Uly aqyn Abaı: «...Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıram bolyp, naýryzdama qylamyz dep toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin «Ulystyń uly kúni» deıdi eken» degen sózderi de búginge jetip otyr.
Shákárim Qudaıberdiuly Naýryz sózin parsynyki deı kele, maǵynasy «jańa kún» degen sóz dep ary qaraı «Eski qazaqta Jańa jyl kúniniń aty – Ulys. ...Jyl basynyń aty Ulys ekeniniń dáleli mynaý:
Ulys kúni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Uly kisiden bata alsa, sonda oljaly bolar –
degen tipti eski maqal» dep jazǵan.
Mirjaqyp Dýlatulynyń «Qosh keldiń, Naýryz!» atty maqalasynda jazǵany:
«Durysynda, qazaqtyń tamaǵy da, kıimi de, úıi de, kúıi de, kóligi de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Eńbekshil qazaq qystyń ótkenine, jazdyń jetkenine qalaısha ózgelerden artyq qýanbasyn, jazdyń basy jańa kún – Naýryzdy, qalaısha meıram etpesin».
Ahmet Baıtursynuly Naýryz merekesi týraly bylaı dep jazǵan: «Jańa jylymyz – ...shyn maǵynasynda Jańa jyl dep aıtýǵa laıyq. Kún jylynyp, qar erip, jan-janýar jazdyń jaqyndaǵanyn sezip, kóńildengen kez. Sharýa adamdarynyń beınetten qoly sheshilip, alty aı qys baqqan aryqtaryn úmitti kúnge jetkizip, demalyp otyrǵan kez. Aǵash shópter qar astynan silkinip shyǵyp, gúldenip jasarýǵa daıarlanyp, kún de qystaı bir búıirlep júrýin qoıyp joǵary kóterilip, bútin ǵalamǵa nuryn shashyp, úısizdi úılimen teńgerip, baı men jarlyǵa birdeı sáýle berýge turǵan kez».
Sultanbek Qojanuly 1925 jyly «Eńbekshi qazaq» gazeti betinde «Naýryz týraly» maqalasynda:
«Naýryz din meıramy emes, turmys meıramy. Naýryz qazaqtyń uly meıramy bolyp ketken. Qurban aıt, oraza aıttardan góri deni de saý, qadiri de artyq». dep jazypty.
Aqyn Maǵjan Jumabaıulynyń 1927 jyly «Naýryz» maqalasynda jazǵany:
«Qazaq jańa jyly din áserinen taza. Bul kúni eshbir qulshylyq, din ádetteri jasalmaıdy. Bar bolǵany – bir-birimen kórisip: «Jasyń qutty bolsyn» – deıdi».
Muhtar Áýezuly «Syrshyldyq salt óleńderi» atty maqalasynda jazǵan. Uly jazýshy maqalasyn bylaı dep bastapty: «Naýryz kúnshyǵys halqynyń kóbiniń meıramy bolǵan. Solardyń ishinde, ásirese, kóshpeli túrkiler arasynda arasynda eń qadirli, eń uly meıram bolyp sanalǵan».
Muhtar Áýezuly óz maqalasynda Naýryz merekesin qosqan eski bir óleńdi keltirgen:
Esik aldy qara sý boılaǵanym,
Jalǵannyń qyzyǵyna toımaǵanym.
Kómilsem de keter me kókeıimnen,
Qalqammen ulys kúni oınaǵanym.
Qazaqtyń baıyrǵy ata-babalary ulys kúni:
Amansyz ba, ulys oń bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaıda barsa jol bolsyn!
Ulys baqty bolsyn,
Tórt túligi aqty bolsyn!
Ulys bereke bersin,
Bále-jala jerge ensin! –
Orazaqyn Asqar aǵamyz «Bul kójede bári bar» atty óleńinde:
Ashyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beıtanys ta, tanys ta,
Búgin tórde bas qonaq.
Arpa, bıdaı, tary bar,
Qatyq, malta – aǵy bar.
Ishiletin, jeıtinniń
Bul kójede bári bar.
Abaı Qunanbaıulynyń «...Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıram bolyp, naýryzdama qylamyz dep toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin «Ulystyń uly kúni» deıdi eken» degen sózderi de búginge jetip otyr.
