Qazaqstannyŋ qazırgı älemdegı rölı men märtebesı onyŋ geosaiasi jaǧdaiyna tıkelei bailanysty. Būl pozisiianyŋ maŋyzdy aspektılerınıŋ bırı – maŋyzdy aumaqtar men geografiialyq tüiınder men mäselelerdı baqylau mümkındıgın beretındıgı. Qazaqstan kontekstındegı geosaiasi aspekt elımızdıŋ strategiialyq jaǧdaiy turaly talqylaulardy jiı qozǧaidy. Qazaqstan Euraziianyŋ ortalyǧynda, islam, Konfusii men hristian mädenietterınıŋ qiylysynda, sonymen qosa sauda marşruttarynyŋ toǧysuynda ornalasqan erekşe memleket. Sonymen qatar, joǧaryda atalǧan artyqşylyqtarǧa tabiǧi resurstardyŋ köptıgın qosuymyzǧa da bolady.
Qazaqstan etnomädeni, dıni, tıldık jäne ūlttyq aspektılerde ärtürlılıgı bar köpūltty memleket. Bızdıŋ elımız köptegen mädeni dästürlerdı mūra etken demokratiialyq, zaiyrly, unitarlyq, konstitusiialyq respublika retınde resmi türde jariialanǧan. Qazaqstannyŋ Euraziianyŋ qaq ortasynda bıregei ornalasuy, onyŋ bai tabiǧi resurstary men tūraqty ekonomikasy onyŋ örkendeuıne yqpal etıp, eleulı tıkelei şeteldık investisiialardy tartty. Al tau-ken metallurgiia sektory JIÖ-nıŋ edäuır bölıgın qūraityn mūnai-gaz salasynan keiıngı ekınşı ırı salaǧa ainala aldy.
Kelesı maŋyzdy aspektı ol bızdıŋ memleketımızdı 5 jyldan berı älemdık jäne halyqaralyq saiasatqa belsendı aralasyp kele jatqan Prezidenttıŋ basqaruynda. Iаǧni, Qasym- Jomart Toqaevtyŋ saiasaty öz kezegınde onyŋ Qazaqstan Prezidentı retındegı rölımen bailanysty. Toqaev joǧaryda atalǧan aspektılerdıŋ barlyǧyn atqaruşy jäne būl saiasi prosesterge belsendı qatysuşy bolyp keledı, degenımen onyŋ Prezidenttık ökılettılıgın atqaru kezınde elımızde bolǧan köptegen tötenşe jaǧdailar men Qaŋtar oqiǧasy, bızdıŋ elımızge körşı memleketterde bolyp jatqan janjaldar men halyqaralyq saiasattaǧy tūraqsyzdyq Prezidenttıŋ ūstanyp otyrǧan saiasi baǧdary men şaralarynyŋ, ony şeşudegı tiımdılıgı men erekşelıkterı bar ekendıgın körsetude.
Būl maqala Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Qazaqstannyŋ 5 jyl Prezidentı qyzmetın atqaruy kezındegı Qazaqstannyŋ geosaiasatyna, äleumettık jäne ekonomikalyq reformalarǧa qatysy bar atqarǧan jūmystaryna şolu jasalynady.
- Toqaevtyŋ Qazaqstannyŋ sauda-ekonomikalyq jäne logistika salasyna qatysty ūstanǧan geosaiasaty
Qazaqstan geosaiasaty Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ basşylyǧymen 2019-2024 jyldar aralyǧynda eldıŋ älemdık arenadaǧy logistika men saudadaǧy rölın nyǧaituǧa ūmtylysyn körsettı. Būl bırneşe negızgı aspektılerde körınedı: Kölık jäne logistikalyq infraqūrylymdardyŋ damuy Qazaqstannyŋ öŋırdegı tranzittık sauda ortalyǧyna ainalu üşın özınıŋ kölıktık jäne logistikalyq infraqūrylymdaryn belsendı damytuǧa negız būrǧan. Būǧan temırjol jelısın, jol infraqūrylymyn jäne teŋız porttaryn jaŋartu jäne keŋeitu kıredı.
Halyqaralyq sauda serıktestıkterıne integrasiiasy boiynşa Qazaqstan Ūly Jıbek joly, Euraziialyq ekonomikalyq odaq jäne Şanhai Yntymaqtastyq Ūiymy siiaqty türlı halyqaralyq sauda jäne ekonomikalyq bastamalarǧa belsendı qatysady. Būl basqa elderdıŋ naryqtaryna qol jetımdılıktı jaqsartuǧa jäne sauda mümkındıkterın keŋeituge yqpal etedı. Halyqaralyq saudaǧa qatysty bızdıŋ elımızde azamattardyŋ ärtürlı ereuılderı bolǧan bolatyn, sonyŋ bır mysaly Almaty qalasyndaǧy azamattarymyzdyŋ elımızde Qytaidyŋ Qazaqstandaǧy jobalaryna qarsylyqtary men jerımızdı qytailyqtarǧa satu men beru turaly äreketterge qarsylyǧy tuyndaǧan bolatyn. Sol kezde Toqaev: «
Soŋǧy kezde «şeteldıkterge jer satylady – mys», «körşı eldıŋ 55 eskı zauyty köşırıledı», «şetelden maŋdaǧan jūmysşy äkeledı» degen tärızdı türlı qaueset tarap jür. Halqymyz mūndai daŋǧaza sözderge ermeuı qajet. Ondai qauesettı eldıŋ patriottyq köŋıl-küiın aila-şarǧymen öz maqsatyna paidalanǧysy keletın qasköiler taratyp jatyr. Jūrtty būlaişa adastyru – halyqtyŋ bırlıgıne ırıtkı salyp, Qazaqstanda tūraqsyzdyq tudyrudy közdeitın geosaiasattyŋ bır bölıgı ekenın tüsıngen jön» - degen bolatyn. Būl mäsele boiynşa Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ damuyna äser etpedı, bıraq būl jerde Prezidenttıŋ ıs jüzınde qazaqtyŋ jerınıŋ şet eldıkterge satylmaityndyǧyn naqty aitqandyǧy barlyǧymyzdy quantty.
