Sarapshylar kezekten tys ótetin prezıdent saılaýynyń zańnamaǵa sáıkestigin túrlishe baǵalaıdy. Biraq olardyń bári saıası qajettilik týǵanda máseleniń zańdyq jaǵy keıingi orynǵa ysyrylyp qalatynyn aıtady.
Sáýirdiń 9-y kúni prezıdent Qasym-Jomart Toqaev maýsymnyń 9-y kúni elde kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizý týraly sheshimin jarııalady. Mundaı sheshimdi kóbi kútpegen edi. Tipti prezıdent saılaýy erte ótedi dep boljaǵandardyń ózi (jeltoqsannan erte ótpeıdi dep boljaǵan) bul sheshimdi tosyn jańalyq retinde qabyldady.
Keıbir sarapshylar prezıdent saılaýyn ótkizý merzimine baılanysty saılaý zańnamasynyń buzylǵanyn tilge tıek etse, keıbiri Konstıtýııa men saılaý týraly konstıtýııalyq zań arasyndaǵy qarama-qaıshylyq týraly sóz qozǵaıdy, endi biri jańa prezıdent saılansa da, eski júıe ózgermeıdi dep topshylaıdy.
ShEShILETIN JÁNE ShEShILMEITIN QAIShYLYQTAR
Adam quqyǵy jónindegi qazaqstandyq bıýro dırektory Evgenıı Jovtıs maýsymnyń 9-yna belgilengen prezıdent saılaýy jóninde Azattyq tilshisine bergen súhbatynda saılaý týraly konstıtýııalyq zańnyń keıbir erejeleri Konstıtýııaǵa qaıshy ekenin aıtty.
Onyń pikirinshe, mundaı qaıshylyq bir sátte paıda bolmaǵan. Konstıtýııadaǵy saılaýǵa qatysy bar baptar birneshe ret ózgerdi, buǵan qosa saılaý týraly zańnyń mazmunyna da ózgerister engen.
Jovtıstyń aıtýynsha, zańnan góri saıası qajettilikke kóbirek basymdyq bergendikten saılaý týraly zańdaǵy keı erejeler Konstıtýııa tabıǵatyna qaıshy bolyp ketti.
— Osylaısha Konstıtýııanyń 41-babynyń 2-tarmaǵynda (2017 jyly, naýryzdyń 10-y kúni jarııalanǵan) "týǵannan Qazaqstan azamaty, 40 jastan asqan, memlekettik tildi erkin meńgergen, sońǵy 15 jylda memlekette turǵan jáne joǵary bilimdi adam Qazaqstan prezıdenti retinde saılana alady" dep kórsetilgen. Úsh aıdan soń, 2017 jyly maýsymnyń 15-i kúni Saılaý týraly zańnyń 54-babynyń 1-tarmaǵyna "prezıdent bolýǵa úmitkerdiń memlekettik qyzmette nemese saılanbaly memlekettik laýazymda bes jyldan kem emes jumys tájirıbesi bolýy kerek" degen túzetý engizildi, - deıdi Jovtıs.
Jovtıstyń aıtýynsha, 2017 jyldyń maýsym aıynda saılaý týraly zańǵa engen ózgeristerge sáıkes, saılaýǵa kandıdattardy belgilengen tártip boıynsha tirkelgen respýblıkalyq qoǵamdyq birlestik usyna alady.
Konstıtýııada - bir talap, zańda basqa talap bolmaýy tıis.
— Meniń oıymsha, bul tutas Konstıtýııa bolmysyna qaıshy nárse, sebebi bul jerde másele azamattardyń konstıtýııalyq saılana alý quqyǵy jaıly bolyp otyr. Úmitkerlerge qoıylatyn talaptar Konstıtýııada bolýy kerek. Konstıtýııada - bir talap, zańda basqa talap bolmaýy tıis. Onyń bári Konstıtýııada kórsetilýi kerek edi. Biraq olaı bolǵan jaǵdaıda álemniń bári bizge esýas sııaqty qaraıtyn edi. Sondyqtan bılik ony saılaý týraly zańǵa "jasyryp qoıdy", - deıdi quqyq qorǵaýshy.