«Qys ketip, kún shyraıy túzelgen kezde táńirideı qudaı el tirshiligine keńshilik ákeldi dep esepteledi. ...Eski aýyrtpalyqtyń barlyǵy qyspen birge ketip, endi jańa úmit, jańa tirshilik esigi ashylǵan kún». Qys qatty bolǵan bıylǵy jyl týraly aıtylǵandaı bul sózderdi kóp jyldar buryn Muhtar Áýezuly «Syrshyldyq salt óleńderi» atty maqalasynda jazǵan. Uly jazýshy maqalasyn bylaı dep bastapty: «Naýryz kúnshyǵys halqynyń kóbiniń meıramy bolǵan. Solardyń ishinde, ásirese, kóshpeli túrkiler arasynda arasynda eń qadirli, eń uly meıram bolyp sanalǵan».
«Durysynda, qazaqtyń tamaǵy da, kıimi de, úıi de, kúıi de, kóligi de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Malsyz qazaqtyń kúni bar ma? Sol malyn aman saqtaý úshin qysqy aıazda, yzǵyryq boranda beınet shegip, eńbek sińirip, malymen birge jatyp, birge turyp, birge júrip, birge yǵyp, qys qandaı qysylsa, jaz sondaı jazylatyn, jadyraıtyn sharýashyl, eńbekshil qazaq qystyń ótkenine, jazdyń jetkenine qalaısha ózgelerden artyq qýanbasyn, jazdyń basy jańa kún – Naýryzdy, qalaısha meıram etpesin». Bul qazaqtyń ardaqty uly Mirjaqyp Dýlatulynyń «Qosh keldiń, Naýryz!» atty maqalasynda jazǵany.
Osy sózderden kóktemdi qazaqtyń jańa jyldyń basy dep nege tańdaǵanyn túsinýge bolady. Qazaqtar álemniń tabıǵı júıeliligin ejelden túısingen el. Aǵartýshy Ahmet Baıtursynuly Naýryz merekesi týraly bylaı dep jazǵan: «Jańa jylymyz – ...shyn maǵynasynda Jańa jyl dep aıtýǵa laıyq. Kún jylynyp, qar erip, jan-janýar jazdyń jaqyndaǵanyn sezip, kóńildengen kez. Sharýa adamdarynyń beınetten qoly sheshilip, alty aı qys baqqan aryqtaryn úmitti kúnge jetkizip, demalyp otyrǵan kez. Aǵash shópter qar astynan silkinip shyǵyp, gúldenip jasarýǵa daıarlanyp, kún de qystaı bir búıirlep júrýin qoıyp joǵary kóterilip, bútin ǵalamǵa nuryn shashyp, úısizdi úılimen teńgerip, baı men jarlyǵa birdeı sáýle berýge turǵan kez».
Uly aqyn Abaıdyń: «...Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıram bolyp, naýryzdama qylamyz dep toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin «Ulystyń uly kúni» deıdi eken» degen sózderi de búginge jetip otyr.
Abaıdyń inisi Shákárim Qudaıberdiuly Naýryz sózin parsynyki deı kele, maǵynasy «jańa kún» degen sóz dep ary qaraı «Eski qazaqta Jańa jyl kúniniń aty – Ulys. ...Jyl basynyń aty Ulys ekeniniń dáleli mynaý:
Ulys kúni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Uly kisiden bata alsa, sonda oljaly bolar –
degen tipti eski maqal» dep jazǵan.
Ulys sózi shynyda da kóne sóz, onyń baıyrǵy maǵynasy «Uly is» bolsa kerek. Halyqty ábden qysqan sýyq maýsymnan soń jeńildik ákelgen tabıǵattyń jańarýyn, Táńiriniń uly isi dep túsingendikten jańa jyldy Uly istiń bastamasy dep «Ul is» atap, keıin bul «Ulys» degen bir sózge aınalǵan.
Osy jerde qazaqtyń Ulystyń Uly kúni sózimen qatar nege parsynyń «Naýryz» ataýy qoldanylady degen suraqtyń týyndaýy oryndy. Aqyn Fırdaýsıdiń «Shahname» jyrynda baıyrǵy zamanda Jámshıd degen patsha týraly baıandalady. Ol patshalyq qurǵan kezde halyq esh nárseden taryqpaı ómir súrgen eken. Qarny toq, kım kók bolǵan adamdar eshqashan aýyrmaı, baqytty ómir súredi eken. Naýryz merekesin de oılap tapqan patsha Jámshid eken. Aqyn Ferdaýsı óziniń «Shahnama» jyrynda Turan men Iarn arasyndaǵy qatynasty beınelegen. Osyndaı jaǵdaıda eki el arasynda túrkiler men parsylar mádenı qarym-qatynasta bolyp sózdediń bir elden bir elge almasýy ábden múmkin.
