Ūly aqyn Abai: «...Ol künde Nauryz degen bır jazǧytūrym meiram bolyp, nauryzdama qylamyz dep toi-tamaşa qylady eken. Sol künın «Ūlystyŋ ūly künı» deidı eken» degen sözderı de bügınge jetıp otyr.
Şäkärım Qūdaiberdıūly Nauryz sözın parsynykı dei kele, maǧynasy «jaŋa kün» degen söz dep ary qarai «Eskı qazaqta Jaŋa jyl künınıŋ aty – Ūlys. ...Jyl basynyŋ aty Ūlys ekenınıŋ dälelı mynau:
Ūlys künı qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Ūly kısıden bata alsa, sonda oljaly bolar –
degen tıptı eskı maqal» dep jazǧan.
Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Qoş keldıŋ, Nauryz!» atty maqalasynda jazǧany:
«Dūrysynda, qazaqtyŋ tamaǧy da, kiımı de, üiı de, küiı de, kölıgı de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Eŋbekşıl qazaq qystyŋ ötkenıne, jazdyŋ jetkenıne qalaişa özgelerden artyq quanbasyn, jazdyŋ basy jaŋa kün – Nauryzdy, qalaişa meiram etpesın».
Ahmet Baitūrsynūly Nauryz merekesı turaly bylai dep jazǧan: «Jaŋa jylymyz – ...şyn maǧynasynda Jaŋa jyl dep aituǧa laiyq. Kün jylynyp, qar erıp, jan-januar jazdyŋ jaqyndaǧanyn sezıp, köŋıldengen kez. Şarua adamdarynyŋ beinetten qoly şeşılıp, alty ai qys baqqan aryqtaryn ümıttı künge jetkızıp, demalyp otyrǧan kez. Aǧaş şöpter qar astynan sılkınıp şyǧyp, güldenıp jasaruǧa daiarlanyp, kün de qystai bır büiırlep jüruın qoiyp joǧary köterılıp, bütın ǧalamǧa nūryn şaşyp, üisızdı üilımen teŋgerıp, bai men jarlyǧa bırdei säule beruge tūrǧan kez».
Sūltanbek Qojanūly 1925 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetı betınde «Nauryz turaly» maqalasynda:
«Nauryz dın meiramy emes, tūrmys meiramy. Nauryz qazaqtyŋ ūly meiramy bolyp ketken. Qūrban ait, oraza aittardan görı denı de sau, qadırı de artyq». dep jazypty.
Aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ 1927 jyly «Nauryz» maqalasynda jazǧany:
«Qazaq jaŋa jyly dın äserınen taza. Būl künı eşbır qūlşylyq, dın ädetterı jasalmaidy. Bar bolǧany – bır-bırımen körısıp: «Jasyŋ qūtty bolsyn» – deidı».
Mūhtar Äuezūly «Syrşyldyq salt öleŋderı» atty maqalasynda jazǧan. Ūly jazuşy maqalasyn bylai dep bastapty: «Nauryz künşyǧys halqynyŋ köbınıŋ meiramy bolǧan. Solardyŋ ışınde, äsırese, köşpelı türkıler arasynda arasynda eŋ qadırlı, eŋ ūly meiram bolyp sanalǧan».
Mūhtar Äuezūly öz maqalasynda Nauryz merekesın qosqan eskı bır öleŋdı keltırgen:
Esık aldy qara su boilaǧanym,
Jalǧannyŋ qyzyǧyna toimaǧanym.
Kömılsem de keter me kökeiımnen,
Qalqammen ūlys künı oinaǧanym.
Qazaqtyŋ baiyrǧy ata-babalary ūlys künı:
Amansyz ba, ūlys oŋ bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaida barsa jol bolsyn!
Ūlys baqty bolsyn,
Tört tülıgı aqty bolsyn!
Ūlys bereke bersın,
Bäle-jala jerge ensın! –
Orazaqyn Asqar aǧamyz «Būl köjede bärı bar» atty öleŋınde:
Aşyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beitanys ta, tanys ta,
Bügın törde bas qonaq.
Arpa, bidai, tary bar,
Qatyq, malta – aǧy bar.
Işıletın, jeitınnıŋ
Būl köjede bärı bar.
Abai Qūnanbaiūlynyŋ «...Ol künde Nauryz degen bır jazǧytūrym meiram bolyp, nauryzdama qylamyz dep toi-tamaşa qylady eken. Sol künın «Ūlystyŋ ūly künı» deidı eken» degen sözderı de bügınge jetıp otyr.