Evgenıı Jovtıs prezıdent saılaýy merzimine qatysty saılaý zańnamasynyń qalaı ózgergenin baqylaǵanyn aıtady. Onyń pikirinshe, munyń bári bılikke zańǵa qaıshy keltirmeı amalyn taýyp, óz oılaryn júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta sony paıdalanyp, kenetten kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizý týraly sheshim qabyldaǵan.
— 2011 jyly Konstıtýııanyń 41-babyna 3-1 tarmaqty qosty, onda "Kezekten tys prezıdent saılaýy prezıdent sheshimimen taǵaıyndalady jáne konstıtýııalyq zańda belgilengen tártip pen merzimde ótkiziledi" dep jazylǵan. Iaǵnı, 2011 jyldan beri prezıdent kez kelgen negizge súıene otyryp, qalaǵan ýaqytynda kezekten tys saılaý ótkizý týraly sheshim shyǵarý múmkindigin ıelendi, - deıdi Jovtıs.
2011 jyly Saılaý týraly zańǵa "kezekten tys prezıdent saılaýyn ótkizý" týraly 66-1 bap qosyldy.
— Prezıdent saılaýy erejege saı ótkiziledi, al sharany ótkizý merzimin saılaý komıssııasy anyqtaıdy. Iaǵnı, erte saılaýǵa qatysty merzim qoldanylmaıdy. Bul jerde bárin ortalyq saılaý komıssııasy anyqtaıdy. Ol 2015 jylǵy kezekten tys saılaýdaǵydaı "ózine yńǵaıly" ádiske kóshýi múmkin, sol kezde úmitkerlerdi usyný úshin 20 kún bergen edi, - deıdi Jovtıs.
Jovtıstyń aıtýynsha, Saılaý týraly zańnyń 55-babyndaǵy norma boıynsha, kandıdattardy tirkeý merzimi aıaqtalar kúni olardyń sany ekeýden az bolsa, komıssııa olardy usyný ýaqytyn 20 kúnge soza alady.
— Sol merzimdi qoldana otyryp, 55-bapqa súıenbeıdi, merzim saılaý kúntizbesine saı anyqtalady deıtin 66-1 bap jetkilikti. Sondyqtan bul joly eshqandaı qaıshylyq bolmaıdy, sebebi osy joly OSK úmitkerlerdi usynýǵa 20 kún berse, sol ýaqyt saılaýdyń zańdy merziminen (maýsymnyń 9-yna deıin) alynyp tastalady, - deıdi Jovtıs.
MEDIINALYQ, SAIaSI JÁNE QUQYQTYQ LOGIKA TÝRALY
Úkimette de, oppozıııa qatarynda da bolyp kórgen 71 jastaǵy saıası sarapshy Petr Svoıktyń aıtýynsha, keıbir quqyq qorǵaýshylardyń saılaý zańnamasyn qoldanýǵa baılanysty bıliktiń is-qımylynan kemshilik tabýǵa umtylýy jaǵdaıdy odan saıyn turalatyp, bılik tranzıtin odan ári bekite túsedi. Sebebi saıası logıka zańnan joǵary tur.
— Bul eshkim kútpegen erte saılaý. Bul jerde zańnama saqtala ma, joq pa dep emes, nelikten osylaı bolyp jatyr dep bas qatyrý kerek. Proesti jyldamdatyp turǵan kúsh bar sııaqty. Aldymen merziminen buryn otstavka boldy. Merziminen buryn Máskeýge baryp keldi. Bul da óte mańyzdy: áli saılanbaǵan prezıdent Máskeýge bardy, sol jaqta Pýtın ekeýi taǵy birneshe ret kezdesýge kelisti (solaı dep habarlady), - deıdi Petr Svoık.
Svoıktyń aıtýynsha, qazir tranzıt proesi jyldam júrip jatyr.