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ geosaiasattaǧy belsendılıgınıŋ «soqqy» äreketterı 2022 jyly boldy degen oidamyn. Ol kezde memleket basşysy Qytai men Resei basşylary – Si Szinpin jäne Putinmen jeke kelıssözder jürgızıp, ŞYŪ sammitıne qatysyp, BŪŪ Bas Assambleiasy alaŋdarynda, onyŋ ışınde Euroodaq basşylyǧymen bırqatar kezdesuler ötkızdı, BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ jalpy pıkırtalastarynda söz söiledı jäne ıs-saparymen Niu-Iorkke bardy. Sonymen qatar, Qazaqstan basşylyǧynyŋ nazarynda türkı älemımen – Ortalyq Aziia elderımen, Türkiiamen jäne Äzerbaijanmen saiasi jaqyndasu oryn aldy. Äzerbaijanmen qarym-qatynastyŋ nätijesı 2024 jyldyŋ nauryz aiynda ūtymdy jäne tiımdı jetıstıkterın körsettı.
- Resei Federasiiasymen serıktestık
Resei Qazaqstannyŋ basty sauda-ekonomikalyq serıktesı bolyp tabylady. 2022 jyly Qazaqstan SIM derekterı boiynşa, ekıjaqty qatynastar tarihynda alǧaş ret ekıjaqty sauda kölemı rekordtyq $26,1 milliardqa jettı. 2022 jyly Qazaqstan-Resei yntymaqtastyǧynyŋ aǧymdaǧy jai-küiı men damu perspektivalaryna, sondai-aq TMD, EAEO, ŪQŞŪ-ny qosa alǧanda, integrasiialyq bırlestıkter şeŋberındegı ekıjaqty özara ıs-qimylǧa bailanysty özektı mäselelerdı talqylandy. Aita ketu kerek, Qazaqstan Resei memleketımen ärdaiym jaqsy qarym-qatynastarda, degenımen būndai ara-qatynasty būzuǧa ūmtyluşylardyŋ öte köp ekendıgı 2023 jyldan bastap körınıp kele jatyr. Osyndai äreketterdıŋ bırı ol elımızdegı orys tılınıŋ qoldanylu därejesıne, elımızdıŋ tarihyna qatysty asyra sılteuşıler men araŋdatuşylardyŋ äreketterı jiı oryn aldy.
Qazaqstan-Resei qarym-qatynastarynyŋ bolaşaǧy turaly pessimistık boljamdar joq, dedı Qasym-Jomart Toqaev tamyz aiynda Sochide ötken kezdesude, al Mäskeude bolǧan kezde qazırgı geosaiasi şyndyqtardan tuyndaityn barlyq qiyndyqtarǧa qaramastan, Ükımettıŋ aldyna özara saudany arttyru mındetın qoiyp otyrǧanyn atap öttı. Sondyqtan, qazır «Reseige qarsy sanksiialardyŋ soqqysynan qalai şyǧuǧa» emes, sauda men investisiiany odan ärı arttyru joldaryn ızdeuge basa nazar audaryluda. Ukrainadaǧy soǧysqa qatysty Qazaqstan qaqtyǧysty tek diplomatiialyq ädıstermen, kelıssözder üstelınde şeşu ūstanymyn berık ūstanady.
Prezident Toqaevtyŋ Qazaqstannyŋ Prezidentı retındegı 5-şı jyl jūmysynda onyŋ Reseige qatysty geosaiasi baǧdary men maqsattarynyŋ aiqyn ekendıgın köre alamyz. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Reseige qatysty geosaiasaty ekı el arasyndaǧy dostyq jäne özara tiımdı qarym-qatynastardy damytuǧa ūmtylysty qamtidy. Toqaev Reseimen strategiialyq serıktestıkke ülken män beredı jäne ekonomika, energetika, kölık, qauıpsızdık jäne mädeniet siiaqty türlı salalardaǧy yntymaqtastyqty tereŋdetuge ūmtylady.
Özınıŋ geosaiasaty aiasynda Toqaev Reseimen tūraqty jäne syndarly qarym-qatynasty saqtauǧa ūmtylady, būl aimaqtaǧy qauıpsızdık pen tūraqtylyqty nyǧaituǧa yqpal etedı. Ol sondai-aq ŞYŪ, EAEO jäne basqa da Reseidıŋ qatysuymen halyqaralyq ūiymdar men bastamalar şeŋberındegı yntymaqtastyqty qoldaidy.
