Jańa Zelandııadaǵy joıqyn terakt búgin kúlli álemdi ózine qaratty. Mamyrajaı, tynysh jáne beıbit el ataǵyna ıe bolǵan araldy memlekette dál mundaı qandy qyrǵyn bolady dep keshe bireý aıtsa, eshkim senbes edi. Alaıda jumaq mekende búgin tozaq bastaldy.
Beıbit halyqty qandyqol sodyrlar soıqan salyp, qyryp saldy. Jańa Zelandııadaǵy teraktiniń musylmandar men bosqyndarǵa, qonys aýdarýshylarǵa baǵyttalǵany beseneden belgili. Qaıǵyly oqıǵadan 49 adam qaza taýyp, 50-ge tarta jan zardap shekti. Alaıda «nege bul oqıǵa oryn aldy?» degen suraq týyndaıdy.
Qonys aýdarý saıasatyndaǵy qatelikter
Jańa Zelandııa qashanda qonys aýdarýshylardyń súıikti mekeni bolǵan. Bul memlekettiń ózi osy qonys aýdarýshylardyń negizinde qurylǵan. HVII ǵasyrda aq násildiler Jańa Zelandııany ashyp, jergilikti maorı halqyn qyrǵynǵa ushyratyp, bul araldy otarlap alǵan bolatyn. Sodan bastap Jańa Zelandııanyń qazirgi keıpi paıda boldy. AQSh, Aýstralııanyń júrý jolyn qaıtalaǵan bul elge eýropalyqtar aǵyldy. Olar osynda qonystanyp, meken etti. Búgingi kúni Jańa Zelandııanyń halyq sany 4,8 mln adamdy qurasa, onyń 580 myńy ǵana jergilikti maorı halqy. Demek 4 mln adam qonys aýdarýshylar men olardyń urpaqtary degen sóz. Osynyń ózi Jańa Zelandııanyń qonys aýdarýshylardan quralǵanyn dáleldeıdi.
Jańa Zelandııaǵa alǵashqy musylmandar bir derekterde Qytaı saýdagerlerimen kelgeni aıtylady. Al naqty derekterge súıensek alǵashqy musylmandar 1874 jyly Úndistannan kelip, saýdamen aınalysqan. Al Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin bul eldegi musylmandardyń sany 100 adamnan aspaǵan. Olardyń kóbi maýsymdyq saýda úshin kelip, óz elderine qaıtyp otyrǵan.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan sátte musylmandar Jańa Zelandııaǵa jappaı qonys aýdardy. Oǵan qyrǵı-qabaq soǵystan týyndaǵan túrli aımaqtardaǵy áskerı qaqtyǵystar men Jańa Zelandııanyń «qonys aýdarýshylardy qabyldaımyz» degen zańy áser etti. 1950 jyly alǵashqy «New Zealand Muslim Association» uıymy ashyldy. Jyl ótken saıyn musylmandardyń sany arta berdi. 1966 jyly Vellıngtonda taǵy bir musylmandar uıymy «IMAN» paıda boldy. Artynsha kóptegen uıymdar men meshitter ashylyp, tipti Sharıǵat talaptaryna saı mal bordaqylaıtyn ortalyqtar iske qosyldy. Jergilikti musylmandardy BAÁ men Saýd Arabııasy qoldap, ıslamdyq bankter ashý boıynsha Jańa Zelandııa basshysymen kelisimder júrgizýde.
Terakt nege oryn aldy?
Jańa Zelandııa musylmandarǵa qysym kórsetpeı, beıbit kún keshýde. Búgingi terakt jalpy memlekettiń musylmandarǵa qatysty ustanymyna qarama-qaıshy. Árıne dinı qaqtyǵys pen alaýyzdyq qaı qoǵamda da bolǵan. Mysaly 1998 jyly Gamılton qalasynda basbuzarlar meshitti órtep jibergen edi. Bul oqıǵa Jańa Zelandııany dúrliktirip, keıinnen ondaı jaǵdaı qaıtalanbady.
Al búgingi jaǵdaı, búgingi oqıǵanyń oryn alýy múlde bólek. Jańa Zelandııaǵa qonys aýdarýshy musylmandardyń basym kópshiligi Aýǵanstan, Túrkııa, Somalı men Pákistan, Úndistan men burynǵy Iýgoslavııadan. Dál sol sııaqty bul elge Iýgoslavııadaǵy soǵystan keıin basqa aq násildiler de aǵyldy. Olardyń keıbireýleri dinı jáne etnıkalyq máselelerin ala keldi.
Jańa Zelandııa memleketi qonys aýdarýshylardy jappaı shaqyrýdy toqtatqan emes. Mysaly 2016 jyly premer-mınıstr bolǵan Djon Keı qonys aýdarýshylardyń Jańa Zelandııaǵa kerek ekenin, óıtkeni jergilikti turǵyndardyń jappaı esirtki men ishimdikke úıir bolyp ketkenin aıtyp, eldi bir shýlatqan bolatyn. Sol málimdemeden keıin bir aıdyń ishinde 69 myń adam bul elge qonys aýdardy. Atalmysh áreketter jergilikti turǵyndar men qonys aýdarýshylar jáne bılik arasynda kıkiljiń men túsinispeýshiliktiń paıda bolýyna áser etýde. Jergilikti turǵyndar arasynda jumyssyzdyq 189 myń adamǵa jetken. Árıne, bul rette bılikti jáne onyń qonys aýdarýshylarǵa qatysty ustanymyn qate deıtinder tabylary anyq.
«Nege musylmandarǵa shabýyl jasaldy?» degenge keler bolsaq, eń birinshi rette qonys aýdarýshylardyń kópshiligi ıslam dinin ustanatyndar bolǵandyqtan bolar. Sodyrlardyń terakt aldynda A.Merkel men T.Erdoǵandy óltirýge shaqyrǵany, atalmysh eki el basshysynyń sońǵy ýaqytta mıllıondaǵan musylman bosqyndaryn qabyldap, Jańa Zelandııa bıliginiń áreketine uqsas saıası qadamǵa barýy bolyp otyr. Atalmysh faktilerdiń barlyǵy da sodyrlardyń tek qana el ishinde emes, sondaı-aq álem boıynsha júrip jatqan qonys aýdarý saıasatyna úlken qarsylyqtary baryn kórsetedi.
Endigi tańda Jańa Zelandııa basshylary qonys aýdarýshylarǵa qatysty saıasatty ózgertýge tyrysary anyq. Ásirese qonys aýdarýshylardyń otbasylyq tarıhyn tereńnen zerttep, vızalyq rejımdi kúsheıtetini belgili. Vıza berý máselesin 2017 jyldan bastap kúrdelendirýdi qolǵa alǵan bul el, ony qaıta jańa talaptarmen rettestirýi múmkin.
Jańa Zelandııa álem halyqtarynyń oıynda beıbit el retinde tanymal. Bul elge týrıster men bilim alýshylar jyl saıyn artyp keledi. Osyndaı tamasha bedelge ıe eldi myna teraktiń shaıqap jibergeni taǵy bar. Terrorızmniń kez kelgen elde bolýy múmkin ekeni búgin taǵy dáleldendi. Endigi tańda Jańa Zelandııa bıligi qaýipsizdik sharalaryn barynsha kúsheıtip, «beıbit el» bedeline qaıta oralýy úshin baryn salatyn bolady.
Ashat Qasenǵalı
"ARHAR saıty
