolsa qalyŋ mölşerı de artady.
«Degenmen, qyz alatyn jaqtyŋ tūrmystyq jaǧdaiy da eskerıledı. «Naq osyndai aqşa alyp kelmeseŋız, qyz bermeimın» degen joq qoi endı. Ekı jastyŋ baqytyn saudalasyp şeşpeidı. Alaida, qyzdyŋ bılımıne, jūmys ornyna qatysty qalyŋy da köp bolady. Mäselen ınıme kelın alatyn kezde qyzdyŋ magistr därejesı bolǧandyqtan qalyŋǧa 1 million 200 myŋ teŋge berdık. Aparatyn qoiymyz bar, oǧan ata-anasyna syilyqty qosyŋyz. Osylaişa barlyǧyn domalaqtaǧanda bır jarym million teŋgedei boldy. Būdan bölek kit pen äulet ülkenderıne, qyzdyŋ bırge tuǧandaryna beretın syilyqtardy qosqanda qyz alu şyǧyny 2 miliion teŋgeden asyp jyǧyldy. Qyz jaq sony alyp. şalqaiyp otyra qalǧan joq, ärine. Jasauymen qosa kiım-keşegın alyp keledı. Jäne jıgıt jaqtaǧydai köp bolmasa da bızdıŋ äulettıŋ ülkenderıne de altyn taǧady. Sonymen ekı jaqtyŋ şyǧyny şamalas bolatyny anyq»
«Bızde äulettıŋ bar ülkenıne altyn salmaidy»
Äsem Aitolla Petropavlda da tek ana sütı aqysy berıletının aitady. Onyŋ mölşerı 50 myŋ teŋgeden bastalady eken.
«Bızde äulettıŋ ülkenderınıŋ barlyǧyna altyn salmaidy. Jäne kit te qoimaidy. Tek qyzdyŋ ata-anasyna jaǧaly kiım berıp, altyn taǧady. Ary qarai ekı jaqtyŋ ata-anasy sol balary üşın jiǧan-tergenın aqşalai ekı jastyŋ qolyna ūstatady. Keiın sol qarjyny qaida jūmsaitynyn jastardyŋ özı şeşedı. Jinalǧan qarjyǧa bailanysty bırı päter alsa, endı bırı maşiana alady degen siiaqty. Al, sondai bır köp aqşa bolmasa päterdıŋ bastapqy jarnasyna salady. Ärkım jinalǧan qarjy kölemıne sai qajetıne jaratady»
Almaty men Atyraudaǧy qalyŋ qūny?
Almaty qalasy jäne Almaty oblysynda qalyŋ mal qūny asa qymbat emes. 300-500 myŋ teŋge aralyǧynda bolady eken. Alaida şaŋyraq köteru toilarynda ekı jaq bırıgıp jastarǧa baǧaly syilyq ūsynady.
Al Atyrauda qyzdyŋ ata-anasyna toi maly berıledı. Mal ūstamaityndar bır ırı qara maldyŋ aqysyn töleidı. «Ana sütınıŋ paryzy» dep qarjylai syi jasaidy. Ana sütı 100 myŋ teŋgeden bastalady,-deidı Atyrau qalasynyŋ tumasy Aijan Mälık.
Aqtöbege keler bolsaq, mūnda «qalyŋ mal» degen salt joq. Aqtöbelıkter ekı jastyŋ baqyt toiyn dürkıretıp ötkızedı. Olardyŋ basty şyǧyny osy toida jūmsalady. Al ana sütı aqysy mındettı türde berıledı. Mölşerı 150 dollardan bastalady.
Sonymen är eldıŋ salty basqa. itterı qara qasqa. Qandai saltpen bolmasyn är öŋırde özındık jön-joralǧysy jasalady. Degenmen oŋtüstık öŋırı qalyŋ mal töleuden köş bastap tūr.
Janerke HUMAR
"Adyrna" ūlttyq portaly
