(novella)
Túnde kórgen qorqynyshty túsin qaıta-qaıta eske alyp, tóbedegi salbyrap turǵan shamdaldyń salpynshaqtaryna telmirip jatqanyna – bir talaı ýaqyt. «Sýǵa ketip qala jazdady-aý! Qutqara aldym ba, qutqara almadym ba? Oıanyp ketkenimdi qarashy!» – degen ókinishke uqsas bir sezim kógiregin sát saıyn tyrmalaı beretindeı.
Áıeliniń uıaly telefony ándete jóneldi: «Gúlderaıym, kún men aıym, usharǵa qanatym joq, ne qylaıyn!..».
«Saǵat jeti boldy. Qazir Qadısha turady. Men áli oıanbaǵandaı bolaıyn» dep, kórpesin búrkenip, áıeliniń qımyl-áreketin baqylap jatý úshin, bári kórinip turatyndaı sańylaý ashyp qoıdy.
Qadısha aq balyqtaı etjeńdi bilegin erine sozyp, janynda turǵan telefonyn sóndirdi de, kórpesin serpinkireı ashyp tastap, bet-aýzyn ýqalap biraz jatty da, shubalańdaı qımyldap, ornynan turdy. Tyr jalańash qalpynda eken. «Túnde kıingenge eringen-aý, baıǵus» dep oılaǵan jigit, jymıyp kúlip qoıdy.
On jyldaı buryn, úılengenderiniń alǵashqy aılarynda, aýyl mańyndaǵy at tóbelindeı kishkentaı kólge baryp, kún batar aldyndaǵy jyly sýǵa shomylyp, bir-birine sý shashyp, máz-meıram bolatyn jap-jas shaqtaryn esine túsirgen Jálel esten ketpes estelikterge súńgip ketkendeı boldy. Sonda bul jas kelinsheginiń lázzat shyrynyna dertip turǵan typ-tyǵyz, jup-jumyr qasıetti almadaı qos anarynyń úrpisine ernin tıgizip, qumyrsqanyń belindeı qyl myqynynan qos alaqanymen aıalaı ustap, tip-tik turǵan qalyptarynda til jetkisiz bir ǵajaıyp sezimge bólenetin. Kól jaǵasyna qaýlaı ósken qamys aralas qalyń shiliktiń arasy sol bir sátte peıishtiń tórindeı bolyp kórinýshi edi-aý, ekeýine!
Sol bir aspannan laǵyl jaýyp turǵan jazdan keıin kelinsheginiń tip-tik turǵan qalpyndaǵy jap-jalańash tula boıyn alǵash ret kórip turǵany – osy.
Qazir qarasa áıeliniń tula boıyndaǵy syndarly sıpattardyń bári múlde joǵalyp ketkendeı eken. Myqynyna tompaıǵan isikteı bolyp maı baılanypty, jarq-jurq etip kózdi qarıtyn appaq sany men júrgende bulshyq etteri dir-dir ete qalatyn túp túzý baltyrlary da rabaısyz jýandap, kózdi keıitip, kóńildi qaldyratyndaı. Baıaǵydaǵy ytyrynyp turǵan qos anar da atqa salǵan qorjyndaı bolyp, ekeýi eki jaqqa qarap qalypty.
«Meniń búgingi beınemdi kúıeýim baıǵus ábden kórip alsyn» degendeı, Qadısha da terezeniń aldyna baryp, kerilip-sozylyp, qos qolyn myqynyna qoıyp, bóksesin eki jaqqa kezek laqtyryp... turyp aldy. Mundaı kóriniske uzaq qarap jatýǵa tózimi jetpegen soń, otaǵasy da oıaý ekenin bildirip, kórpesin serpip, ótirik jótkirinýge májbúr boldy.
– Jálel, oıaýmysyń, janym? – dedi Qadısha búkil denesimen burylyp. Daýysynda áldeqandaı mánerli jasandylyq bar.
– Sýretshiniń aldyndaǵy natýrıa sııaqty bolyp ne ǵyp tursyń? – dedi Jálel kekesindi syz bildirip.
– Nemene, óz kúıeýimnen ózim uıalamyn ba?! – dep, Qadısha tósek basynda asýly turǵan túkti jasyl halatyn ıyǵyna asa saldy da, jýynatyn jaqqa qaraı bettedi. Esikke taqala berip, kilt toqtaı qaldy da, shuǵyl burylyp, kúıeýiniń aldyna taǵy keldi.
– Túni boıy «Aısha! Aısha!» dep aıǵalap, ábden mazamdy aldyń ǵoı! Nemene alǵashqy mahabbatyń kúndiz esińnen, túnde túsińnen shyqpaı júr me?