- QHR serıktestıkke baǧyttalǧan geoiasat jäne Si Szinpinnıŋ qoldauy
Qytai älemnıŋ alpauyt memleketterınıŋ bırı jäne onyŋ damuy basqa memleketterdıŋ onymen serıktestık ornatuǧa qyzyqtyratyndyǧy anyq. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Qytaiǧa qatysty geosaiasaty Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy tyǧyz jäne özara tiımdı qarym-qatynastardy damytuǧa ūmtylysymen sipattalady. Toqaev Qytaimen strategiialyq serıktestıkke jäne ekonomika, sauda, infraqūrylym, energetika jäne kölık siiaqty türlı salalardaǧy yntymaqtastyqty tereŋdetuge ülken män beredı.
Toqaev Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy strategiialyq yntymaqtastyqty odan ärı damytuǧa nazar audarady, būl onyŋ 2019 jyly Prezident lauazymyna sailanǧannan keiıngı alǧaşqy şeteldık sapary üşın Qytaidy taŋdauynda körınedı. Ol Qytaida diplomatiialyq jūmys täjıribesı bar, qytai tılın bıledı, būl ony osy elmen dostyq qarym-qatynasty saqtaudyŋ kepılı etedı.
Qazaqstan «Bır beldeu, bır jol» bastamasyn jüzege asyratyn Qytai üşın, äsırese Reseidıŋ kölık infroqūrylymynyŋ halyqaralyq sanksiialar aldyndaǧy osaldyǧyn eskere otyryp, maŋyzdy sauda jolyna ainalǧan bolatyn. Memleketter Euraziia arqyly tiımdı multimodaldy kölık jüiesın qūruda belsendı yntymaqtastyqqa negızdelude. Geosaiasi jaǧdaidyŋ şielenısuı jäne kölık tızbegınıŋ būzyluy jaǧdaiynda Qazaqstan men Qytai azyq-tülık jäne energetikalyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etudıŋ kıltı bolyp tabylatyn jetkızılımderdı ärtaraptandyruǧa jäne teŋgerımdı qalpyna keltıruge ūmtylady. Qazaqstannyŋ ekonomikalyq jäne saiasi tūraqtylyǧy Qytai üşın öte maŋyzdy, būl Si Szinpinnıŋ eldıŋ aumaqtyq tūtastyǧyn qoldau jäne ışkı ısterge aralaspau turaly mälımdemesımen körsetılgen. Qytai köşbasşysy Qazaqstanǧa ırı saiasi oqiǧa - Qytai Kommunistık partiiasynyŋ 20-şy sezı aldynda barǧanyn atap ötu maŋyzdy, būl ekı el arasyndaǧy qatynastardyŋ maŋyzdylyǧyn körsetedı.
Bes jyldyŋ ışınde memleket basşysy Toqaevtyŋ Qytaiǧa baǧyttalǧan geosaiasaty strategiialyq serıktestıktı nyǧaitu men ekı el arasyndaǧy dostyqty qalyptastyruǧa baǧyttalǧan. QHR Töraǧasy Si Szinpinnen qoldau alu osy strategiianyŋ negızgı aspektılerınıŋ bırı bolyp tabylady. Prezidenttıŋ bes jylda atqarǧan şaralary men saiasatyna qarap onyŋ Qytaiǧa qatysty geosaiasatynyŋ negızgı baǧyttary men tarmaqtaryna mynalardy jatqyzuymyzǧa bolady, olar: Ekonomikalyq bailanystardy nyǧaituǧa baǧyttalǧan şaralardy atqaruy. Iаǧni, sauda kölemın ūlǧaitudy, investisiialyq yntymaqtastyqty keŋeitudı jäne ärtürlı salalardaǧy bırlesken jobalardy damytudy qamtityn ekı el arasyndaǧy sauda jäne ekonomikalyq qatynastardy damytudy qoldauy; Toqaev ärdaiym infroqūrylymdyq jobalardy qoldaidy. Būl kölık dälızderın salu jäne elder arasyndaǧy sauda jäne ekonomikalyq bailanystardy nyǧaituǧa yqpal etetın energetikalyq marşruttardy damytu siiaqty infroqūrylymdyq jobalardy ıske asyru boiynşa bırlesken jobalardy atqaruǧa baǧyttalǧan.
- Toqaevtyŋ Äzerbaijan arqyly Qazaqstannyŋ tranzittık äleuetın köterudegı saiasaty
Qazaqstan men Äzerbaijan kölık baǧyttary men energetikalyq qauıpsızdıkte şeşuşı röl atqaratyn strategiialyq maŋyzdy öŋırlerde ornalasqan. Osy ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyq aimaqtaǧy tūraqtylyq pen qauıpsızdıktı nyǧaituǧa yqpal etuı mümkın.
Äzerbaijanmen yntymaqtastyqta Qazaqstannyŋ tranzittık mümkındıkterın jaqsartuǧa qatysty Toqaevtyŋ geosaiasi strategiiasy bırneşe negızgı aspektılerge baǧyttalǧan.