— Munda barlyǵy jyldam bolyp ketti. Múmkin densaýlyqqa qatysty sýbektıvti jaǵdaı bolǵan shyǵar. Bálkim, partııada máselege alańdap otyrǵan bolýy múmkin. Olarǵa kóbirek ýaqyt berse, óz oıyndaryn bastap ketýi múmkin, sondyqtan jyldamdatyp jatyr, - deıdi tájirıbeli saıasatker Svoık.
Onyń pikirinshe, maýsym aıyna josparlanǵan erte saılaýǵa qazirgi prezıdent Qasym-Jomart Toqaev túsedi jáne onyń jeńetini anyq.
Eger Toqaev aıaq astynan "Men sharshadym, ketemin" dese, astana ataýynyń ózgerýine baılanysty kúmán paıda bolady
— Bul jerde bári anyq. Elbasy otstavkaǵa ketip bara jatyp Toqaevty taǵaıyndap ketti, al ol dereý Astanaǵa Nur-Sultan ataýyn berdi. Toqaev Nazarbaevty tarıhı turǵyda synamaý mindetin ózine aldy, sondyqtan olardyń baılanysy óte kúshti. Nazarbaev jańa prezıdenttiń óz murasyna qol tıgizip, qoparmaıtynyna senimdi boldy, - deıdi Svoık.
Saıasatkerdiń aıtýynsha, munyń bári jaı ýáde emes.
— Bul jerde tek sóz emes, eskertkish ornatý, dańǵyldardyń ataýyn aýystyrý sııaqty kópke jarııa túrde sheshimder qabyldandy, bul ekeýiniń odaǵyn bekitip jatyr. Sondyqtan ony tekserýdiń ózi úlken kúmán týdyrady. Eger Toqaev aıaq astynan "Men sharshadym, ketemin. Meniń ornyma Imanǵalı [Tasmaǵambetov] nemese Darıǵa [Nazarbaeva] bolsyn dese, astana ataýynyń ózgerýine baılanysty kúdik paıda bolady, "nelikten basqaryp úlgermegen adam ketip barady, biraq astanaǵa at qoıyp ketti, eger ol ýaqytsha bolsa, demek ataýy da ýaqytsha bolǵany" deımiz. Osylaısha búkil qurylymnyń berekesi qashady, - deıdi Svoık.
Svoıktyń aıtýynsha, eger jańa prezıdent eski prezıdenttiń atyn astanaǵa berse, demek ol kem degende bir merzim (bes jyl) bolmasa 30 jyl otyrýy tıis. Sonda astananyń ataýy máńgilik qalady, eshkim ony qaıta ózgertýge tyryspaıdy.
Svoıktyń pikirinshe, bul turǵyda Máskeý de kóp ról oınaıdy. Saılanbaǵan prezıdent shuǵyl túrde Máskeýge ushsa, olar ony qabyldap jatsa, demek, ol aralyq fıgýra emes.
— Pýtınmen eshkim oınamaıdy, aldymen mynany jiberemiz, bir aıdan soń basqasy barady demeıdi. Saparǵa keliser aldynda Pýtın onyń qanshalyqty baısaldy usynys ekenin tekserip aldy ǵoı. Senimdi ekenine kózi jetken soń ǵana saılanbaǵan prezıdentti qabyldady, - deıdi Svoık.
Úshinshiden, nazarbaevshyl "Nur Otan" partııasynyń aldaǵy sezin eskerý kerek, ol jerde de Toqaev keri shegine almaıdy.
— "Nur Otan" partııasynyń sezinde Toqaevtyń saılaýǵa túspeýin qalaı túsindiredi? Eger ol ózi bas tartsa, ony qalaı negizdeıdi? Qazir bas tartady ekensiń, kezinde nege kelistiń? Qısynǵa qaıshy keledi. Biraq olaı bolmaıdy, bári ázirlenip qoıdy, - deıdi Petr Svoık.
EShTEŃE ÓZGERMEI ME?
Táýekelderdi baǵalaý tobynyń dırektory Dosym Sátpaev merziminen buryn prezıdent saılaýyn ótkizý týraly sheshim qabyldaýǵa yqpal etken eki sebepti ataıdy.