– Sen endi meniń isimdi qoıyp, túsime aralasaıyn dediń be?
– «Túsime aralasaıyn dediń be?» deıdi ǵoı. Sen túsińe qaıdaǵy bir kári qyzdy kirgizgenshe, kempir-shaldyń qolynda zaryǵyp júrgen eki balańdy kirgizseńshi. Olar qap-qara bolyp, beti qoldary jarylyp, bizdi saǵynyp aýylda júr. Al, sen bolsań, jaıly tósekte jatyp alyp, ylǵı aram pıǵyldy túster kóresiń.
– Adam kóretin túsin arnaıy zakaz berip kirgize me?
– Tús degenniń bári adamnyń oıynan týyndaıdy. Adam ne oılasa, sony túsinde kóredi.
Qadıshanyń uıqydan isingen, opa-dalaptan toza bastaǵan bet-aýyzy kógere bastaǵandaı boldy.
– Men seniń ne oılap júrgenińdi bilemin. – dedi ol gaýhar júzigi jarq-jurq etken suq saýsaǵyn bezep-bezep jiberip, – Ana balalardy «aýylǵa barmasa, qazaqsha jaqsy sóıleı almaı qalady» dep kempir-shalǵa aparyp tastadyń. Sondaı syltaý bola ma? Orys mektebinde oqıdy demeseń, úıde qazaq tilinde-aq sóılep júrmiz ǵoı, osy! Osy sen... orys tiline nege qarsysyń? Oryssha bilmegen balanyń bolashaǵy bep-belgili emes pe?!
– Sen andaǵy halatyńdy ústińe kıip alyp sóıleshi. Aýyzyń da, astyń da sóılep tur.
– Uıatsyz! – Qadısha qolyn bir siltep, jon arqasyn qıqandatyp, esikke bettedi. Esikke jetkende, oıyna taǵy birdeńe túse qalǵandaı kúıeýine jalt buryldy.
– Sen... – dedi ol úlken kózderi týatyn sıyrdyń kózindeı shatynap, – Sen ana eki ulyńdy kempir-shalǵa basqa eseppen aparyp tastadyń.
– Qandaı?
– Kempir-shalǵa ábden úırene bersin, solardyń ıisi sińsin dep júrsiń. Eger menimen ajyrasa qalsań, atasy men apasyna jat bolyp ketpesin dep, solardy saǵynyp turatyn bolsyn dep, týǵan-týystaryn tanı bersin dep, ádeıi, zalymdyqpen aparyp tastadyń! Ana kári qanshyqty mashınańa salyp alyp, gýlıat etip júrgenińdi men bilmeıdi ǵoı deımisiń. Meni bir kereń, soqyr dep oılaımysyń. Ony «jerles qaryndasym» dep qoıasyń. Saǵan osynyń bárin baıaǵyda-aq aıtýym kerek edi. Aıtýǵa arym jibermedi.
– Sen jýyn... jýyn da, jumysyńa ket. Keshigip qalarsyń, – dedi Jálel. Sonan soń tars búrkenip, teris qarap jatyp aldy.
* * *
Osy Qadısha qarjy tehnıkýmynda oqyp júrgen kezinde qandaı ǵajap qyz edi! Tostaqandaı eki kózin aýdaryp-tóńkerip jibergende, qudaı-aý, munyń júregi keýdesine sımaı, buǵalyq kórmegen asaýdaı týlap ala jónelýshi edi-aý!
Piste murnynyń astyndaǵy jańa ǵana sheshek atqan qyzǵaldaqtaı erinderi men saqyldap kúlgende tutas baıqalatyn injý tisteri ot shashyp turǵandaı áser qaldyratyn. Qulaǵynan tastamaıtyn altyn syrǵasy tek osy qyzǵa ǵana arnalyp jasalǵandaı aı sıpatty bir keremet zergerlik buıym edi. Jas qyz súırikteı saýsaqtaryna neshe túrli júzikter taǵyp júrýdi unatatyn. Keıinnen, saýsaǵy jýandap ketkennen keıin, sol júzikterńn keńeıttirip alyp, áli kúnge deıin kezek-kezegimen taǵyp júr. «Osy qatyn neke saqınasyn nege taqpaıdy?» dep oılady Jálel.
Qazir qaladaǵy ámbebap dúkende bas buǵaltr bolyp isteıtin Qadısha – óziniń qyzmetine jan tánimen berilgen maıtalman qyzmetker. Alatyn jalaqysy da aıta qalarlyqtaı. Sondyqtan bolar, ol kúıeýiniń jalaqysy azdaý jattyqtyrýshylyq jumysyna eshqashan kóńili tolǵan emes. Qadıshada jumystan keshigý, úıge erterek qaıtyp ketý degen, áste, bolmaıdy.
