قۇدا ءتۇسۋ ءراسىمى بولىپ، ەكى جاستى قوسۋ شەشىمى تاعايىندالعاننان كەيىن دالا زاڭى بويىنشا كۇيەۋ جىگىت جاعى قالىڭ تولەۋى ءتيىس بولعان. بۇگىندە قالىڭ مال تولەۋ ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە ءارتۇرلى جۇزەگە اسادى. ءتىپتى وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ ءار اۋدان-قالاسىندا ءار باسقا.
بۇرىن قالىڭ مال قالاي تولەنگەن؟
تاقىرىپقا تەرەڭ بويلاماس بۇرىن الدىمەن وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدىك. «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن». بۇرىندارى دا قالىڭدى اركىم شاما شارقىنا قاراي تولەگەن. ءىرى بايلار اراسىندا قالىڭ مال مولشەرى 200 جىلقىدان 500 جىلقىعا دەيىن جەتكەن. باقۋاتتىلار مەن بيلەر، حان مەن تورەلەر اراسىندا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىعا تۇيە دە قوسىپ بەرگەن. ءتىپتى، كەيبىر دەرەكتەردە قىزىنا قىزمەت كورسەتەتىن كۇڭىمەن قوسا ءبىر قۇل دا قوساتىنى ايتىلادى. وسىلايشا قازاق قوعامىندا قىزعا تولەنەتىن قالىڭنىڭ دا نەشە ءتۇرى بولعان. قالىڭ ارقىلى باي-باعلاندار ءوز داۋلەتىن ءبىلدىرىپ، ايعاقتاپ كەلگەن. دەگەنمەن قىزدىڭ جاساۋى دا قالىڭ مال مولشەرىنەن كەم بولمايدى. قالىڭ العاننان كەيىن قىزدىڭ وتباسى دا ءتورت تۇلىك مالىمەن قاتار، توسەك-ورىن، تەكەمەت، سىرماق سياقتى ءۇي جاعدايىنا كەرەك زاتتارىن جاساعان. اشەكەي بۇيىمدارىمەن قوسا، قامزول، ەتىك، بۇرمەلى كويلەك، شاپان، كامشات بورىك سىندى ءبىر كيەر كيىمدەرىن دە بەرگەن. وسىلايشا ەكى جاقتىڭ شىعىنى جاس وتباسىنىڭ ءۇي بولىپ، اياققا تۇرىپ كەتۋىنە جۇمسالعان.
وڭتۇستىكتە ەڭ جوعارى قالىڭ مال قانشا؟
«قالىڭ مال» دەسە ەڭ الدىمەن وڭتۇستىك جۇرتى ويعا كەلەدى. سالتىمىزدىڭ بۇل ءتۇرى وڭىرىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسقانىمەن زامان تالابىنا ساي ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىراعانى انىق. تاقىرىپقا قاتىستى ساۋالناما جۇرگىزۋ بارىسىندا بىلگەنىمىز — «قالىڭ مال» قىز الۋشى جاقتىڭ دارەجەسى مەن داۋلەتىنە بايلانىستى بەرىلەدى ەكەن. ەكى جاق جاعدايلارىنا قاتىستى كەلىسىپ شەشەدى. ياعني، قالىڭ بەرەتىن جاقتى قينايتىن، قاتىپ قالعان ءبىر باعانى ايتپايدى. ويتكەنى جىگىت جاق قالىڭ بەرسە دە قىز جاق مىندەتتى تۇردە كيت كيگىزەدى. وسىلايشا جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ەكى جاستىڭ وتاۋىنا قاجەت زاتتارىن تولىقتىرىپ بەرەدى.
دەگەنمەن وڭتۇستىك اۋداندارىندا قالىڭ مال اقىسى ارقالاي. ماسەلەن، كۇنگەيدەگى ەڭ جوعارى قالىڭ تولەيتىن مەكەن – جەتىساي اۋداندارى. ولاي دەيتىنىمىز — ول جاقتا ەڭ تومەنگى قالىڭ 500 مىڭ تەڭگەدەن باستالىپ، ءبىر ميلليونعا جەتەدى ەكەن. ال سالتاناتى جاراسقان وتباسىلار بۇدان دا جوعارى بەرەتىن كورىنەدى. جەتىسايدى وكشەلەپ كەلە جاتقان اۋدان ماقتاارال اۋدانىندا دا ەڭ جوعارى قالىڭ 1 ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى. تولەبي، بايدىبەك، سارىاعاش اۋداندارى ميلليون بەرمەسە دە 700-800 مىڭ تەڭگە تولەيدى ەكەن. ال وڭىرىمىزدەگى قالىڭ مال مولشەرى تومەنى — تۇركىستان، ارىس قالالارى. بۇل جاقتا قالىڭ مولشەرى 500 مىڭ تەڭگەدەن اسا قويمايدى. ال شىمكەنتتە 500 مىڭ تەڭگەدەن باستالىپ، بىرنەشە ميلليون تەڭگە تولەيتىندەر بار. بۇل تەك قالىڭعا بەرىلەتىن اقشا. مۇنىڭ سىرتىندا، ءسۇت اقى، توي مال، كۇيەۋ الىپ باراتىن ءىلۋ، تاعى باسقا كوپتەگەن باعالى كادە، جورالار دا بولادى.