«Qys ketıp, kün şyraiy tüzelgen kezde täŋırıdei qūdai el tırşılıgıne keŋşılık äkeldı dep esepteledı. ...Eskı auyrtpalyqtyŋ barlyǧy qyspen bırge ketıp, endı jaŋa ümıt, jaŋa tırşılık esıgı aşylǧan kün». Qys qatty bolǧan biylǧy jyl turaly aitylǧandai būl sözderdı köp jyldar būryn Mūhtar Äuezūly «Syrşyldyq salt öleŋderı» atty maqalasynda jazǧan. Ūly jazuşy maqalasyn bylai dep bastapty: «Nauryz künşyǧys halqynyŋ köbınıŋ meiramy bolǧan. Solardyŋ ışınde, äsırese, köşpelı türkıler arasynda arasynda eŋ qadırlı, eŋ ūly meiram bolyp sanalǧan».
«Dūrysynda, qazaqtyŋ tamaǧy da, kiımı de, üiı de, küiı de, kölıgı de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Malsyz qazaqtyŋ künı bar ma? Sol malyn aman saqtau üşın qysqy aiazda, yzǧyryq boranda beinet şegıp, eŋbek sıŋırıp, malymen bırge jatyp, bırge tūryp, bırge jürıp, bırge yǧyp, qys qandai qysylsa, jaz sondai jazylatyn, jadyraityn şaruaşyl, eŋbekşıl qazaq qystyŋ ötkenıne, jazdyŋ jetkenıne qalaişa özgelerden artyq quanbasyn, jazdyŋ basy jaŋa kün – Nauryzdy, qalaişa meiram etpesın». Būl qazaqtyŋ ardaqty ūly Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Qoş keldıŋ, Nauryz!» atty maqalasynda jazǧany.
Osy sözderden köktemdı qazaqtyŋ jaŋa jyldyŋ basy dep nege taŋdaǧanyn tüsınuge bolady. Qazaqtar älemnıŋ tabiǧi jüielılıgın ejelden tüisıngen el. Aǧartuşy Ahmet Baitūrsynūly Nauryz merekesı turaly bylai dep jazǧan: «Jaŋa jylymyz – ...şyn maǧynasynda Jaŋa jyl dep aituǧa laiyq. Kün jylynyp, qar erıp, jan-januar jazdyŋ jaqyndaǧanyn sezıp, köŋıldengen kez. Şarua adamdarynyŋ beinetten qoly şeşılıp, alty ai qys baqqan aryqtaryn ümıttı künge jetkızıp, demalyp otyrǧan kez. Aǧaş şöpter qar astynan sılkınıp şyǧyp, güldenıp jasaruǧa daiarlanyp, kün de qystai bır büiırlep jüruın qoiyp joǧary köterılıp, bütın ǧalamǧa nūryn şaşyp, üisızdı üilımen teŋgerıp, bai men jarlyǧa bırdei säule beruge tūrǧan kez».
Ūly aqyn Abaidyŋ: «...Ol künde Nauryz degen bır jazǧytūrym meiram bolyp, nauryzdama qylamyz dep toi-tamaşa qylady eken. Sol künın «Ūlystyŋ ūly künı» deidı eken» degen sözderı de bügınge jetıp otyr.
Abaidyŋ ınısı Şäkärım Qūdaiberdıūly Nauryz sözın parsynykı dei kele, maǧynasy «jaŋa kün» degen söz dep ary qarai «Eskı qazaqta Jaŋa jyl künınıŋ aty – Ūlys. ...Jyl basynyŋ aty Ūlys ekenınıŋ dälelı mynau:
Ūlys künı qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Ūly kısıden bata alsa, sonda oljaly bolar –
degen tıptı eskı maqal» dep jazǧan.
Ūlys sözı şynyda da köne söz, onyŋ baiyrǧy maǧynasy «Ūly ıs» bolsa kerek. Halyqty äbden qysqan suyq mausymnan soŋ jeŋıldık äkelgen tabiǧattyŋ jaŋaruyn, Täŋırınıŋ ūly ısı dep tüsıngendıkten jaŋa jyldy Ūly ıstıŋ bastamasy dep «Ūl ıs» atap, keiın būl «Ūlys» degen bır sözge ainalǧan.
Osy jerde qazaqtyŋ Ūlystyŋ Ūly künı sözımen qatar nege parsynyŋ «Nauryz» atauy qoldanylady degen sūraqtyŋ tuyndauy oryndy. Aqyn Firdausidıŋ «Şahname» jyrynda baiyrǧy zamanda Jämşid degen patşa turaly baiandalady. Ol patşalyq qūrǧan kezde halyq eş närseden taryqpai ömır sürgen eken. Qarny toq, kim kök bolǧan adamdar eşqaşan auyrmai, baqytty ömır süredı eken. Nauryz merekesın de oilap tapqan patşa Jämşıd eken. Aqyn Ferdausi özınıŋ «Şahnama» jyrynda Tūran men İarn arasyndaǧy qatynasty beinelegen. Osyndai jaǧdaida ekı el arasynda türkıler men parsylar mädeni qarym-qatynasta bolyp sözdedıŋ bır elden bır elge almasuy äbden mümkın.