Bırınşıden, kölık infraqūrylymyn damytu maŋyzdy röl atqarady. Äzerbaijanmen Kaspii teŋızı arqyly ötetın kölık marşruttaryn jaŋǧyrtuda jäne kölık dälızderın damytuda yntymaqtastyq tranzittık joldardyŋ ötkızu qabıletı men tiımdılıgın arttyruy mümkın.
Ekınşıden, energetikalyq jobalardyŋ strategiialyq maŋyzy bar. Mūnai qūbyrlary men gaz qūbyrlaryn saludy jäne paidalanudy qosa alǧanda, mūnai-gaz jobalaryn bırlesıp ıske asyru Qazaqstan men Äzerbaijan arqyly energiia resurstary tranzitınıŋ kölemın ūlǧaitady, būl memleketterdıŋ ekonomikalyq ösuıne yqpal etedı.
Üşınşı aspekt-sauda-ekonomikalyq qatynastardy nyǧaitu. Tranzittık marşruttardyŋ jaqsaruy ekı el arasyndaǧy sauda men ekonomikalyq yntymaqtastyqtyŋ ūlǧaiuyna yqpal etedı, būl öz kezegınde ekonomikalyq ösu men damudy yntalandyrady.
Aqyrynda, «Bır beldeu, bır jol» bastamasy siiaqty halyqaralyq jobalarǧa qatysu ekı eldıŋ tranzittık mümkındıkterın keŋeituge kömektesedı jäne olardyŋ älemdık arenadaǧy pozisiiasyn nyǧaitady.
Äzerbaijan köşbasşysynyŋ Qazaqstanǧa sapary 2023 jyldyŋ säuır aiynda, al Qazaqstan Prezidentı Bakude 2022 jyldyŋ tamyzynda kelıssözderdı ötkızdı. Būl oqiǧa Qazaqstannyŋ türkı memleketterımen kürdelı geosaiasi jaǧdaidaǧy ärıptestıgınıŋ maŋyzdylyǧyn körsettı. Resei men Ukraina arasyndaǧy qaqtyǧysqa bailanysty kölık-logistikalyq tızbekterdıŋ būzyluy, sondai-aq Batystyŋ sanksiialary Qazaqstannyŋ eksporttyq mümkındıkterıne äser etkendıgı de körındı. Osy oqiǧalardy eskere otyryp, Prezident Toqaev Transkaspii jolyn qosa alǧanda, eksporttyŋ balamaly baǧyttaryn ızdeu qajettıgın bıldırdı. Būl marşruttyŋ äleuetı aitarlyqtai dep baǧalanady, būl Qytai – Europa Soltüstık marşrutynyŋ logistikalyq operatorlarynyŋ nazaryn audaruy mümkın.
Toqaevtyŋ Qazaqstan men Äzerbaijan arasyndaǧy geosaiasatyna keletın bolsaq, ol ekı el arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq qatynastardyŋ qarqyndy damyǧandyǧyn jäne būnyŋ jalǧasynyŋ bolatyndyǧyn habarlady: «
Qazaqstan men Äzerbaijan arasyndaǧy tauar ainalymy 2020 jyldan berı 5 ese artty. Ärine, būl sifr sonşalyqty taŋqalarlyq körsetkış emes şyǧar. Būl baǧytta jūmys ısteu kerek, alaida qazırgı sauda qarqyny oŋ baǧalauǧa laiyq. Elderımız aitarlyqtai ekonomikalyq äleuetke ie. Bız būdan da zor jetıstıkke jetemız dep oilaimyn. Şyn mänınde, yntymaqtastyqtyŋ auqymy öte keŋ. Bız bügın mūnai men gazdan bölek, kölık pen logistikadan bastap, sifrlandyruǧa deiıngı mäselelerdıŋ bärın qarastyrdyq. Halyqaralyq arenada tabysty jūmys ıstep jatqanymyzǧa köŋılım tolady. Bırıkken Ūlttar Ūiymyndaǧy jäne basqa da halyqaralyq ūiymdardaǧy delegasiialarymyz özara jemıstı qarym-qatynas jasap otyr. Būl baǧyttaǧy jūmystar jalǧasady dep oilaimyn», - dep aitqan bolatyn Prezident.
- Toqaevtyŋ äleumettık saladaǧy bastamalary
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Prezidenttık ökılettılıgın atqarudyŋ bırışı jyldary memlekettegı äleumettık maŋyzy bar mäselelerdı şeşuden bastaldy. Osy kezeŋdı elımızde sol uaqytta bolǧan saiasattyŋ auysuy kezındegı dürbeleŋder, pandemiia, pandemiiadan keiıngı kezeŋder, Qaŋtar oqiǧasynyŋ boluy da odan ärı äleumettık mäselelerge den qoiu kerektıgın körsettı. Degenımen, būl oqiǧalar Qazaqstanda äleumettık saiasatty jaqsartuǧa jäne onyŋ tiımdı jūmys ısteuıne tepkı bolǧandyǧy anyq. Būl bölımde Toqaevtyŋ Prezidenttık ökılettılıgın atqaruy kezınde jasaǧan äleumettık bastamalaryna şolu jasalynady.