«Qazaqtar kóktemdi jyldyń basy dep qabyldaýdan áli de aınymaı keledi. Sebebi kóktem álemniń shyn mánisindegi jańarýy.
Burynǵy kezderde basqa elder de buryn kóktemdi jyl basy dep túsingen. Mysaly: aǵylshyndar on segizinshi ǵasyrǵa deıin jańa jyldy 26 naýryz kúni toılaǵan. Kórshi el Reseı de hrıstıan dinin qabyldaǵanǵa deıin Jańa jyldy naýryz aıynyń 1 kúni qarsy alǵan.
Al qazaqtar ejelden Jańa jyl kóktemnen bastaý alady dep bilgen. Islam dinin qabyldaǵannan keıin de qazaqtar jańa jyldy kóktemde merekeleýinen jańylmaǵan. «Naýryz din meıramy emes, turmys meıramy. Naýryz qazaqtyń uly meıramy bolyp ketken. Qurban aıt, oraza aıttardan góri deni de saý, qadiri de artyq». Sultanbek Qojanuly 1925 jyly «Eńbekshi qazaq» gazeti betinde «Naýryz týraly» maqalasynda osylaı dep jazypty.
«Qazaq jańa jyly din áserinen taza. Bul kúni eshbir qulshylyq, din ádetteri jasalmaıdy. Bar bolǵany – bir-birimen kórisip: «Jasyń qutty bolsyn» – deıdi». Bul aqıyq aqyn Maǵjan Jumabaıulynyń 1927 jyly «Naýryz» maqalasynda jazǵany.
Muhtar Áýezuly óz maqalasynda Naýryz merekesin qosqan eski bir óleńdi keltirgen:
Esik aldy qara sý boılaǵanym,
Jalǵannyń qyzyǵyna toımaǵanym.
Kómilsem de keter me kókeıimnen,
Qalqammen ulys kúni oınaǵanym.
Qazaqtyń baıyrǵy ata-babalary ulys kúni saqal-murtyn túzep, shashtaryn alyp, jańa kıimderin kıip kórshilerin quttyqtaıtyn bolǵan. Ulystyń uly kúni barlyq adamdar ózderine tilegenin basqalarǵa da tileıdi.
Sol kúni qushaqtasyp kórisip:
Amansyz ba, ulys oń bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaıda barsa jol bolsyn!
Ulys baqty bolsyn,
Tórt túligi aqty bolsyn!
Ulys bereke bersin,
Bále-jala jerge ensin! –
dep jaqsy tilekter tilegen.
Alty kún sadaq tartyp daıyndalyp, jetinshi kúni jamby atysyp jarysatyn bolǵan. Kimde-kim birinshi bolyp, altyn jambyny atyp túsirse, sol adam bir kún elge patsha bolýǵa erikti bolyp, oǵan búkil el baǵynǵan.
Qazaq halqynyń úlken qýanyshtarda qazanǵa mol etip as daıyndap, sol qazannan eldiń bárine dám tattyrýy ejelden kele jatqan dástúr. Tarıh atasy atalǵan grek tarıhshysy Gerodot, óziniń kitabynda qazaqtardyń babalary saq-skıfter týraly olardyń jylqy sútin ishetinin, shoshqa etin jemeıtinin jáne basqa da qyzyqty derekter keltirgen. Saqtardyń patshasy Arıant jasatqan qazan týraly: Bul mys qazanǵa 600 (alty júz) grek qumyrasynyń sýy sııady, qalyńdyǵy alty saýsaqtyń jýandyǵyndaı. Arıant patsha bul qazandy jasatý úshin qol astyndaǵy saqtardyń árqaısysy bir jebeniń ushyn ákelsin. Eger bul buıryqty oryndamaǵan adamdar bolsa, olar ólim jazasyna kesiledi, dep jarlyq shyǵarǵan. Sonymen jınalǵan jebelerdiń sany kóp bolǵany sonshalyq, sheberler úlken qazan jasapty. Saq patshasy bul qazandy úlken mereke kezinde kópshilikke arnap tamaq pisirý úshin jasatqany anyq. Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýı kesenesindegi úlken qazannyń jasalýy, kınorejısser Sultan Qojyquly túsirgen «Qyz Jibek» kórkem fılmindegi kóteriletin úlken qazan da saq babalarymyzdan kele jatqan ıgi úrdis.