«Qazaqtar köktemdı jyldyŋ basy dep qabyldaudan älı de ainymai keledı. Sebebı köktem älemnıŋ şyn mänısındegı jaŋaruy.
Būrynǧy kezderde basqa elder de būryn köktemdı jyl basy dep tüsıngen. Mysaly: aǧylşyndar on segızınşı ǧasyrǧa deiın jaŋa jyldy 26 nauryz künı toilaǧan. Körşı el Resei de hristian dının qabyldaǧanǧa deiın Jaŋa jyldy nauryz aiynyŋ 1 künı qarsy alǧan.
Al qazaqtar ejelden Jaŋa jyl köktemnen bastau alady dep bılgen. İslam dının qabyldaǧannan keiın de qazaqtar jaŋa jyldy köktemde merekeleuınen jaŋylmaǧan. «Nauryz dın meiramy emes, tūrmys meiramy. Nauryz qazaqtyŋ ūly meiramy bolyp ketken. Qūrban ait, oraza aittardan görı denı de sau, qadırı de artyq». Sūltanbek Qojanūly 1925 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetı betınde «Nauryz turaly» maqalasynda osylai dep jazypty.
«Qazaq jaŋa jyly dın äserınen taza. Būl künı eşbır qūlşylyq, dın ädetterı jasalmaidy. Bar bolǧany – bır-bırımen körısıp: «Jasyŋ qūtty bolsyn» – deidı». Būl aqiyq aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ 1927 jyly «Nauryz» maqalasynda jazǧany.
Mūhtar Äuezūly öz maqalasynda Nauryz merekesın qosqan eskı bır öleŋdı keltırgen:
Esık aldy qara su boilaǧanym,
Jalǧannyŋ qyzyǧyna toimaǧanym.
Kömılsem de keter me kökeiımnen,
Qalqammen ūlys künı oinaǧanym.
Qazaqtyŋ baiyrǧy ata-babalary ūlys künı saqal-mūrtyn tüzep, şaştaryn alyp, jaŋa kiımderın kiıp körşılerın qūttyqtaityn bolǧan. Ūlystyŋ ūly künı barlyq adamdar özderıne tılegenın basqalarǧa da tıleidı.
Sol künı qūşaqtasyp körısıp:
Amansyz ba, ūlys oŋ bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaida barsa jol bolsyn!
Ūlys baqty bolsyn,
Tört tülıgı aqty bolsyn!
Ūlys bereke bersın,
Bäle-jala jerge ensın! –
dep jaqsy tılekter tılegen.
Alty kün sadaq tartyp daiyndalyp, jetınşı künı jamby atysyp jarysatyn bolǧan. Kımde-kım bırınşı bolyp, altyn jambyny atyp tüsırse, sol adam bır kün elge patşa boluǧa erıktı bolyp, oǧan bükıl el baǧynǧan.
Qazaq halqynyŋ ülken quanyştarda qazanǧa mol etıp as daiyndap, sol qazannan eldıŋ bärıne däm tattyruy ejelden kele jatqan dästür. Tarih atasy atalǧan grek tarihşysy Gerodot, özınıŋ kıtabynda qazaqtardyŋ babalary saq-skifter turaly olardyŋ jylqy sütın ışetının, şoşqa etın jemeitının jäne basqa da qyzyqty derekter keltırgen. Saqtardyŋ patşasy Ariant jasatqan qazan turaly: Būl mys qazanǧa 600 (alty jüz) grek qūmyrasynyŋ suy siiady, qalyŋdyǧy alty sausaqtyŋ juandyǧyndai. Ariant patşa būl qazandy jasatu üşın qol astyndaǧy saqtardyŋ ärqaisysy bır jebenıŋ ūşyn äkelsın. Eger būl būiryqty oryndamaǧan adamdar bolsa, olar ölım jazasyna kesıledı, dep jarlyq şyǧarǧan. Sonymen jinalǧan jebelerdıŋ sany köp bolǧany sonşalyq, şeberler ülken qazan jasapty. Saq patşasy būl qazandy ülken mereke kezınde köpşılıkke arnap tamaq pısıru üşın jasatqany anyq. Türkıstandaǧy Ahmet Iаssaui kesenesındegı ülken qazannyŋ jasaluy, kinorejisser Sūltan Qojyqūly tüsırgen «Qyz Jıbek» körkem filmındegı köterıletın ülken qazan da saq babalarymyzdan kele jatqan igı ürdıs.