- Pandemiia kezındegı äleumettık bastamalary
2020 jyly Qazaqstanda COVID-19 pandemiiasynyŋ saldarymen küresu jäne halyqty qoldaudy qamtamasyz etu üşın şeşuşı şaralar qabyldandy:
Äleumettık qoldaudyŋ şūǧyl şaralary engızıldı, onyŋ ışınde halyqqa tölemder men kırısterdıŋ bolmauyna bailanysty tölemder jüiesı berıldı. Pandemiiaǧa bailanysty şekteulerden jūmys ıstemeitın barlyq qazaqstandyqtarǧa Memlekettık äleumettık saqtandyru qorynyŋ qarajaty esebınen jalpy somasy 476 milliard teŋgege juyq 42500 teŋgeden tölendı. Osy uaqytta därı-därımekke, azyq-tülık pen qajettı tauarlardyŋ baǧasyn ūstap tūruǧa qatysty şaralar jasaldy. Prezidenttıŋ bastamasy negızınde bankter men şaǧyn nesie ūiymdary tölemdı keşıktırgenı üşın aiyppūldar eseptemedı, al tūtynuşylyq nesieler boiynşa 90 kün keşıktırılgen tölemder jaǧdaiynda paiyzdar toqtatyldy.
Sol kezde halyqty jūmyspen qamtudy qoldau jäne jaŋa jūmys oryndaryn qūru jönındegı baǧdarlamalar äzırlenıp, ıske asyryldy. Daǧdarysqa qarsy şara retınde jūmyspen qamtudyŋ jol kartasy, nätijelı jūmyspen qamtudy jäne jappai käsıpkerlıktı damytudyŋ «Eŋbek» memlekettık baǧdarlamasy jäne t.b. şaralar äzırlenıp, sonyŋ arqasynda 1,2 million adam jūmys ornyn saqtauǧa jäne tūruǧa, sonymen qosa jūmyssyzdyqtyŋ ösuı daǧdarys jaǧdailaryn aldyn aluǧa mümkındık tudy.
Biudjet salasynyŋ qyzmetkerlerı üşın zeinetaqy, järdemaqy jäne jalaqy mölşerı ūlǧaityldy.
Köpbalaly jäne az qamtylǧan otbasylarǧa arnalǧan ai saiynǧy memlekettık järdemaqylar, az qamtylǧan otbasylardaǧy balalarǧa arnalǧan kepıldendırılgen äleumettık paket jäne mındettı äleumettık saqtandyru jüiesınen äleumettık tölemderdı ūlǧaitu siiaqty äleumettık qoldau jüiesıne innovasiialar engızıldı.
Äleumettık qyzmetter portalyn ıske qosudy qosa alǧanda, ardagerlerge Eleulı tölemder jürgızıldı jäne mügedek adamdarǧa äleumettık qoldau jüiesı jaqsartyldy.
Būl şaralar pandemiianyŋ ekonomikalyq äserın jeŋıldetuge ǧana emes, sonymen qatar şekteuler jaǧdaiynda halyqty äleumettık qoldau men jūmyspen qamtudyŋ jaŋa täsılderıne negız boldy.
- 2021 jyl. Pandemiiadan keiıngı kezeŋdegı äleumettık bastamalar
Pandemiia elımızdegı köptegen mäselelerge qatysty keşendı şaralardy atqaryluy kerektıgın körsettı. Sonyŋ bırı ol sifrlyq tehnologiialardy damytu mäselesı, ǧalamtor men basqa da äleumettık maŋyzy bar sūraqtardy qaita qarastyrudy talap ettı. Osy jyly Qazaqstanda atqarylǧan äleumettık şaralar keşenı:
- Äleumettık sala qyzmetkerlerı üşın zeinetaqylar men järdemaqylardyŋ, sondai-aq jalaqynyŋ mölşerın arttyru.
- Jūmyssyzdyq deŋgeiın qysqartumen halyqty jūmyspen qamtudy qamtamasyz etu jönındegı tiımdı memlekettık baǧdarlama.
- I toptaǧy mügedekterge kütım jasau boiynşa bıryŋǧai järdemaqyny jäne mügedek balalary bar otbasylar üşın jaǧdaidy jaqsartudy qosa alǧanda, äleumettık qamsyzdandyru salasynda innovasiialar engızıldı.
- Medisinalyq-äleumettık mekemelerdegı eleulı jaqsartular jäne äleumettık oŋaltu qyzmetterın keŋeitu.
- Qyzmetterdıŋ 92% sifrlandyrudy jäne käsıptık daiarlau boiynşa onlain-kurstardy ıske qosudy qosa alǧanda, äleumettık-eŋbek salasynda memlekettık qyzmetterdı alu räsımderın sifrlandyru.
- Būl şaralar äleumettık saladaǧy tūraqtylyqty qamtamasyz etıp qana qoimai, azamattar üşın qyzmetterdı qoljetımdı ärı tiımdı ettı.
Aǧymdaǧy jyly jüzege asyrylǧan maŋyzdy jobalardyŋ bırı ol elımızdıŋ 19 aimaǧynda TenQogam ortalyǧynyŋ aşyluy boldy. Erekşe qajettılıkterı bar adamdar tūraqty tūratyn nemese qyzmet alatyn medisinalyq-äleumettık mekemelerdıŋ qyzmetın jetıldıruge mümkındık beretın bırqatar būiryqtarǧa özgerıster engızıldı.