قازىر قالىڭ مال كەرەك پە؟
ساۋالناما بارىسىندا قىزدارعا «قالىڭ مال قازىر قاجەت پە؟» ساۋالىن قويۋدى ۇمىتقانىمىز جوق. الايدا پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ ويى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى مۇنى «ەسكىلىكتىڭ بەلگىسى» دەسە، ەندى بىرەۋلەرى ەرتەدەن قالىپتاسقان ەرەكشە سالت ەكەنىن العا تارتتى. ارالارىندا قالىڭدى «قىز ساتۋ» دەپ تۇسىنەتىندەردىڭ بارىن، قىزى ءۇشىن اسپانداعان سومانى سۇراۋدى دوعارۋ كەرەگىن ايتقاندارى دا بولدى. ءار وتباسى ءوز شاما-شارقىنا قاراي تولەۋىن قۇپ كورەتىندەرى دە جەتەرلىك. دەگەنمەن قانشا قالىڭ بەرىلسە دە قىز ارتىنان باراتىن جاساۋ دا سوعان ساي بولۋىن ەسكەرتكەندەر دە بار.
«قالىڭسىز قىز بولسا دا كادەسىز قىز بولمايدى»
قالىڭ تولەمەسە دە اتا سالتتان اتتاماۋ ءۇشىن كۇيەۋ جاق قىز جاققا مىندەتتى تۇردە كادە سىيىن جاسايدى. مىسالى، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا كەلىن الاردا قالىڭ تولەنبەيدى. دەسە دە اتا-اناسىنا مىندەتتى تۇردە كادە سىيلارى بەرىلەدى. وسى ورايدا باسقا وبلىستاردا قالىڭ مال تولەۋ سالتى قالاي جۇزەگە اسىرىلاتىنىن ايتا وتەيىك.
سەمەيدىڭ تۋماسى عايشا الىبەكوۆا ومىرلىك باقىتىن استانادان تاپقان. ول ۇزاتىلار الدىن وزىنە قالىڭ مال تولەنبەگەنىن ايتادى. دەگەنمەن انا ءسۇتى اقىسى مىندەتتى تۇردە بەرىلەدى ەكەن.
«ماعان سىرعا سالۋعا كەلگەندە انام مەن جىگىتىمنىڭ اناسى سويلەستى. سول كەزدە مەنىڭ انام «انا ءسۇتى اقىسىنا 100 مىڭ تەڭگە الىپ كەلىڭىز» دەپ ايتتى. بۇل مەنىڭ وتباسىمنىڭ سۇراعانى. وسى كۇنگە دەيىن «انا سۇتىنە 2000-3000 دوللار سۇراپتى» دەگەندى ەستىمەگەنمىن. نەگىزگى مولشەرى سول 100-150 مىڭ تەڭگە شاماسىندا بولادى. الايدا جاعدايى وتە جاقسى وتباسى بولسا ارينە كوپتەۋ بەرەتىن شىعار. سول جاعىن ءبىلىپ كەتپەدىم. انام سونىمەن قاتار، اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىنە التىن سالۋ كەرەگىن دە ايتىپتى. ءوزىم 2015 جىلى تۇرمىس قۇردىم. سەمەي جاقتا كيت سالۋ ءداستۇرى بار. بىراق بىزدە ەكى وتباسىنىڭ كەلىسىمىمەن بۇل ءداستۇردى جاسامادىق. ەكى اۋلەت تە جيناعان قارجىسىن بىزگە بەردى. ءوز كەرەگىمىزگە جاراتتىق. ال «جاساۋ الىپ كەلۋ» دەگەن ول بار. قىزدىڭ اتا-اناسى جاساۋىن مىندەتتى تۇردە بەرەدى. مىسالى ماعان ءبىزدىڭ جاتىن بولمە جابدىقتارىمىزدى تۇگەلىمەن الىپ كەلدى. جانە ىدىس-اياق بولادى. وڭتۇستىك ءوڭىرى سياقتى ءتورت مەزگىلدىڭ كيىمىن اپارۋ دەگەن ءبىز جاقتا جوق»
استانادا: «اكە كۇشى» مەن «انا ءسۇتى اقىسى»
ال ەلوردالىق ارايلىم سەرىكتىڭ ايتۋىنشا، استانا قالاسىندا دا قالىڭ مال جوق. الايدا كيت كيگىزۋ ءداستۇرى باياعىدان قالىپتاسقان. ەكى جاق ءبىر-بىرىنە جاعالى كيىمدەر مەن قوسا التىندارىن مىندەتتى تۇردە تاعادى. بۇل قۇدالىق كەزدە اتقارىلاتىن ءداستۇر.