Ulystyń uly kúni merekesiniń basty taǵamy «Naýryz kóje». Maǵjan Jumabaıulynyń jazýy boıynsha: «Jańa jyl kúni qazaq ádetinshe ár úıde qazaq-qazan kóje pisiriledi. Kójeniń ishine qysqy soǵymynyń tek basy salynady. Kójege kóp sút quıylady. Basty, shekeni qarttar mújip, qulaqty balalarǵa kesip berip, basqa jurttar kójeni talap ishedi. «aýyz aqtan arylmasyn, qyzyldy (et – B.O.) ýaqytymen (qys) kórsetsin, jas qutty bolsyn», dep bata jasap tarasady.
Bul kóje ishý – kele jatqan jazben ushyrasyp, qarsy alyp, as ishý retinen aqqa kóshý. Kójege tek bas salyp asyp jeý – qarly qyspen, qys tamaǵy etpen qoshtasý».
Naýryz kójege basqa da dán-daqyldar qosyp pisirgen. Orazaqyn Asqar aǵamyz «Bul kójede bári bar» atty óleńinde:
Ashyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beıtanys ta, tanys ta,
Búgin tórde bas qonaq.
Arpa, bıdaı, tary bar,
Qatyq, malta – aǵy bar.
Ishiletin, jeıtinniń
Bul kójede bári bar.
Árıne, qazaqtar jańa jyldy qarsy alýda jaqsy tilek tilep, dastarhan jaıýmen shektelmegen. Jańa jyl úıge engende, «jalǵyz shala sáýle bolmas» dep úı tórine qos shyraq jaǵyp qoıatyn bolǵan. «Jańa jyl taza úıge kirse, ol úıdi aýrý-syrqaý, pále-jala aınalyp ótedi» dep senip Naýryz meıramyna deıin úı-ishin tazartqan. «Jyl aqqa, dánge, jaýynǵa kóp bolsyn» dep ydystardy sút, aıran, shubat, shalap, ýyz jáne bulaqtyń taza sýymen toltyrǵan. Jańa jyl keler túni boıjetkender unatqan jigitterine soǵymnyń etin ýyzǵa salyp «uıqyashar» atty taǵam pisirgen. Bozbalalar óz kezeginde «selt etkizer», «dir etkizer» dep atalatyn aına-taraq, saqına-syrǵalaryn súıgenderine syılap óz sezimderin jetkizgen.
Kún men túnniń teńesetin mezgili, Naýryz meıramyn jańarý dep túsingen qazaq halqy bul kúnderi qoǵamdy jańartýǵa áreket jasaǵan. El basshylary at quıryǵyn kesisip arazdasqandardy bir dastarhan basyna shaqyryp tatýlastyrǵan. Jalǵyz-jetimderdi el bolyp úılendirip, jeke otaý etken. «Súıekke daq, etke tańba bolmasyn» dep kembaǵal, múgedekterdi jaqyn týystarynyń qaraýyna mindettep tapsyryp otyrǵan. Jaman jolǵa túskenderdi el talqysyna salyp, durys jol kórsetken.
Naýryz meıramy qazaqtyń qanyna sińgen ádet-ǵuryptyń úlkeni. Men 1973 jyly Qarsybaı Sypataıuly atyndaǵy №7 mektepti bitirdim. Ol kezde Naýryz meıramy resmı túrle toılanbaıtyn. Degenmen, kóktem kelisimen Batyr Qabylbekuly, Botakóz Hasanqyzy, Serik Berkimbaıuly, Erlik Seıdahmetuly esimdi synyptastarym turatyn Bostandyq kóshesinde naýryz kóje ishetinimiz áli esimde. Keıin 1978 jyly Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, Ózbekstanmen shekaralas «Jibek joly» eldi mekeniniń Amankeldi Imanuly atyndaǵy mektepke qyzmet etýge barǵanymda, aýyl adamdarynyń Shymkent-Tashkent úlken jolynyń boıynda dastarhan jaıyp, beıtanys adamdardy ulty men dinine bólmeı shaqyryp, dám tatqyzyp jatqanynyń kýási bolǵanmyn.
Qazaq halqynyń óz elinde eshkimdi alalamaı, baýyryna tartyp, táýelsiz memleket quryp jatqanynda da, kóptegen ǵasyrlar boıy toılanyp kele jatqan Naýryz meıramynyń orny erekshe dep bilemin. Táńirimiz osydan jazbaǵaı!
Berdaly Ospan
Mádenıettanýshy
