Soŋǧy kezderı dıni mäsele qoǧamda eŋ köp talqylanatyn taqyryptyŋ bırı bolyp tūr. Keibır azamattar «Alaş arystary dın üşın şahid bolǧan» dese, ekınşı tarap būl sözdı terıstep, öz uäjın aityp jatyr. Şyn mänınde Alaş arystary dınge qalai qarady?
Dıntanuşy Keŋşılık Tyşqannyŋ aituynşa, medrese kezınde mekteptıŋ missiiasyn atqarǧanyn aitady. Alaida ol medresede bılım alǧan Alaş arystarynyŋ zaiyrly ūstanymda bolǧanyn eskerttı.
«Elımızde zaiyrly mektep paida bolǧanşa qadymdyq baǧyttaǧy medresede bılım berıldı. Medrese degen dıni aty bolmasa, onda jaratylystanu pänderı oqytylyp, kädımgı mekteptıŋ qyzmetın atqardy. Alaş arystarynyŋ köpşılıgı medresede bılım aldy. Abai Qūnanbaiūlynyŋ özı «Balamdy medresege bıl dep berdım, Qyzmet qylsyn, şen alsyn dep bermedım» degenıne qaraǧanda medrese aǧartuşylyq baǧytta qyzmet etken.
Alaş arystary dındı joqqa şyǧaryp, oǧan qarsy şyqqan joq nemese basy bütın dınşıl bolyp ketken joq. Dın öte maŋyzdy röl atqardy. Sebebı qandaida bır dınge kıru sol elge assimiliasiiaǧa tüsuge tez mümkındık beredı. Mysaly hristian dınıne ötken tatar ūltynyŋ ökılderı orys ūltymen ışıne sıŋısıp kettı. Sondai-aq hristian dının qabyldaǧan majar halqy özınıŋ türkı tektes ekenın bılgenımen olar türkılıkpen bailanys ornata qoimaidy. Sebebı olar dıni tūrǧydan alǧan kezde Europaǧa jūtylyp kettı. Bızdıŋ joŋǧarlarǧa jūtylmai qalǧanymyz budizmdı qabyldamaǧandyǧymyzdan dep bılemın. Patşaly Reseidıŋ kezınde şoqyndyru saiasaty jürgen kezde bızde hristian dının qabyldamaǧanymyz orystanudan saqtap qaldy», – deidı ol.
Keŋşılık Tyşqannyŋ aituynşa, ötken ǧasyrda dıni mäsele baspasözde ötkır talqylanǧan.
«Kezınde Alaş ziialylary şyǧarǧan «Temırqazyq» sekıldı jurnaldarda dın mäselesı aşyq jazyldy. Alaş arystary dınşıl bolyp, tek qana qūdaiǧa syiynamyz degen prinsip ūstanǧan joq. Olar aǧartuşylyqqa, bılım aluǧa ülken talpynys jasady. Bıraq qazaq qairatkerlerı dınsız boldy dep te aita almaimyz. Alaştyŋ özı jazǧan Ata zaŋda «Bız zaŋ men qūdaidyŋ aldynda teŋbız» degen närse bar. Sondyqtan da qairatkerlerımız dındı ysyryp tastady dep aita almaimyz. Bıraq dınşıldıkke salynyp, şariǧat memleketın qūramyz degen joq. Sebebı äu bastan bızdıŋ elde radikaldy islam taralǧan joq. Qajylyqqa baryp kelgen ǧalymdar Saudiianyŋ dının alyp kelgen joq. Olar bızdıŋ salt-dästürımız basqa ekenın jaqsy bıldı. Mäselen bızdıŋ hanafi mazhabynda qalyp ketuımızdıŋ bır sebebı ol bızdıŋ salt-dästürımızdı moiyndaidy. Mūny Alaş ziialylary jaqsy bıldı. Naqtyraq aitsam
Ǧūmar Qaraş İsmail Gasprinskiidıŋ jadittık ūstanymyn qoldady. İslam älemınıŋ fatalizmge ūrynyp, fundamentalizmge tüsuı batys üşın taptyrmaityn qūral boldy. Al közı aşyq, oqyǧan adamdy basqaru qiyn bolǧandyqtan Alaş arystaryn repressiiaǧa ūşyratty», – dedı maman.