Mine, búgin de sýdy saryldatyp apyl-ǵupyl jýyndy da, ydys-aıaqty saldyrlata júrip, bir shynyaıaq kofesin ishti me, ishpedi me, esikti tars jaýyp, jumysyna jónelip ketti.
Jálel tóseginen turyp, esikti kilttep qoıdy da, smartfonyn qolyna alyp, Aıshaǵa hat jazýǵa kiristi. «Aısha» dep jazǵannan keıin, sál oılanyp otyrdy da: «Men seni túsimde kórdim» degen sózderdi qosty. Taǵy ne jazý kerek? Kórgen túsinde jaǵajaıda júrgenderin, qatar júzip alysqa uzap ketkenderin, sodan soń... Aıshanyń sýǵa batyp bara jatqanyn... jazý kerek pe? «Joq!» dedi Jálel.
Sodan soń: «Búgin kezdeseıik. Saǵat birde. Ózimizdiń orynda» degen sózderdi jazyp, Aıshaǵa qaraı attandyryp jiberdi.
Qazir osy qaladaǵy ırkte atpen aınalysatyn jokeı bolyp jumys istep júrgen Aısha degen qyzdy bala kezinen tanıtyn. Bulardyń tanysýyna sebep bolǵan – at jarysy.
Aýdan boıynsha jylyna eki ret bolatyn úlken toılardaǵy at jarysynda erkekshora bolyp ósken Aısha da, Jálel de bir-bir júıirikke minip, shabandoz retinde báıgege qatysatyn. Ekeýiniń de ákesi búkil elge belgili atbegiler edi...
Jálel kóz aldyna biraz jyldardan keıin Aıshamen qaıta júzdesken sátin týra búgingideı kóz aldyna elestep ótti.
Iá, Jálel ol kezde sportfaktyń úshinshi kýrsynda oqýshy edi-aý! Bokspen aınalysyp júretin. Bir kúni sportzalǵa barsa, bir top qyz akrobatıkamen aınalysyp jatyr eken. Ylǵı bir talshybyqtaı buratylǵan jas boıjetkender. Birinen biri ótedi. Bul osy qyzdardyń músinine kózimdi sýǵaryp alaıyn degendeı, eleýsiz buryshta uzaq ýaqyt turyp qalǵan.
Árqaısysyna syn kózben qarap, ishindegi eń táýiri qaısysy eken dep, baqylap tursa, jaraǵan arǵymaqtaı, suńǵaq boıynda bir min joq bireýiniń júzi buǵan tanys sııaqty, tipti, óni ystyq tartyp barady. Ásirese, aqsary júzi men meıirim tógip turatyn kókshildeý kózderi, jelkesine shart túıip tastaǵan qońyrqaı qaıratty shashyna deıin tym tanys.
Jálel qyzdarǵa tym jaqyndaı berip edi, deneshynyqtyrý pániniń muǵalimi me, bir orys áıeli «Chto ty týt delaesh?! Ýhodı nemedlenno!» – dep ursa bastady. Osy kezde buǵan qaraı qalǵan qyzdardyń arasynan: «Jálel!» dep qatty daýystap, álgi arǵymaq qyz buǵan qaraı tura júgirgeni. Sonda ǵana bul Aıshany anyq tanydy. Qýanyshtan júrekteri jaryla jazdaǵan ekeýi kópten beri kórispegen aǵaly-qaryndastylardaı saǵynsa qaýyshtaý, sonda!..
Bular sol kúnnen bastap, jıi-jıi jolyǵysyp júrdi de, kóp uzamaı júrekteri juptasyp, shyn súıisken ǵashyqtardaı, birin biri kórmese tura almaıtyn halge jetti.
Aqyry Aıshamen júrgen esten ketpes eki jyl da artta qalyp, Jálel oqýyn bitirdi de, aýylyna baryp, sondaǵy orta mektepte deneshynyqtyrý pániniń muǵalimi bolyp qyzmet istep júrdi.
Bir jyldan soń, qalaǵa qaıtyp kelip, bokspen qaıta aınalysyp, bir qatar jeńisterge jetip, ataǵy shyǵa bastaǵanda, qarjy tehnıkýmynyń sońǵy kýrsynda oqyp júrgen Qadıshamen jolyǵysty.