— Birinshi faktor – densaýlyq. [Nursultan Nazarbaevtyń] óz erkimen otstavkaǵa ketýi men merziminen buryn saılaý ótkizýinen asyǵystyq baıqalady. Nelikten? Sebebi, birinshi prezıdenttiń deni saý, áreketke qabiletti bolsa saılaýdy onyń baqylaýymen ótkizgendi bári qalaıdy. Onyń jasyn esepke alsaq kúzge deıin kútý qaýipti, - deıdi Dosym Sátpaev.
Saıasattanýshynyń pikirinshe, ekinshi sebep – saılanbaǵan prezıdent Toqaevqa kópshilik ótpeli kezeńde otyrǵan adam, prezıdent mindetin atqarýshy dep qaraıdy.
Aldymen, naqtylyqty qalaıtyn elıtany alańdatpaýy úshin, odan soń bıznes-ınvestorlardy, syrtqy saıasattaǵy oıynshylardyń kóńilin ornyqtyrý úshin, olarǵa aldaǵy bes jylda Aqordaǵa basshylyq etetin basshyny tezirek tanystyrý kerek. "Bıliktiń pikirinshe, shıelenisti basýǵa bes jyl jetkilikti" deıdi Sátpaev.
Saıasattanýshynyń pikirinshe, "Konstıtýııaǵa engizilgen túzetýdiń ekiushty bolǵanyna qaramastan" Toqaev ta saılaýǵa qatysýy múmkin.
— Meniń oıymsha, prezıdenttiń [Nazarbaev] qashan ketkeni, saılaýdyń qashan bolǵany, tipti onyń izbasary kim bolǵany mańyzdy emes, sebebi ekinshi (endi úshinshi) prezıdent kim bolsa da ol adamnyń murasy aýyr bolady. Ony men "problemalardy muraǵa alý" dep ataımyn, - deıdi Dosym Sátpaev.
Sátpaev aldaǵy prezıdent saılaýy kezinde bılikke jaqpaıtyn kandıdattardyń paıda bolýy múmkin emes dep sanaıdy.
— Bılik tranzıtke jaqsy daıyndaldy, oppozıııalyq alańdy tazalap qoıdy. Belsendi azamattardyń bárinen qutyldy. Prezıdenttikten úmitkerlerge qoıylatyn talaptar ishinde qyzyq tustary bar. Ózin-ózi usynýshylar arasynan kútpegen jerden myqty kandıdat shyqpaýy úshin solaı istedi, - deıdi Sátpaev.
Sátpaevtyń pikirinshe, aldaǵy saılaýda Qasym-Jomart Toqaev prezıdent bolsa da esh reforma bolmaıdy, sebebi ol egde jastaǵy adam, onyń ústine qalyptasqan júıeni buzyp, konservatorlarǵa qarsy shyǵatyndaı "jaýyngerlik rýhy" joq.
— Ol dıplomat adam, sondyqtan báriniń kóńilinen shyǵady. Burynǵy prezıdenttiń otbasy músheleriniń basty mindeti – kvo-staýsty barynsha soza turý. Ázerbaıjandy qarańyz, Ilham Álıev birneshe jyldan beri prezıdent bolyp keledi. Ne ózgerdi? Eshteńe. Ákesiniń bıligi kezinde qandaı bolsa, solaı qaldy. Jańadan saılanǵan prezıdent birdeńe ózgerte bastasa júıe júrisinen jańylady, dısbalans ornaıdy, Nazarbaevtyń otbasy músheleri odan qorqady, - deıdi Sátpaev.
Prezıdent saılaýynyń merzimine baılanysty "Saılaý týraly zańnama buzyldy ma?" degen suraqqa Sátpaev "Qazaqstanda Saılaý týraly konstıtýtııalyq zań Konstıtýııanyń ózinen joǵary bolyp shyqty" deıdi.
