Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary bizdiń elimizge ınvestorlar kele bastady. Onyń ishinde álemge tanymal eń irileri British Petroleum, Shell, ExxonMobil, Chevron, Agip, General Motors, Mittal, taǵy sol sııaqty asa iri kompanııalar da bizdiń elge tumysyǵyn tiredi. Bular ne úshin bizdiń elge kelip otyr degen suraqqa jan jaqty jaýap alýǵa bizdiń túsinigimiz jete qoımady. Sebebi, biz ol kezde shynyn aıtý kerek, bizdiń qazaqqa ınvestorlar degen kimder, naryq degen ne, kapıtal degen ne, ǵumyrynda osyndaı uǵymdarmen tanys emes edi. 1991 jyldary bizdiń prezıdentimiz N.Nazarbaev atalǵan kompanııalardy elimizdiń jer asty resýrstaryn ıgerýge shaqyrdy. Sondaǵy maqsatymyz olardyń tehnologııalyq qondyrǵylary men óndiris, ónerkásip salasyndaǵy bilimin alyp, jastardy oqytyp, otandyq óndiris salasyndaǵy kadrlardy daıyndap shyǵamyz dep aıtylǵan edi. Bizdiń memlekettiń eń áleýetti salasy da osy óndiris salasy bolýǵa tıis edi. Onda mynadaı naqty qadamdar iske aspaı qaldy:
1. Bizdiń memlekettiń 2030-2050jj aralyǵynda alǵa qoıǵan strategııalyq josparlary boldy. Bul strategııa álbette munaı men jer resýrstarynyń moldyǵyna baılanysty josparlandy. Biz óte baı elmiz dedi. Jer astynda shylqyǵan baılyǵymyz jatyr dedi. Oǵan halyq sendi. Biz «Azııanyń barysyna» aınalamyz degenge barynsha ılandy. Memlekettiń damýynyń aldaǵy eń negizgi baǵyttary men ınfraqurylymdary kórsetildi. Osy aýqymdy strategııalyq josparlardy iske asyrýda bizge tehnologııa men óndiris salasynda ulttyq kadrlar rezervi qalyptaspady. Bul salany da shash etekten jemqorlyq jaılady. Keıbir qazaq balasyna mamandyǵy munaıshy bola tura munaı salasynda jumys jasaý arman ǵana bolyp qaldy. Elbasynyń sheteldik ınvestorlardan tehnologııa men óndiris salasyna kerekti bilimdi ıgerip, ózimizdiń kadrlardy daıyndap, sheteldikterdi túbinde qýyp shyǵamyz degen sózi jalań bolyp shyǵa keldi.
2. Biz shıkizat eline aınaldyq. Munyń basty sebebi, taǵy da ózimizdiń ulttyq kadrlardyń jetispeýshiligi týyndady. Elimizde munaı ónimderin óndiretin munaı óńdeý zaýyttary (MÓZ) zamanaýı úlgide salynǵan joq. Mınımým bizde úsh MÓZ salynýǵa tıis edi. Keıbir ınvestorlarǵa MÓZ salýǵa kezinde usynystar da jasalǵan. Biraq olar bizdiń elge MÓZ salýǵa qulyqty bolmady. Nege? Munaıdyń quramynda 650 ge jýyq frakııa men komponentter bar. Óńdeý proesinen soń munyń bári jeke dara ónimge aınalyp, óte úlken qarjyǵa ıe bolady. Sondyqtan ınvestorlar bizdiń shıkizattyq resýrstarymyzdy shıkideı alyp ketip, bir barrelge shaqqanda ózimizge 8 ese joǵary baǵaǵa satqandy jón kórdi. Biz osy tusynan ońbaı utyldyq. O basta MÓZ salyńdar dep qatań talap qoıa almadyq.
