Almatyda bas qosqan baqsylardyń jıynyna kúle qarap kelemejdep otyrǵandardy baıqadym...
Beker kúlesizder...
Ataqty jazýshy Sábıt Muqanov kommýnıst bolǵanyn bilesizder...
Al kommýnıst degen – aprıorı ateıst, ıaǵnı dinsiz...
Sol kommýnıst Sábıt Muqanov óziniń bala kúninde baqsynyń zikirlerin kórgenin jazady...
Jalańaıaq qyp-qyzyl shoqtyń ústinde bıleý, qyp-qyzyl bop qyzǵan temirdi tilimen jalaý sekildi baqsy jasaı alatyn kóptegen rıtýaldardy Sábeń keremet sýrettegen...
Sondyqtan, eger siz senbeıtin bolsańyz, ol joq degen sóz emes...
Sebebi, ıslamǵa deıin de myńdaǵan jyldar adam ómir súrdi, ár qaýym ózderinshe birdeńege sendi...
Qazaq mádenıetine úlken yqpal tıgizgen kelesi dinı nanymdardyń biri shamanızm boldy.
Shamanızm uǵymy ǵylymı ádebıetke XVIII ǵasyrda engenmen, ol týraly aıqyn túsinik áli qalyptasqan joq.
“Shamanızm” termıni ár túrli maǵynada qoldanylady. Keıbir zertteýshiler shamanızm din emes, sebebi onda qudaı týraly túsinik joq dese, basqalary ony dinniń ámbebap formasy dep sanaıdy.
Bul qubylysty ǵylymı baǵalaýda da qarama-qarsy kózqaras bar. Shamandyq qasıettiń psıhıkalyq naýqaspen baılanysyna basty nazar aýdarǵan zertteýshiler, ony essizdikke tabyný (kýlt bezýmııa) dep qarastyrsa, ǵalymdardyń basqa bir toby qazirgi psıhoanalızdiń túp bastaýy dep baǵalaıdy.
Shamanızmdi zerttegen eýropalyq ǵalymdar kóp qundy pikirler aıtqanmen, ǵylymdaǵy eýroentrıstik kózqaras sheńberinde qalyp qoıdy. Shamanızm olar úshin bóten mádenıet týyndysy bolǵandyqtan, eýropalyqtar oǵan ekzotıkalyq qubylys, arhaıkalyq dúnıetanym rýdımenti retinde qarady, al bul shamanızmge ádil ǵylymı baǵa berýdi qıyndatty.
Shamandyq dindi júıeli túrde, ony qalyptastyrǵan mádenı júıemen birlikte, tutastyqta zerttegen ǵalymdar D. Banzarov pen Sh. Ýálıhanov boldy. “Shamandyq degenimiz, – deıdi Shoqan, – álemdi, dúnıeni súıý, tabıǵatqa degen sheksiz mahabbat jáne óleńderdiń rýhyn qasterleý, arýaǵyn ardaqtaý. ...Shamandyq senim tabıǵatqa bas ıedi”. Qoǵamdaǵy shaman rólin de qazaq ǵalymy basqa turǵydan baǵalaıdy: “Shamandar aspan Táńiri men rýhtyń jerdegi qoldaýshy adamdary retinde sanalǵan. Shaman sıqyrlyq qasıettermen qosa bilikti, talantty, basqalardan mártebesi joǵary: ol aqyn da, sáýegeı jáne emshi, segiz qyrly, bir syrly adam bolǵan”.
Qazaq halqynyń arasynda shaman ataýyna qaraǵanda #baqsy ataýy keń taraldy. Bizdiń paıymdaýymyzsha, baqsylyq shamandyqtyń ınvarıanttylyǵy, ıaǵnı halyq turmysyna ıkemdelgen nusqasy bolyp tabylady.
Baqsylar ıslam dini taralǵanǵa deıin rý-taıpalardyń saıası-áleýmettik ómirinde óte mańyzdy ról atqarǵan. Olardyń negizgi qyzmeti adam men áleýmet ómirine qaýipti qubylystardy zalalsyzdandyrý, aldyn alý bolsa kerek.
Baqsylar óz oıyny arqyly ujymda qordalanyp qalǵan jaǵymsyz psıhıkalyq qýatty beıtaraptandyryp, áleýmet ómirin úılestirip otyrǵan. Ortalyq Azııa men Qazaqstanda ıslam dini taralý barysynda shamandyq kóne nanym- senim retinde shettetile bastaıdy.
Endi olar jyn-shaıtandarmen baılanysqa túse alatyn adamdar retinde qabyldanady. Qoǵamda shamandarǵa qatysty eki ushty ustanym qalyptasady. Bir jaǵynan, olardan qorqady, óıtkeni olar adamǵa kesir keltirýi múmkin. Sondyqtan baqsylar aýyldyń shetine ońasha qonystanady. Kúndelikti turmysta muqtajdyqsyz olarǵa bara bermeıdi.
Ekinshi jaǵynan, syry beımálim syrqatty tek baqsy ǵana emdeı alady dep sanalady. Sondyqtan baqsysyz aýrýdyń aldyn alý múmkin emes.
Islam ústemdik etken dáýirde shamandar qoǵam ómirin úılestirýshi, retteýshi qyzmetinen aıyrylyp, tek baqsy-balgerlik qyzmetin ǵana saqtap qalady.
Saıramsý boıyndaǵy Qarasorada ómir súrgen, Nurman baqsy týraly áńgimeni bala kúnimizden estip óstik.
Ol týraly, kádimgi oraqty otqa qyp-qyzyl etip, qyzdyryp tilimen jalaıtyny, shoq ústinde jalańaıaq sekiretin edi, - degen áńgimeler bizge ertegi sııaqty kórinetin.
Onyń qobyzy Tólebı Aýdany, Ońtústik aýylynda, nemeresi Temirdiń úıinde saqtaýly tur. Bala kúnimizde, ol qobyz ár juma saıyn qıqyldap, ún shyǵarady dep estýshi edik, sondyqtan, sol úıdiń qobyz turǵan bólmesine kirýge seskenetinbiz...
Omir Shynybekuly