«ءبىز جاقتا «اكە كۇشى» جانە «انانىڭ ءسۇت اقىسى» دەگەندەردى اقشالاي بەرەدى. 200 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. مۇنى جىگىت جاق سىرعا سالۋ ءراسىمى كەزىندە اكەلەدى. ياعني ءبىر ءىرى قارا مالدىڭ قۇنىنا تەڭ بولادى. دەگەنمەن، بۇل اقىلاردى اركىم ءار قالاي بەرەدى. جاعدايى جاقسى وتباسىلار كوپ بەرەتىنى انىق. ال قىزدىڭ وتباسى جاساۋىن مىندەتتى تۇردە بەرەدى. ويتكەنى بۇل – كونە سالتىمىز. بىراق كيىم-كەشەك بەرمەيدى. تەك كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىككە كەرەك زاتتارىن بەرەدى. ماسەلەن جاتىن بولمە دۇنيەلەرىمەن قوسا اس ءۇي جابدىقتارى جانە شاڭسورعىش، كىر جۋاتىن ماشينا سىندى زاتتار كىرەدى. شىنى كەرەك، ءبىز جاقتا قىز بەرگەننەن كورى قىز العاندار ۇتادى»
«اركىم كورپەسىنە قاراي كوسىلسىن»
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى، 2 بالانىڭ اناسى ءجاميلا سىركە قالىڭ مال ءداستۇرىنىڭ ورىندالۋىن دۇرىس دەپ بىلەدى. الايدا اركىم كورپەسىنە قاراي كوسىلۋ كەرەگىن ايتادى.
«ويتكەنى وڭتۇستىكتە قالىڭ مال 500 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى. ءتىپتى ءوزىمنىڭ جاقىن قۇربىمدى ۇزاتىپ الاردا جىگىت جاق 3 ميلليون قالىڭ مال الىپ كەلگەن. ويتكەنى ولار بيزنەسى بار باقۋات تۇراتىن ادامدار.ال، ۇزىن قۇلاقتان 5 ميلليونعا دەيىن جەتەدى دەگەندى ەستيمىز. مەن ءوزىم اتا-بابامىزدان اتقارىلىپ كەلە جاتقان ءداستۇر ءالى دە جالعاسۋىن قالايمىن. جىگىت جاق قالىڭ بەرگەنىمەن ونىڭ قىزىعىن قىزدىڭ اتا-اناسى كورمەيدى. سول اقشانىڭ ۇستىنە اقشا قوسىپ قىزىنىڭ جاساۋىن الادى. سوندىقتان دا «قالىڭ مال» بەرىلۋى كەرەك. قالىڭ قانشا كوپ تولەنسە جاساۋ دا سوعان ساي بولادى. ايتپەسە ونسىز دا باعا جەتپەس اسىلىن بەرىپ وتىرعان اتا-انا «جاساۋىنا» دەپ تاعى «شىعىندالادى عوي. «بۇل ءداستۇر باياعىدان وسىنداي شىعىنداردى ەسكەرۋ ارقىلى جاسالىنعان» دەپ ويلايمىن. بارلىعى دا شاڭىراق كوتەرگەن ەكى جاستىڭ باقىتى ءۇشىن عوي. سول ءۇشىن دە قالىڭ مال بەرۋ ءداستۇرى ورىندالا بەرۋى كەرەك»
«قالىڭ مال – قىز ابىرويى»
جامبىل وبلىسىنىڭ تۇرعىنى كامشات جيەنباي «قالىڭ مال – قىزدىڭ ابىرويى» دەپ سانايدى. ايتۋىنشا، قىز وقىعان-توقىعان، جوعارى ءبىلىمدى بولسا قالىڭ مالى دا سوعان ساي كوبەيەدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر ەمەس، بىرنەشە ديپلومى بار بولسا قالىڭ مولشەرى دە ارتادى.