Pandemiiadan keiıngı kezeŋde adamdardyŋ jūmystarynan aiyryluy men olardyŋ käsıptık qabıletterınıŋ jaramsyz boluyna qatysty, qazaqstandyqtardyŋ bılıktılıkterın arttyru men damytuǧa arnalǧan arnaiy onlain-kurstar jasalyndy.
- 2022 jyldaǧy Qaŋtar oqiǧasynan keiın äleumettık kodeksterdı qaita qarastyru
Menıŋ oiymşa, 2022 jyl Qazaqstanda äleumettık saiasattyŋ belsendı, tiımdı jūmys ıstegen kezeŋı boldy. Sebebı, sol kezde memleket azamattary aldynda atqaratyn qyzmetterın keşendı türde atqaryp, elımızde käsıpkerlıktıŋ damuyna serpın jasaǧan kezeŋ boldy. Iаǧni sol kezde qandai jobalar ıske asyryldy:
- 4,3 millionan astam qazaqstandyq üşın zeinetaqylar, järdemaqylar men ötemaqylar uaqtyly tölendı.
- Memleket kepıldık bergen qoldau erekşe qajettılıkterı bar balalary bar otbasylardy qosa alǧanda, 1,3 millionnan astam otbasyna körsetıldı.
- Balalary bar otbasylardy qoldauǧa respublikalyq biudjetten jäne äleumettık saqtandyru qorynan barlyǧy 926,6 mlrd teŋgeden astam qarajat bölındı.
- Aitarlyqtai somalar mügedektık boiynşa järdemaqy jäne äleumettık tölemder türınde tölendı.
- Är türlı saladaǧy jūmysşylardyŋ jalaqysynyŋ ösuı jalǧasyp, olardyŋ äl-auqatynyŋ jaqsaruyna yqpal ettı.
- Iskerlık bastamalardy damytu üşın granttar kölemın ūlǧaita otyryp, jastardy jūmyspen qamtuǧa qoldau küşeitıldı.
- 2022 jyly 921 myŋnan astam adam tūraqty jūmys oryndaryna ornalastyryldy.
Būdan basqa, ükımet mügedektıgı bar adamdar üşın jaǧdaidy jaqsartu jönınde qadamdar jasap, azamattardyŋ äleumettık kepıldıkterın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan äleumettık kodekstıŋ jobasyn äzırledı.
- 2023 jyl – Qazaqstandaǧy jaŋa äleumettık reformalardyŋ oryn aluy
Būl jyly elımızde äleumettık saiasatta tölemder mölşerlerı men mölşerlemelerınıŋ ūlǧaiuynan äleumettık qamsyzdandyru jäne eŋbek salasyndaǧy reformalardyŋ sapasyn jaqsartuǧa baǧyttalǧan bolatyn. Ükımet 2027 jylǧa deiın osy saladaǧy özgerısterge baǧyttalǧan bes jyldyq strategiialyq özgerıster josparyn qabyldady. Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau Ministrı Tamara Düisenova alqa otyrysynda 2023 jylǧa arnalǧan maqsattardy naqtylady.
2023 jyly jüzege asyrylǧan äleumettık bastamalar men şaralar:
- Äleumettık reformalardyŋ 2023-2027 jyldarǧa arnalǧan jaŋa strategiiasy qabyldandy.
- Äleumettık qyzmet körsetudı jaqsartu üşın otbasynyŋ sifrlyq kartasy engızıldı.
- Otbasynyŋ sifrlyq kartasyna negızdelgen atauly äleumettık qoldau küşeitıldı.
- 2023 jylǧy 1 qaŋtardan bastap bala kütımı boiynşa tölem merzımı ūlǧaityldy.
- 2024 jyldan bastap balalardyŋ arnaiy jinaqtau şottaryna jyl saiynǧy tabystyŋ 50% audaru közdelgen.
- Köp balaly analardyŋ järdemaqylaryn saralau josparlanuda.
- 2025 jyldan bastap atauly äleumettık kömek alu üşın kedeilık şegı ortaşa tabys negızınde aiqyndalatyn bolady.
- Mügedektıgı bar adamdar üşın arnauly äleumettık qyzmetterdıŋ qoljetımdılıgın qamtamasyz etu jönınde şaralar qabyldandy.
- 12 oŋaltu ortalyǧyn salu jäne äleumettık qyzmetter portalyn jaŋartu josparlanuda.
- Prezidenttıŋ 2024 jyly jüzege asyrudy josparlaǧan äleumettık bastamalary
2024 jyly jüzege asyrylatyn äleumettık bastamalary turaly Prezident özınıŋ Qazaqstandyqtardy jaŋa jylmen qūttyqtauy kezınde aiqyn aitqan bolatyn. Onyŋ aituynşa, 2024 jyl bızdıŋ ūltymyzdyŋ damuynyŋ şyrqauy oryn alatyn kez bolady.
Iаǧni, mynadai äleumettık bastamalardy negızdep otyrǧandyǧyn aŋǧaruymyzǧa bolady:
- Halyq sanynyŋ artuyna bailanysty bastamalar. Toqaev Qazaqstan halqynyŋ 20 million adamǧa jetkenın atap öttı, būl el üşın maŋyzdy şekara men oŋ dinamikany bıldıredı. Ol būl faktını memlekettıŋ küşı men örkendeuımen bailanystyrady, sonymen qatar baqytty otbasylardy eldıŋ äl-auqatynyŋ negızı dep sanaidy.