Aısha týraly osyndaǵy bir dosynan surap edi, ol betin tyrjıtyp: «Sol qyzdy qaıtesiń?! Ol qazir ırkte, kúndiz jylqylarmen, túnde jigittermen oınap júr» dedi. Osy bir sózdi estigennen keıin-aq kópten beri habarlaspaı ketken Aıshany saǵynbaq túgili, esine de alǵysy kelmeıtin bolǵan.
«Osy Qadıshanyń ádemi júzi men erke minezine shyrmalyp qalmaǵanymda, Aısha meniń jarym bolar edi ǵoı. Eki-aq jyl birge júrdik. Odan keıin... ketistik. Kóp jyldan soń qaıta qaýyshtyq. Endi ne bolady? Qadısha da bárin bilip alypty. Bir soıqannyń bolatyny anyq-aý!» – dep oılady Jálel, shar aınadan muńaıa qarap turǵan óziniń ashan júzine, surǵult kózderine, qasqa mańdaıyna esirkeı, músirkeı qarap turyp.
* * *
Meımanhanadaǵy «lıýks» dep atalatyn janǵa jaǵymdy jup-jumsaq zattardyń erekshe túrlerimen jabdyqtalǵan bólmeniń qaq ortasyndaǵy patsha taǵyndaı arbıǵan kresloda appaq halat-shapanǵa qymtana oranyp alǵan, eni men kóldeneńi birdeı, elýlerge kelip qalǵan bir adam otyr. Onyń jaltyr basy men úlken kózildirigi terezeden tógilip turǵan kún sáýlesimen shaǵylysyp, ózine bir elden erekshe reńk bergendeı. Aıqastyryp tastaǵan aıaqtarynyń ústińgi jaqtaǵysy – jún-jún jýan baltyrly aıaǵy tynym tappastan selteń-selteń etedi.
– Qadısha Malıkovna, osy qonaqúıge apta saıyn, aı saıyn bolsa da kelip ketip júrgenimizge neshe jyl boldy, ózi? – dedi ol bir kezde qarsy bettegi dıvanda otyrǵan tostaqan kózdi, tolyqshylaý kelgen kórikti kelinshekke emine qarap.
– Siz ne... Bazarbek Sarsenovıch, umytyp qaldyńyz ba? Siz ÝM-ǵa dırektor bolyp kelgennen beri ǵoı.
– Á, bes jyldaı bolypty-aý.
– Osy júrisimizdi eshkimniń sezbeı júrgenine kún saıyn qudaıǵa shúkirshilik etemin. Áıteýir, túske deıin kelip, tústen keıin ketip qalyp júrmiz ǵoı. – dedi kerbez kelinshek, ústindegi kók halatynyń etegin serpińkirep tastap – Bireý bilip qoısa, masqaramyz shyǵady ǵoı.
– Qudaı saqtasyn! Siz bilesiz be, Qadısha Malıkovna, biz – ómirimizdi óte mándi ótkizip júrgen adamdarmyz. «Ómir – órnegimen ómir, kóńil – kórnegimen kóńil» depti ǵoı bir danyshpan.
– Bazarbek Sarsenovıch óz sózine ózi rıza bolǵandaı, ıegi men keýdesiniń arasyn tutastaı alyp jatqan jemsaý buǵaǵyn búlkildetip, yrq-yrq etip, kúlgen boldy.
– Neshe jyl boldy dep men ádeıi surap otyrmyn. Umytpaǵan ekensiz. Siz sol jyly otyzǵa kelgensiz. Andaǵy suq saýsaǵyńyzdaǵy gaýhar júzikti men sizge sonda syılap edim-aý.
Endi, mine, ekeýmizdiń júrektes, tilektes bolǵanymyzǵa da bes jyl tolypty. Sonyń qurmetine myna tosty kótermeı turyp, ózińizge arnap ákelgen syılyǵymdy usynsam deımin.
Bazarbek Sarsenovıch ornynan aýyr kóterilip, janynda turǵan jýan portfelin ashty. Odan bir qorapty alyp shyǵyp, ishinen kóz qaryqtyratyn áshekeıli altyn alqany áspetteı sýyryp, mań-mań basyp kelip, Qadıshanyń moınyna taqty. Sodan soń, kelinshektiń qoltyǵynan demep, ornynan turǵyzdy da, baýyryna tartyp, qyp-qyzyl erninen uzaq súıip, «janym!» degen bir ún shyǵarǵanda, ekeýiniń de halattarynyń aldy ashylyp, jalańash qaryndary bir-birine túıise berdi...
Birazdan keıin jatyn bólmeden álgi oryndaryna qaıtyp kelip, bir-birine degen yntyzarlyqqa toly tilekterin aıtyp, vıskı iship otyrǵandarynda, áńgime jelisi ózinen-ózi otbasylyq jaǵdaılarǵa aýysyp ketkenin ekeýi de ańdamaı qaldy.