3. Biz ınvestorlarǵa «Qolaıly ınvestıııalyq klımat qajet» dep sheshtik. Ózimizdiń elimizdegi ekologııalyq hal ahýaldy da eskermeı, eń aldymen syrttan kelgen kelimsekterdiń jaǵdaıyna alańdadyq. Olardyń birazy jeńiltetilgen salyqtardy tólegenimen, keıbiri salyqtan da bosady. Ony da túsinýge bolady. Sebebi, bizdiń ulttyq kadrlyq rezervter daıyn bolmady. Eń aýyry, bizdiń qazaq balasy osy ınvestorlardyń qolyna qoljaýlyq jasaıtyn qyzmetkerlerge aınalyp ketti. Bizdiń basshylyq qazaq balasynyń jalaqysyn sheteldik kelimsekterdiń jalaqysymen deńgeılestire almady. Olardyń jalaqysy men ishetin tamaǵy, jatatyn oryndary men jumys rejımi sheteldik kelimsektermen salystarǵanda óz jerinde júrip, óte tómen boldy. Bul jaǵy da eskerilmedi. Osy máselelerdiń barlyǵy o bastaǵy strategııalyq josparlarǵa saı reformalanýy kerek edi. Ol iske aspady. Tek qara bastyń qamy jeńip shyqty. Sońy Teńizdegi, Atyraýdaǵy jaǵdaılarmen aıaqtaldy.
4. Bizge qazir ınvestorlar kerek pe? Ne úshin kerek? Qazaq balasy óndiris salasyndaǵy tehnologııalyq qondyrǵylardyń jumys jasaý tehnologııasyn ıgerip aldy. Investorlardy óziniń nesibesine serik qylýdyń da keregi joq. Olardan óz úlesin tartyp alýy úshin qazaq balasy endi ózi akıoner, ózi qundy qaǵazdar men oblıgaııalardyń ıesi bolýy kerek. Qazaqtyń baılyǵy ketti dep ańyrap otyrǵanymyzben biz eshteńe utpaımyz. Qazaq eli óz baılyǵyn óz ulynyń qolyna bilim men ǵylym arqyly ǵana ustata alady. Basqalaı jol joq. Bizdiń eldi ınvestorlar damytady degen túsinikti doǵarýy kerek. Olar tek óz úlesteri men múddesin ǵana oılap keledi. 1991 jyldan beri bizdiń elge 265 mıllıard AQSh dollary shamasynda ınvestıııa tartylypty. Biraq osynshama baılyǵy bola tura, osynshama ınvestıııalyq qarjy tartylsa da qazaq buqarasynyń áleýmettik jaǵdaıy syn kótermeıdi.
5. Taǵy da ózekti másele: bizdiń qazaqtyń balasynyń qurylys salasyndaǵy túrikter men basqa da kelimsekterdiń ýysynda ketip jatqan nesibesi týraly. Qazaq balasynyń 70 paıyzy osy qurylys salasynda jumys jasap, ózderiniń otbasylaryn asyrap otyr. Qazaq balasy úshin qazir qurylystan basqa mańyzdy jumys ta joq. Bizdegi kóptegen iri fırmalardyń qojaıyny da túrikter. Sol túrikter tikeleı qazaq balasyna jumys bermeıdi. Ózderi Túrkııadan tamyr tanystary men týysqandaryn kelip alyp, ózderinshe qojaıyn qylyp, arasynda ózderiniń túrikterin deldaldyqqa salyp qoıyp, qazaqtyń balasynyń nesibesine serik bolyp júr. Injenerlik saladan alyp bara jatqan túk te bilimderi joq. Men ony jaqsy bilemin. Arada júrip, aqshany ýystap júr. Qazaqtyń qyzdaryn ashqamen satyp alyp júr. Bul búgin ǵana emes, qashannan beri solaı. Osy deldaldardy da elden shettetýimiz kerek. Qurylysty da qazaq balasyna alyp berýimiz kerek. Astanany salyp jatqan ózge bireýler emes, sol túrikterge, basqalarǵa jaldanǵan qazaqtyń qara balasy.
Sózdiń qorytyndysy, bizde óndiris salasy ustaǵannyń qolynda, tistegenniń tisinde ketti. Endi budan bylaı qazaq balasy óz nesibesine ózi qojaıyn bolatyn ýaqyt jetipti. Muny keshe ǵana Atyraýdyń jigitteri kórsetip berdi.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ulttyq portaly