Ūlystyŋ ūly künı merekesınıŋ basty taǧamy «Nauryz köje». Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ jazuy boiynşa: «Jaŋa jyl künı qazaq ädetınşe är üide qazaq-qazan köje pısırıledı. Köjenıŋ ışıne qysqy soǧymynyŋ tek basy salynady. Köjege köp süt qūiylady. Basty, şekenı qarttar müjıp, qūlaqty balalarǧa kesıp berıp, basqa jūrttar köjenı talap ışedı. «auyz aqtan arylmasyn, qyzyldy (et – B.O.) uaqytymen (qys) körsetsın, jas qūtty bolsyn», dep bata jasap tarasady.
Būl köje ışu – kele jatqan jazben ūşyrasyp, qarsy alyp, as ışu retınen aqqa köşu. Köjege tek bas salyp asyp jeu – qarly qyspen, qys tamaǧy etpen qoştasu».
Nauryz köjege basqa da dän-daqyldar qosyp pısırgen. Orazaqyn Asqar aǧamyz «Būl köjede bärı bar» atty öleŋınde:
Aşyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beitanys ta, tanys ta,
Bügın törde bas qonaq.
Arpa, bidai, tary bar,
Qatyq, malta – aǧy bar.
Işıletın, jeitınnıŋ
Būl köjede bärı bar.
Ärine, qazaqtar jaŋa jyldy qarsy aluda jaqsy tılek tılep, dastarhan jaiumen şektelmegen. Jaŋa jyl üige engende, «jalǧyz şala säule bolmas» dep üi törıne qos şyraq jaǧyp qoiatyn bolǧan. «Jaŋa jyl taza üige kırse, ol üidı auru-syrqau, päle-jala ainalyp ötedı» dep senıp Nauryz meiramyna deiın üi-ışın tazartqan. «Jyl aqqa, dänge, jauynǧa köp bolsyn» dep ydystardy süt, airan, şūbat, şalap, uyz jäne būlaqtyŋ taza suymen toltyrǧan. Jaŋa jyl keler tünı boijetkender ūnatqan jıgıtterıne soǧymnyŋ etın uyzǧa salyp «ūiqyaşar» atty taǧam pısırgen. Bozbalalar öz kezegınde «selt etkızer», «dır etkızer» dep atalatyn aina-taraq, saqina-syrǧalaryn süigenderıne syilap öz sezımderın jetkızgen.Kün men tünnıŋ teŋesetın mezgılı, Nauryz meiramyn jaŋaru dep tüsıngen qazaq halqy būl künderı qoǧamdy jaŋartuǧa äreket jasaǧan. El basşylary at qūiryǧyn kesısıp arazdasqandardy bır dastarhan basyna şaqyryp tatulastyrǧan. Jalǧyz-jetımderdı el bolyp üilendırıp, jeke otau etken. «Süiekke daq, etke taŋba bolmasyn» dep kembaǧal, mügedekterdı jaqyn tuystarynyŋ qarauyna mındettep tapsyryp otyrǧan. Jaman jolǧa tüskenderdı el talqysyna salyp, dūrys jol körsetken.
Nauryz meiramy qazaqtyŋ qanyna sıŋgen ädet-ǧūryptyŋ ülkenı. Men 1973 jyly Qarsybai Sypataiūly atyndaǧy №7 mekteptı bıtırdım. Ol kezde Nauryz meiramy resmi türle toilanbaityn. Degenmen, köktem kelısımen Batyr Qabylbekūly, Botaköz Hasanqyzy, Serık Berkımbaiūly, Erlık Seidahmetūly esımdı synyptastarym tūratyn Bostandyq köşesınde nauryz köje ışetınımız älı esımde. Keiın 1978 jyly Şymkent pedagogikalyq institutyn bıtırıp, Özbekstanmen şekaralas «Jıbek joly» eldı mekenınıŋ Amankeldı İmanūly atyndaǧy mektepke qyzmet etuge barǧanymda, auyl adamdarynyŋ Şymkent-Taşkent ülken jolynyŋ boiynda dastarhan jaiyp, beitanys adamdardy ūlty men dınıne bölmei şaqyryp, däm tatqyzyp jatqanynyŋ kuäsı bolǧanmyn.
Qazaq halqynyŋ öz elınde eşkımdı alalamai, bauyryna tartyp, täuelsız memleket qūryp jatqanynda da, köptegen ǧasyrlar boiy toilanyp kele jatqan Nauryz meiramynyŋ orny erekşe dep bılemın. Täŋırımız osydan jazbaǧai!
https://youtu.be/yjEVBYBszMk?si=9rKFhDz3j_e7lEF0Berdaly Ospan
Mädeniettanuşy