Konstıtýııadan zańdy joǵary qoıý – Qazaqstanǵa tán jaǵdaı, Saılaý týraly konstıtýııalyq zańǵa kezinde azamattardyń tańdaý jasaý jáne saılaný týraly konstıtýııalyq quqyǵyn buzatyn tarmaqtar jazyldy.
— Konstıtýııadan zańdy joǵary qoıý – Qazaqstanǵa tán jaǵdaı, Saılaý týraly konstıtýııalyq zańǵa kezinde azamattardyń tańdaý jasaý jáne saılaný týraly konstıtýııalyq quqyǵyn buzatyn tarmaqtar jazyldy. Eki aı ǵana qalǵan merziminen buryn ótetin saılaýdy aıtpaı-aq qoıaıyn. Bılik saılaý týraly zańǵa birneshe tarmaq engizdi, oǵan sáıkes basqa elderdegi sııaqty ózin-ózi usynýshylar shyqpaıtyn boldy, - deıdi Sátpaev.
Nazarbaevshyl Qazaqstan Kommýnıstik halyq partııasynyń (QKHP) beıresmı basshysy, májilis depýtaty Vladıslav Kosarev merziminen buryn saılaý ótkizý týraly sheshimdi qoldaıtynyn aıtty, sebebi eldi "prezıdent mindetin atqarýshy" adam men saılanǵan prezıdenttiń basqarýy eki bólek nárse.
Kosarevtiń pikirinshe, maýsymnyń 9-y kúni merziminen buryn saılaý ótkizý - saılaý zańyna qaıshy emes. QKHP sáýirdiń 26-sy kúni óz sezinde saılaýǵa qatysatyn úmitkerin usynbaq.
Kosarev óziniń prezıdent saılaýyna qatyspaıtynyn aıtty. Onyń aıtýynsha, memlekettik tildi jaqsy biletin jáne basqa talaptarǵa saı adam kerek, ondaı kandıdattar partııada bar.
ARALYQ PREZIDENT
Qazirgi prezıdent Qasym-Jomart Toqaev naýryzdyń 19-y kúni Nursultan Nazarbaev merziminen buryn otstavkaǵa ketý týraly sheshimin jarııalaǵan soń 20 naýryzda ýaqytsha prezıdent ókiletine kiristi. Nazarbaev Toqaevtyń "qazirgi prezıdenttik mandat merzimi aıaqtalǵansha" (2020 jyldyń sáýirine deıin) prezıdent mindetin atqaratynyn aıtqan edi.
Toqaevtyń birinshi bastamasy senat múshesi ári Nazarbaevtyń qyzy Darıǵa Nazarbaevany joǵary palata spıkeri laýazymyna usyný jáne astana ataýyn eks-prezıdenttiń qurmetine Nur-Sultan dep aýystyrý boldy. Parlament eki usynysty da biraýyzdan qoldady. Naýryzdyń 23-i kúni ýaqytsha prezıdent Astanany Nur-Sultanǵa aınaldyrý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
Qazaqstannyń ýaqytsha prezıdenti retinde Toqaev bir ret shetelge saparǵa shyqty, sáýirdiń 3-4 kúnderi Reseıde bolyp, prezıdent Vladımır Pýtınmen kezdesti. Pýtın kelissóz kezinde Qazaqstanǵa "reseılik tehnologııaǵa saı" AES salý úshin kómektesýge ázir ekenin aıtty.
Seısenbi, sáýirdiń 9-y kúni Qazaqstannyń ýaqytsha prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev halyqqa jasaǵan úndeýinde (memlekettik telearnalar kórsetti) maýsymnyń 9-y kúni saılaý bolatynyn aıtty. Ýaqytsha prezıdent "bulyńǵyrlyqty joıyp", "sabaqtastyq pen turaqtylyqty saqtaý úshin" saılaý ótkizý "óte qajet" dedi.
Qazaqstanda prezıdent saılaýy 1991, 1999, 2005, 2011 jáne 2015 jyldary ótti. Olardyń bárinde Qazaqstandy 30 jylǵa jýyq basqarǵan Nursultan Nazarbaev jeńiske jetti.
"Azattyq" radıosy
