Altyn Ordany Shyńǵys han urpaqtarynyń alyp Mońǵol ımperııasynan bólip, Shyńǵys hannyń shóbereleriniń biri Meńgý-Temir 1266 jyly qurdy. Shyńǵys hannyń úlken uly Joshynyń urpaqtary bılik qurǵan Joshy Ulysynyń ornynda Altyn Orda paıda boldy.
Bul Ulys sol kezde Dýnaı men Qyrymnan Ońtústik Sibirge jáne Orta Edilden Ortalyq Azııanyń ońtústigine deıingi aýmaqtardy qamtydy. Reseı, sondaı-aq Vengrııa (1285 jylǵa deıin), Grýzııa, Armenııa uzaq ýaqyt Altyn Ordaǵa vassaldyq táýeldilikte boldy.
Feodaldyq bytyrańqylyqtyń tabıǵı proesteri kúsheıgen saıyn onyń shetindegi handyqtar Altyn Ordadan bólinip shyqty. XV ǵasyrdyń aıaǵynda Reseıde «mońǵol-tatar qamyty» qulaǵan kezde, Altyn Orda Edil men Donnyń tómengi aǵysynda salystyrmaly túrde shaǵyn aýmaqty alyp jatqan álsiz memleket boldy.
HÚI ǵasyrdyń basynan bastap derekterde Altyn Orda týraly aıtylmaı qaldy. Altyn Ordanyń ydyraýy Biraq Altyn Ordanyń túpkilikti qulaýyna kóp ýaqyt qalǵanda onyń terrıtorııasynan kóbinese kúshtirek memleketter paıda boldy. Birinshisi – HIÚ ǵasyrdyń ortasynda tolyq táýelsizdik alǵan Qyrym handyǵy. Odan keıin XV ǵasyrdyń ortasynda Sibir, Ózbek, Qazan jáne Qazaq handyqtary, Noǵaı Ordasy birinen soń biri boı kóterdi.
Bul memlekettik qurylymdardyń barlyǵyn Noǵaı Ordasynan basqa handar, ıaǵnı Shyńǵys han urpaqtary basqardy. Osylaısha, Altyn Ordanyń ydyraýy nátıjesinde paıda bolǵan memleketterdiń barlyǵy belgili bir dárejede onyń muragerleri boldy. Altyn Ordanyń túrli handyqtar túrindegi murasy.
HH ǵasyrdyń basyna deıin saqtaldy. Biraq óte baıaý.Reseıge qosylǵan alǵashqy handyq Qazan boldy. Ony 1552 jyly Ivan Groznyı jaýlap aldy. Kóp uzamaı, 1555 jyly patsha Astrahan handyǵyn (Altyn Orda qaldyqtarynyń aýmaqtyq murageri) joıyp, Edildiń Kaspıı teńizine deıingi búkil baǵytyn Reseıge qosty. HÚI ǵasyrdyń aıaǵynda Ermak pen patsha gýbernatorlarynyń joryqtarynan keıin Sibir handyǵynyń táýelsizdigi qulady.
Uzaq ýaqyt boıy men Qyrym handyǵymen aralasýǵa týra keldi, bul Reseıdi qatty titirkendirdi. 1571 jyly Qyrym hany Devlet Gıraı I tipti Máskeýge jetip, ony órtep jiberdi. Qyrym tatarlarynyń Máskeý memleketiniń ońtústik Ýkraınaǵa shabýyldary HÚII ǵasyrdyń sońyna deıin jalǵasty. Tek 1700 jyly I Petr tusynda Reseı Qyrym handyǵyna jyl saıyn salyq tóleýdi toqtatty.Onyń Reseıge qosylýy tek 1783 jyly II Ekaterına keıin ǵana boldy.
Qazaq handyǵyn 1847 jyly Reseı jaýlap aldy. Ortalyq Azııada formaldy túrde táýelsiz memleketter áli de bolǵan, olardyń ekeýi – Qoqan men Hıýa handyqtar, ıaǵnı Altyn Ordanyń muragerleri! 1876 jyly general Skobelevtiń sátti joryqtarynan keıin Qoqan handyǵy joıyldy, al Hıýa handyǵy terrıtorııalyq jaǵynan aıtarlyqtaı qysqartylyp, Reseı protektoratynyń qol astyna berildi.
Kerimsal Jubatqanov