- Bılım beru jäne densaulyq saqtau salasyndaǧy reformalary. Prezident azamattardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartuǧa baǧyttalǧan osy salalardaǧy ırı jobalardyŋ ıske qosyluyn atap öttı.
- Ekonomikalyq damu jäne investisiialar tartuǧa qatysty. Toqaev milliardtaǧan dollar şeteldık investisiialar tartu, jaŋa käsıporyndar aşu jäne jaŋa jūmys oryndaryn aşu turaly aitady. Ol sondai-aq ūlttyq ekonomikanyŋ negızgı qozǧauşy küşı bolyp sanalatyn şaǧyn jäne orta biznestı qoldaudy atap ötedı.
- Sybailas jemqorlyqqa qarsy küres jäne zaŋsyz satyp alynǧan aktivterdı qaitaru boiynşa. Prezident zaŋsyz satyp alynǧan ekonomikalyq aktivterdı qaitaru jäne osy qarajatty halyqtyŋ igılıgıne, sonyŋ ışınde mektep qūrylysyna paidalanu jönındegı jūmys turaly habarlaidy.
- Bılım beru men ozyq tehnologiialardy damytu: Toqaev jasandy intellekttı igerudı qosa alǧanda, ozyq bılım men jaŋa tehnologiialarǧa ūmtyludyŋ maŋyzdylyǧyn atap körsetedı.
- Patriottyq tärbie men qūndylyqtar: Prezident bır-bırıne qamqorlyq jasauǧa, ülkenderdı qūrmetteuge jäne balalardy qūrmet pen jauapkerşılık ruhynda tärbieleuge şaqyrady. Ol ozyq ūrpaqtyŋ maqtanyşyn jäne jastardyŋ jasampaz küşıne degen senımın bıldıredı.
- Eldegı beibıtşılık pen tūraqtylyqty saqtau: Toqaev eldegı kelısımnıŋ, beibıtşılık pen tūraqtylyqtyŋ, sondai-aq memlekettılıktı saqtau jäne Otannyŋ örkendeuı maqsatynda bırlık pen qajyrly eŋbektıŋ maŋyzdylyǧyn atap körsetedı.
Qasym-Jomart Toqaev 5 jyldyŋ ışınde Qazaqstannyŋ äleumettık saiasatynyŋ özgeruıne äser ettı, onyŋ äleumettık saiasatqa qatysty bastamalary halyqtyŋ äleumettık jäne äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiynyŋ jaqsaruyna alyp kelude.
- Qasym-Jomart Toqaevtyŋ saiasi reformalary
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ saiasi qadamdaryna şolu jasau öte qiyn jūmystardyŋ bırı siiaqty, sebebı sızdıŋ aldyŋyzda ıs-qiymyl barysyn barynşa tiımdılıkpen bırneşe jyl alǧa josparlaǧan joǧary tehnologiialyq jüie jūmys ıstep tūrǧandai sezım paida bolady. El halqyna ärbır prezidenttık Joldauda tez jüzege asyrylatyn jäne keiıngı reformalar üşın negız bolatyn naqty innovasiialar bar. Būl däiektı täsıl bilıktı de, qoǧamdy da jūmyldyrady, Prezident turaly jinaqylyq pen prinsiptılıktıŋ simvoly retınde äser qaldyrady. Ärine, Prezidenttıŋ syrtqy kelbetın baǧalau subektivtı, öitkenı eldıŋ artynda maşina emes, adam tūr. Alaida Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ «eŋseru» jäne «jaryq pen köleŋke» atty estelıkterınen onyŋ tapqyr ärı janaşyr saiasatker bolǧanyn köruge bolady. Tömende Prezidenttıŋ 5 jyl Prezidenttık ökılettılıgın atqaruy kezınde jüzege asyrǧan saiasi reformalaryna şolu jasalynady:
- 2019 jyly atqarylǧan saiasi reformalar
2019 jyly prezident Toqaev «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasyn jariialady, onda negızgı baǧyt - memleket azamattardyŋ müddesıne qyzmet etuı tiıs.
Parlamenttık oppozisiianyŋ qalyptasuyna yqpal etetın qoǧamdyq-saiasi mitingılerdı ötkızu üşın habarlama qaǧidaty engızıldı.
Partiialyq sailau tızımderındegı äielder men jastar üşın olardyŋ eldı basqarudaǧy ökıldıgın qamtamasyz etu maqsatynda mındettı 30 paiyzdyq kvota bekıtıldı.
- 2020 jyly atqarylǧan saiasi reformalar
2020 jyly koronavirus epidemiiasy kezınde Qasym-Jomart Toqaev özın şeşuşı köşbasşy retınde körsettı. Aurudyŋ taraluyn boldyrmau üşın ol tez arada tötenşe jaǧdai engızıp, Euraziia elderınde alǧaşqylardyŋ bırı boldy. Sonymen bırge, ol halyqqa aitarlyqtai qoldau körsete bastady: zeinetaqylar 10% indeksteldı, jastarǧa köterme qoldauy berıldı, al şaǧyn jäne orta biznes salyqty tolyǧymen alyp tastady.