– Men búgin kúıeýimmen ursysyp shyqtym, – dedi Qadısha Malıkovna – ol meniń kózime shóp salyp júr. Aıyrylysyp ketsem qaıtedi?
– Jo-oq, atama! – dep shyr ete tústi Bazarbek Sarsenovıch, – Ol sizdiń úlken qateligińiz bolady. Siz meniń aqylymdy alsańyz, bylaı isteńiz. Qazir jumysqa barǵannan keıin, men sizge bir keremet saǵat beremin. Sony kúıeýińizge syılańyz. Oǵan bylaı deńiz: «Tańerteń saǵan aıtqandarymnyń bári beker eken. Keshir. Men búgin aqylǵa kelip, oılandym da, saǵan – saǵat, ózime alqa satyp aldym» de. Ol: «Ne úshin deıdi ǵoı» sonda bylaı de: Endigi qalǵan ómirimizdi balalarymyzben birge baqytty ómir súrý úshin, bir-birmizdiń jan dúnıemizdi tereń túsinip, syılasyp ótý úshin! Myna zattar sol ómirimizdiń kýási bolsyn!».
Mine! Boldy! Osylaı isteseń, kúıeýiń kóńildesine barǵanyn da qoıady. Saǵan da eshqandaı kúdik keltirmeıdi.
Qadısha Malıkovna ornynan atyp turyp, Bazarbek Sarsenovıchtiń arqasynan qushaqtap, jaltyr tóbesinen shópildetip súıip-súıip aldy. «Janym! Aqyldym!» degen jalyndy sózderi erkektiń tula boıyn balqytyp jibergendeı boldy.
* * *
Qadısha kúndegi ýaqytynda jumysynan kelgende, atasy men enesin, kúıeýiniń eki tizesine ekeýi birdeı minip alyp otyrǵan Marat pen Qanat degen uldaryn kórip, esiktiń kózinen beri attamaı qalt turyp qaldy.
– Mama! Mamam keldi! – dep, buǵan qaraı eki uly qosyla jamyrasyp tura júgirdi.
Uldarynyń betinen súıip, baýyryna basqanda, kózinen eki-úsh tamshy jastyń ytqyp ketkenin ózi de sezbeı qaldy.
Ata-enesimen amandyq-saýlyq surasyp bolǵannan keıin, jatyn bólmege bettegen kelinshek, tátti jymıyp, kúıeýin ishke qaraı ymdap shaqyryp aldy.
Jálel ózimen ilese bólmege kirgende, shat-shadyman kelinshek munyń moınyna asyla ketti de, kúıeýiniń betin ystyq demimen órtep jibererdeı bop, kózinen, betinen súıgishteı bastady.
– Meniń tańerteńgi qylyǵymdy keshir, janym! Keshir! Meniń keremet sıýrprızim bar, – dedi alqyna demalyp.
Mundaı tosyn qubylystan esi shyǵyp ketken Jálel:
– Ol qandaı sıýrprız? – dep ańtaryla qarap edi, Qadısha tez qımyldap, sómkesinen eki qorapty sýyryp alyp, tósektiń ústine tastaı saldy.
– Biz endi máńgi baqı tatý-tátti, baqytty ómir súretin bolamyz. «Ómir – órnegimen ómir, kóńil – kórnegimen kóńil» degen sóz bar ǵoı. Mine, myna saǵat – saǵan. Mine, myna altyn alqa – maǵan! Ádeıi satyp aldym. Bul zattar bizdiń baqytty ómirimizdiń, adal antymyzdyń qasıetti kýágeri bolsyn! Qane, myna saǵatty taqshy qolyńa! Ǵajap saǵat. Men de alqamdy taǵaıyn. Apam men atama, balalarǵa kórseteıik.
Jálel saǵatty qolyna taǵyp turyp: «Jan jarymnyń kóńilin kirletip júrgen men de aqymaqpyn ǵoı! – dep oılady. – Jarymmen, balalarymmen baqytty ómir súrýim úshin – teris júristiń bárin qoıýym kerek!».
Ol altyn alqasyn moınyna taǵyp alyp, gúl-gúl jaınap turǵan kelinshegine súısine bir sát qarap turdy da, onyń jańa ashylǵan qyzǵaldaqtaı ernine jabysa ketti.
– Biz baqytty ómir súretin bolamyz! – dedi ol áıeliniń alaýlap turǵan eki betine eki alaqanyn tósep, – Dál qazir saǵan qyz kezińdegideı ǵashyq bolyp turmyn!
