Múmkindigi shekteýli jandar – qoǵamymyzdyń ajyramas mańyzdy bóligi. Olardyń quqyqtary men ál-aýqatyna basqa azamattarmen teń dárejede kepildik berilýi tıis. Degenmen, uzaq ýaqyt boıy múgedektigi barlar teńsizdikke, kemsitýshilikke jáne áleýmettik oqshaýlanýǵa tap bolǵany jasyryn emes.
BUU ekspertteriniń 2022 jylǵy baǵasy boıynsha, múmkindigi shekteýlilerdiń ishinde orta eseppen jer turǵyndarynyń 10% jáne 25% sozylmaly aýrýlarǵa shaldyqqan eken. Zertteýshilerdiń pikirinshe, bul keıbir ekologııalyq zardaptardan týyndaıdy. Bul Qazaqstanǵa da tyǵyz baılanysty. Ekologııalyq qaýipti aımaqtarda bul másele ár jyl saıyn kóterilip kele jatyr. Degenmen, sońǵy jyldary ınklıýzıvti jáne ádiletti qoǵam qurý maqsatynda múgedektigi bar jandardyń quqyǵyn qorǵaý jáne ilgeriletý boıynsha aıtarlyqtaı kúsh-jiger jumsaldy.
Al olar ózin qoǵamda erkin sezine alý úshin ne isteý qajet?
Biz múgedektigi bar adamdardyń quqyqtaryn qorǵaýdyń keıbir negizgi aspektilerin jáne olardyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan, bolýy kerek ári mindetti birneshe sharaǵa toqtalyp ótemiz.
Eń alǵashqysy, zańnama jáne quqyqtyq qorǵaý. Múgedekterdiń quqyǵyn qorǵaý olardy qoldaý jónindegi zańnamalyq sharalardan bastalady. Kóptegen elder olardyń quqyqtaryn retteıtin jáne múgedektikke baılanysty kemsitýge tyıym salatyn naqty zańdar qabyldady.
Mundaı zańdar bilim berýde, jumysqa ornalasýda, qoǵamdyq oryndar men qyzmetterge qoljetimdilikte teń múmkindikterdi qamtamasyz etedi. Sondaı-aq, olar quqyǵynyń buzylýyna tap bolǵandar úshin shaǵym berý jáne sot isin júrgizý mehanızmderin qarastyrady.
Ekinshisi, ınklıýzıvti bilim berý.
Bilim – múmkindigi shekteýli adamdardyń quqyqtary qorǵalýy tıis negizgi salalardyń biri. Inklıýzıvti bilim berý qabiletteri men erekshelikterine qaramastan barlyq balalardyń bilim alý múmkindikterine qol jetkizýdi kózdeıdi. Bul múgedektigi bar balalardyń tıisti beıimdelý jaǵdaılary men qoldaýymen qamtamasyz etilgen jalpy bilim beretin mektepterde bilim alýǵa quqyǵy bolýy kerek degendi bildiredi.
Úshinshi, eńbek naryǵy jáne jumyspen qamtý. Múmkindigi shekteýli jandardyń quqyǵyn qorǵaý úshin jumyspen qamtý salasynda teń múmkindikter jasalý qajet. Jumys berýshiler jumys ornyndaǵy ártúrlilik pen ınklıýzııanyń artyqshylyqtaryn bilýi kerek. Múgedekterdi jumysqa ornalastyratyn jumys berýshilerdi memleket kótermeleýi múmkin. Sonymen qatar, múgedekterdi tabysty jumysqa ornalastyrý úshin beıimdelý jaǵdaılary men daǵdylaryn damytý mańyzdy.
Tórtinshi, qol jetimdilik jáne ınfraqurylym. Qoǵamdyq oryndar men qyzmetterdiń fızıkalyq qoljetimdiligi múmkindigi shekteýli adamdardyń quqyqtaryn qorǵaýdyń mańyzdy aspektisi. Bul ǵımarattar, qoǵamdyq kólikter, kommýnıkaııalar jáne basqa da ınfraqurylymdar fızıkalyq múmkindikterine qaramastan barlyǵyna qoljetimdi bolýy kerek. Túrli múgedekter úshin pandýstar, kótergishter, taktıldi marshrýttar jáne arnaıy tehnologııalar sııaqty beıimdelý quraldarymen qamtamasyz etý qajet.
Besinshi, aqparattyń qoljetimdiligi. Aqparattyq-kommýnıkaııalyq tehnologııalarǵa qol jetkizý múmkindigi shekteýli adamdardyń quqyqtaryn qorǵaýdyń mańyzdy aspektisi bolyp tabylady. Memlekettik jáne jekemenshik uıymdar veb-saıttardyń, qosymshalardyń, qujattardyń jáne basqa da aqparattyq resýrstardyń múgedektigi bar adamdar úshin qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etýi kerek. Bul mátinniń aýdıo, taktıldi nemese jeńildetilgen nusqalary sııaqty balamaly aqparat pishimderin paıdalanýdy jáne arnaıy tehnıkalyq quraldardy paıdalanýdy qamtýy qajet.
Múgedektigi bar jandar - ıfrly teńsizdikke beıim áleýmettik toptardyń biri. Múgedek adamdar úshin aqparattyq tehnologııalardyń qarjylyq jáne tehnıkalyq qol jetimsizdigi jáne osydan týyndaıtyn ıfrly kedergiler olardy oqýǵa, eńbek etýge, aqsha tabýǵa jáne qoǵamda belsendi ról atqarýǵa múmkindikterinen aıyrady. Nátıjesinde olar álemdegi eń osal jáne oqshaýlanǵan sanattardyń biri bolyp qala beredi.
Múgedekterdiń quqyqtaryn qorǵaý ádil jáne ınklıýzıvti qoǵamdy damytýdyń mańyzdy bóligi. Zańnamalyq sharalar, ınklıýzıvti bilim berý, jumyspen qamtýdyń teń múmkindikteri, ınfraqurylym men aqparattyq ortanyń qoljetimdiligi arqyly biz múgedekterdiń qoǵamǵa tolyqqandy ıntegraııalanýyna yqpal ete alamyz. Olardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa jáne ilgeriletýge kómektesýde habardar bolý, empatııa jáne túsinistikti arttyrý da mańyzdy ról atqarady. Múgedektigi bar jandardyń quqyǵyn qorǵaý jumystary olardyń teń múmkindikterin qamtamasyz etý jáne ómir súrý sapasyn jaqsartý mańyzdy atqarylar is.
”Adyrna” ulttyq portaly