- 2021 jyly atqarylǧan saiasi reformalar
2021 jyly bır mandatty okrugter boiynşa sailaudy ışınara ötkızudı qamtityn saiasi reformalar engızıldı, būl kandidattardyŋ özın-özı ūsynuyna mümkındık beredı.
Barlyq deŋgeidegı äkımderge saiasi partiialarda qyzmet atqaruǧa tyiym salyndy, būl bilıktıŋ partiialyq müddelerden täuelsızdıgıne yqpal etedı.
Sybailas jemqorlyqqa qarsy küreste kömektesetın memlekettık organdardyŋ azamattarmen jäne biznespen özara ıs-qimyly üşın sifrlyq formatty basymdyqqa ainaldyrǧan «Ädepkı sifrlandyru» jobasyna bastamaşylyq jasaldy.
Sondai-aq sybailas jemqorlyq äreketterı üşın sottalǧan azamattardy şartty türde merzımınen būryn bosatuǧa tyiym salyndy.
- 2022 jyly atqarylǧan saiasi reformalar
2022 jyl Qazaqstandaǧy saiasi reformalardyŋ jaŋǧyru sätıne jettı. Sol kezde atqarylǧan şaralarǧa şolu retınde: Qazaqstanda Konstitusiiany özgertu jönındegı referendum arqyly saiasi jaŋǧyrtu jürgızıldı. Negızgı özgerısterge bır ret jetı jyldyq prezidenttık merzım engızu, ärtürlı bilık instituttary arasynda ökılettıkterdı qaita bölu, «Superprezidenttık» Respublika märtebesınen bas tartu, Prezidentke partiialarǧa müşe boluǧa jäne tuystarynyŋ memlekettık lauazymdarǧa ornalasuyna tyiym salu kırdı. Sondai-aq, jerdıŋ, sudyŋ jäne jer qoinauynyŋ Qazaqstan halqyna tiesılı ekendıgı turaly bap bekıtıldı, al Konstitusiialyq Sot 1995 jyly taratylǧannan keiın qalpyna keltırıldı.
- 2023 jyly atqarylǧan saiasi reformalar
2023 jyly Qazaqstanda auyldyq eldı mekender men audandyq maŋyzy bar qalalardyŋ äkımderın, sodan keiın audandar men oblystyq maŋyzy bar qalalardyŋ basşylaryn sailau engızıldı. Memlekettık jäne kvazimemlekettık qūrylymdardy qoǧamdyq baqylau turaly zaŋ da qabyldandy. Būdan basqa, dauystardyŋ şektı mänın eŋseru kezınde memlekettık organdardyŋ qarauy üşın mındettı onlain-petisiialar instituty engızıldı.
Al 2024 jyly Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ saiasi reformalarynyŋ baǧyty qandai bolatyndyǧy onyŋ Egemen Qazaqstan-ǧa bergen sūhbatynan köruge bolady. Iаǧni, Egemen Qazaqstan gazetıne bergen sūhbatynda Prezident Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstandaǧy maŋyzdy saiasi reformalardy talqylady. Konstitusiialyq özgerıster sybailas jemqorlyqty joiuǧa jäne eldıŋ bolaşaq damuy üşın berık qūqyqtyq ırgetas qūruǧa baǧyttalǧan. Köppartiialyq sailau engızıldı, parlamenttık baqylau nyǧaityldy, sybailas jemqorlyqqa qarsy küres jäne zaŋsyz kapitaldy qaitaru turaly zaŋdar qabyldandy. Prezident sondai-aq demokratiialyq qaita qūru üşın azamattardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy men belsendılıgınıŋ maŋyzdylyǧyn atap ötıp, būrynǧy jüiege oraludyŋ mümkın emestıgın aitty.
Qorytyndylai kele, Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bes jyldyq Prezidenttıgınıŋ sözsız nätijesı Qazaqstannyŋ älemdık arenadaǧy ornyn nyǧaitu, onyŋ diplomatiialyq yqpalyn keŋeitu jäne ūlttyŋ jalpy äl-auqatyn jaqsartu boiynşa şaralarynyŋ tiımdı, oŋ nätije bergendıgın körudemız. Onyŋ strategiialyq basşylyǧy el ışınde de, odan tys jerlerde de beibıtşılıktı, tūraqtylyqty jäne özara tüsınıstıktı nyǧaituǧa yqpal ettı. Äleumettık bastamalary şeşımı tabylmai kele jatqan äleumettık maŋyzy bar mäselelerdı qamtyp, halyqtyŋ äleuetın jaqsartuǧa yqpaldasty. Memlekettık saiasat şeŋberınde jasalǧan jūmystar halyq pen memlekettı basqaruşylar arasynda bailanysty ornatyp, Prezidenttıŋ jyl saiynǧy halqyna joldauy, Ūlttyq Qūryltaidy jandandyru, basqa da saiasi bastamalary memleketımızdı jaŋa damudyŋ bastauyna alyp keldı degen oidamyn.
Joǧaryda aitylǧandardy eskere otyryp, Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Prezidenttıgınıŋ bes jyldyq kezeŋı kürdelı älemdık kontekste belsendı damu, dana köşbasşylyq jäne tūraqty qatar ömır süru uaqyty retınde Qazaqstan tarihynda ız qaldyrady dep senımmen aituǧa bolady.
Ainūr Baqytjanova,
sarapşy, äleumettanuşy