«دەگەنمەن، قىز الاتىن جاقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايى دا ەسكەرىلەدى. «ناق وسىنداي اقشا الىپ كەلمەسەڭىز، قىز بەرمەيمىن» دەگەن جوق قوي ەندى. ەكى جاستىڭ باقىتىن ساۋدالاسىپ شەشپەيدى. الايدا، قىزدىڭ بىلىمىنە، جۇمىس ورنىنا قاتىستى قالىڭى دا كوپ بولادى. ماسەلەن ىنىمە كەلىن الاتىن كەزدە قىزدىڭ ماگيستر دارەجەسى بولعاندىقتان قالىڭعا 1 ميلليون 200 مىڭ تەڭگە بەردىك. اپاراتىن قويىمىز بار، وعان اتا-اناسىنا سىيلىقتى قوسىڭىز. وسىلايشا بارلىعىن دومالاقتاعاندا ءبىر جارىم ميلليون تەڭگەدەي بولدى. بۇدان بولەك كيت پەن اۋلەت ۇلكەندەرىنە، قىزدىڭ بىرگە تۋعاندارىنا بەرەتىن سىيلىقتاردى قوسقاندا قىز الۋ شىعىنى 2 ميليون تەڭگەدەن اسىپ جىعىلدى. قىز جاق سونى الىپ. شالقايىپ وتىرا قالعان جوق، ارينە. جاساۋىمەن قوسا كيىم-كەشەگىن الىپ كەلەدى. جانە جىگىت جاقتاعىداي كوپ بولماسا دا ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىنە دە التىن تاعادى. سونىمەن ەكى جاقتىڭ شىعىنى شامالاس بولاتىنى انىق»
«بىزدە اۋلەتتىڭ بار ۇلكەنىنە التىن سالمايدى»
اسەم ايتوللا پەتروپاۆلدا دا تەك انا ءسۇتى اقىسى بەرىلەتىنىن ايتادى. ونىڭ مولشەرى 50 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى ەكەن.
«بىزدە اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىنىڭ بارلىعىنا التىن سالمايدى. جانە كيت تە قويمايدى. تەك قىزدىڭ اتا-اناسىنا جاعالى كيىم بەرىپ، التىن تاعادى. ارى قاراي ەكى جاقتىڭ اتا-اناسى سول بالارى ءۇشىن جيعان-تەرگەنىن اقشالاي ەكى جاستىڭ قولىنا ۇستاتادى. كەيىن سول قارجىنى قايدا جۇمسايتىنىن جاستاردىڭ ءوزى شەشەدى. جينالعان قارجىعا بايلانىستى ءبىرى پاتەر السا، ەندى ءبىرى ماشيانا الادى دەگەن سياقتى. ال، سونداي ءبىر كوپ اقشا بولماسا پاتەردىڭ باستاپقى جارناسىنا سالادى. اركىم جينالعان قارجى كولەمىنە ساي قاجەتىنە جاراتادى»
الماتى مەن اتىراۋداعى قالىڭ قۇنى؟
الماتى قالاسى جانە الماتى وبلىسىندا قالىڭ مال قۇنى اسا قىمبات ەمەس. 300-500 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا بولادى ەكەن. الايدا شاڭىراق كوتەرۋ تويلارىندا ەكى جاق بىرىگىپ جاستارعا باعالى سىيلىق ۇسىنادى.
ال اتىراۋدا قىزدىڭ اتا-اناسىنا توي مالى بەرىلەدى. مال ۇستامايتىندار ءبىر ءىرى قارا مالدىڭ اقىسىن تولەيدى. «انا ءسۇتىنىڭ پارىزى» دەپ قارجىلاي سىي جاسايدى. انا ءسۇتى 100 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى،-دەيدى اتىراۋ قالاسىنىڭ تۋماسى ايجان مالىك.
اقتوبەگە كەلەر بولساق، مۇندا «قالىڭ مال» دەگەن سالت جوق. اقتوبەلىكتەر ەكى جاستىڭ باقىت تويىن دۇركىرەتىپ وتكىزەدى. ولاردىڭ باستى شىعىنى وسى تويدا جۇمسالادى. ال انا ءسۇتى اقىسى مىندەتتى تۇردە بەرىلەدى. مولشەرى 150 دوللاردان باستالادى.
سونىمەن ءار ەلدىڭ سالتى باسقا. يتتەرى قارا قاسقا. قانداي سالتپەن بولماسىن ءار وڭىردە وزىندىك ءجون-جورالعىسى جاسالادى. دەگەنمەن وڭتۇستىك ءوڭىرى قالىڭ مال تولەۋدەن كوش باستاپ تۇر.
جانەركە حۋمار
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
