Búgin – Memlekettik rámizder kúni. 1992 jyldyń dál osy kúninde táýelsiz Qazaqstannyń jańa memlekettik rámizderi alǵash ret bekitildi.
Rámizderdiń ishinde eltańba úshin avtorlar 293-ten asa joba usynǵan. Degenmen, bárinen oq boıy ozyq shyqqan sol kezde Tashkentte turatyn sáýletshi Jandarbek Málibekovtyń týyndysy edi. Bul týraly belgili sýretshi, Qazaqstan eltańbasynyń avtory «Adyrna» ulttyq portalyna bergen suhbatynda aıtyp berdi.
«RÝHANI JAǴYNAN ÁSER ETTI»
- Eltańba avtorysyz. Siz eltańbany qurastyrý konkýrsyna Ózbekstanda turyp qalaı qatysý múmkindigin aldyńyz?
- Meniń týǵan jerim - Qyzylorda oblysyndaǵy Jańaqorǵan degen jer. Sol kezde apta saıyn Tashkentke baratynmyn. Ol kezde Almatyǵa bardyń ne, Tashkentke bardyń ne báribir edi. Men ol ýaqytta jat jerde turdym dep eseptemedim. Ortamnyń bári qazaq bolatyn. Tashkentte de qazaqtar kóp edi.
- Alǵash konkýrsty qaıdan estidińiz? Qalaı qatystyńyz?
- Qyzylordadan kelip jatqan týysqandar “Lenınshil jas” gazetiniń 1992 jyly 1 qańtarda shyqqan basylymyn oqyp otyrǵan. Sol kezde rámizderge konkýrs jasap jatqany týraly aqparat jarııalaǵanyn aıtty. Ol ýaqytta men 50 jasta edim. “Esiń barda, elińdi tap” dep júrgem, biraq elge qaıtýǵa sáti túspeı qoıǵan. Buryn Qazaqstan, Ózbekstan, Keńes úkimetiniń konkýrstaryna da qatysyp júrdim. Bul jerde áńgime konkýrsty jeńip alýda emes, ár ýaqytta qatysqan kezde ózińdi, shamańdy synap kóresiń, basqalarmen deńgeıińdi salystyrasyń. Sondyqtan men ózimdi synap kórgim keldi jáne rýhanı jaǵynan da áser etti.
Ol kezde men 1500 adamdyq jobalaýda bas arhıtektor bolyp jumys istedim. Ár túrli ult bolatyn. Sodan men qazaq halqynyń óz mádenıeti bar, dástúri bar, fılosofııasy bar ekenin kórsetý úshin eltańbany jasadym. Qazaq halqynyń qandaı mádenıeti, tarıhy bar degen kezde eltańbadan kóringenin qaladym.
Shyn mánide, kıiz úıdi alyp qarasaq, ol balamasy joq arhıtektýra dep aıtar edim. Jyljymaly arhıtektýranyń úzdik úlgisi. Álemde ondaı arhıtektýra joq. Sol kıiz úı qazaq halqynyń barlyq áleýmettik jaǵdaıyn, syılastyǵyn, dostyq mádenıetin, erkindigin kórsetip tur. Sondyqtan eltańbaǵa kıiz úıdi beıneleýdegi sebebim, Keńes úkimeti qulaǵannan keıin Táýelsizdik alǵan jas otaý degendi de bildirgim keldi. Odan keıin jylqy men qoshqar múıiz qazaq halqynyń qoltańbaly mádenıetin kórsetý úshin jáne bosaǵań berik bolsyn degendi bildirý úshin qoıyldy.
«QAZIR MÚLDEM ÓZGERTÝGE BOLMAIDY»
- Eger eltańbany qaıta jasaý kerek degen oı týyndap jatsa, siz qazirgiden basqasha jasar ma edińiz?
- Joq. Eger qazaq halqynyń tarıhy, syılastyq mádenıeti, beıbitshilik mádenıeti bári ózgerse, soǵan qaraı jasaýǵa bolady. Al qazir múldemózgertýge bolmaıdy. Týymyz da, eltańbamyz da óz ornyna, mine, endi 30 jylda ornyqty. Qazir álem tanyp kele jatyr. Qazaqstandy álemge pash etetindeı qyzmet etýde.
- Bizdiń dúnıetanymyzdy kórsetetin rámizder ǵoı. Alaıda, qazir ýaqyt ótken saıyn kerisinshe, óz mádenıetimizden, dalalyq rýhymyzdan ajyrap bara jatqandaı sezim keshetin kezder bolady. Al sol bir kezeńder, ıaǵnı rámizderdiń dúnıege kelýi táýelsizdikke degen qushtarlyqtan burqanyp shyqqan týyndylar dep aıta alamyz ba?
- Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta, 194 memlekettiń ishinde bizdiń eltańbamyz 9- orynda tur. Maǵynasy, ıdeologııasy, saıasat jaǵynan alyp qarasaq osy orynda.
Biz qazir qorqyp emes, úrkip júrmiz. Birdeńe aıtqymyz keledi, biraq aıta almaımyz. Óıtkeni, birese jońǵarlar keldi, birese oırattar, birese, qalmaqtar, birese orys ımperııasy keldi. Solardyń bárinen úrke-úrke Keńes úkimeti keldi. Ol qansha zııalylarymyzdy atyp jiberdi. Sol úrký áli de bar. Úrke-úrke shege de jasaı almadyq. Biraq Qazaqstanda barlyǵy bar. Sony damytý kerek. Qazirgi jastarymyz daryndy. Olarǵa bárin dáriptep, túsindirý qajet.
«ÓZIMNIŃ DEŃGEIIMDI ANYQTAÝ ÚShIN...»
- Túrkııa elin alyp qarasaq, barlyq jerge týyn ilip tastaıdy. Al bizdiń elde jaqynda ǵana páterlerdiń terezesine týdy ilýge ruqsat berdi. Alaıda, budan halyq habarsyz sııaqty…
- Habarsyz. Taǵy da bul jerde úrký bar. Birdeńe bolyp qala ma dep oılap, úrkedi.
- Siz Tashkentte júrgen kezińizde ózińiz “Qazaqstannyń eltańbasynyń avtory bolamyn, qurmetti azamaty bolamyn” dep oıladyńyz ba?
- Joq, ondaı oı bolmady. Konkýrsqa qatysyp júrgen kezderimde Samarqandta Ámir-Temirdiń ıtadeli boıynsha álemdik konkýrs bolǵan. Sonda men dúnıejúzilik arhıtektorlardan ózimniń deńgeıimdi anyqtaý úshin qatysyp júrgem. Al Qazaqstan konkýrs uıymdastyrǵanda “nege men qatyspaımyn?” degen oı boldy. Sóıtip, qatysyp, jeńip kettim.
“Bizdiń eltańbamyzda qazaq halqynyń ıdeologııalyq kartasy jasalǵan” dep bir kisi aıtqan edi. Sondyqtan rámizderimizdi qurmettep, dáripteı alýymyz kerek.
