Almatyda bas qosqan baqsylardyŋ jiynyna küle qarap kelemejdep otyrǧandardy baiqadym...
Beker külesızder...
Ataqty jazuşy Säbit Mūqanov kommunist bolǧanyn bılesızder...
Al kommunist degen – apriori ateist, iaǧni dınsız...
Sol kommunist Säbit Mūqanov özınıŋ bala künınde baqsynyŋ zıkırlerın körgenın jazady...
Jalaŋaiaq qyp-qyzyl şoqtyŋ üstınde bileu, qyp-qyzyl bop qyzǧan temırdı tılımen jalau sekıldı baqsy jasai alatyn köptegen ritualdardy Säbeŋ keremet surettegen...
Sondyqtan, eger sız senbeitın bolsaŋyz, ol joq degen söz emes...
Sebebı, islamǧa deiın de myŋdaǧan jyldar adam ömır sürdı, är qauym özderınşe bırdeŋege sendı...
Qazaq mädenietıne ülken yqpal tigızgen kelesı dıni nanymdardyŋ bırı şamanizm boldy.
Şamanizm ūǧymy ǧylymi ädebietke XVIII ǧasyrda engenmen, ol turaly aiqyn tüsınık älı qalyptasqan joq.
“Şamanizm” terminı är türlı maǧynada qoldanylady. Keibır zertteuşıler şamanizm dın emes, sebebı onda qūdai turaly tüsınık joq dese, basqalary ony dınnıŋ ämbebap formasy dep sanaidy.
Būl qūbylysty ǧylymi baǧalauda da qarama-qarsy közqaras bar. Şamandyq qasiettıŋ psihikalyq nauqaspen bailanysyna basty nazar audarǧan zertteuşıler, ony essızdıkke tabynu (kult bezumiia) dep qarastyrsa, ǧalymdardyŋ basqa bır toby qazırgı psihoanalizdıŋ tüp bastauy dep baǧalaidy.
Şamanizmdı zerttegen europalyq ǧalymdar köp qūndy pıkırler aitqanmen, ǧylymdaǧy eurosentristık közqaras şeŋberınde qalyp qoidy. Şamanizm olar üşın böten mädeniet tuyndysy bolǧandyqtan, europalyqtar oǧan ekzotikalyq qūbylys, arhaikalyq dünietanym rudimentı retınde qarady, al būl şamanizmge ädıl ǧylymi baǧa berudı qiyndatty.
Şamandyq dındı jüielı türde, ony qalyptastyrǧan mädeni jüiemen bırlıkte, tūtastyqta zerttegen ǧalymdar D. Banzarov pen Ş. Uälihanov boldy. “Şamandyq degenımız, – deidı Şoqan, – älemdı, dünienı süiu, tabiǧatqa degen şeksız mahabbat jäne öleŋderdıŋ ruhyn qasterleu, aruaǧyn ardaqtau. ...Şamandyq senım tabiǧatqa bas iedı”. Qoǧamdaǧy şaman rölın de qazaq ǧalymy basqa tūrǧydan baǧalaidy: “Şamandar aspan Täŋırı men ruhtyŋ jerdegı qoldauşy adamdary retınde sanalǧan. Şaman siqyrlyq qasiettermen qosa bılıktı, talantty, basqalardan märtebesı joǧary: ol aqyn da, säuegei jäne emşı, segız qyrly, bır syrly adam bolǧan”.
Qazaq halqynyŋ arasynda şaman atauyna qaraǧanda #baqsy atauy keŋ taraldy. Bızdıŋ paiymdauymyzşa, baqsylyq şamandyqtyŋ invarianttylyǧy, iaǧni halyq tūrmysyna ikemdelgen nūsqasy bolyp tabylady.
Baqsylar islam dını taralǧanǧa deiın ru-taipalardyŋ saiasi-äleumettık ömırınde öte maŋyzdy röl atqarǧan. Olardyŋ negızgı qyzmetı adam men äleumet ömırıne qauıptı qūbylystardy zalalsyzdandyru, aldyn alu bolsa kerek.
Baqsylar öz oiyny arqyly ūjymda qordalanyp qalǧan jaǧymsyz psihikalyq quatty beitaraptandyryp, äleumet ömırın üilestırıp otyrǧan. Ortalyq Aziia men Qazaqstanda islam dını taralu barysynda şamandyq köne nanym- senım retınde şettetıle bastaidy.
Endı olar jyn-şaitandarmen bailanysqa tüse alatyn adamdar retınde qabyldanady. Qoǧamda şamandarǧa qatysty ekı ūşty ūstanym qalyptasady. Bır jaǧynan, olardan qorqady, öitkenı olar adamǧa kesır keltıruı mümkın. Sondyqtan baqsylar auyldyŋ şetıne oŋaşa qonystanady. Kündelıktı tūrmysta mūqtajdyqsyz olarǧa bara bermeidı.
Ekınşı jaǧynan, syry beimälım syrqatty tek baqsy ǧana emdei alady dep sanalady. Sondyqtan baqsysyz aurudyŋ aldyn alu mümkın emes.
İslam üstemdık etken däuırde şamandar qoǧam ömırın üilestıruşı, retteuşı qyzmetınen aiyrylyp, tek baqsy-balgerlık qyzmetın ǧana saqtap qalady.
Sairamsu boiyndaǧy Qarasorada ömır sürgen, Nūrman baqsy turaly äŋgımenı bala künımızden estıp östık.
Ol turaly, kädımgı oraqty otqa qyp-qyzyl etıp, qyzdyryp tılımen jalaityny, şoq üstınde jalaŋaiaq sekıretın edı, - degen äŋgımeler bızge ertegı siiaqty körınetın.
Onyŋ qobyzy Tölebi Audany, Oŋtüstık auylynda, nemeresı Temırdıŋ üiınde saqtauly tūr. Bala künımızde, ol qobyz är jūma saiyn qiqyldap, ün şyǧarady dep estuşı edık, sondyqtan, sol üidıŋ qobyz tūrǧan bölmesıne kıruge seskenetınbız...
Omir Shynybekuly
Ūqsas jaŋalyqtar
