جاڭا زەلاندياداعى جويقىن تەراكت بۇگىن كۇللى الەمدى وزىنە قاراتتى. مامىراجاي، تىنىش جانە بەيبىت ەل اتاعىنا يە بولعان ارالدى مەملەكەتتە ءدال مۇنداي قاندى قىرعىن بولادى دەپ كەشە بىرەۋ ايتسا، ەشكىم سەنبەس ەدى. الايدا جۇماق مەكەندە بۇگىن توزاق باستالدى.
بەيبىت حالىقتى قاندىقول سودىرلار سويقان سالىپ، قىرىپ سالدى. جاڭا زەلاندياداعى تەراكتىنىڭ مۇسىلماندار مەن بوسقىندارعا، قونىس اۋدارۋشىلارعا باعىتتالعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. قايعىلى وقيعادان 49 ادام قازا تاۋىپ، 50-گە تارتا جان زارداپ شەكتى. الايدا «نەگە بۇل وقيعا ورىن الدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
قونىس اۋدارۋ ساياساتىنداعى قاتەلىكتەر
جاڭا زەلانديا قاشاندا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سۇيىكتى مەكەنى بولعان. بۇل مەملەكەتتىڭ ءوزى وسى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان. ءحVىى عاسىردا اق ناسىلدىلەر جاڭا زەلانديانى اشىپ، جەرگىلىكتى ماوري حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، بۇل ارالدى وتارلاپ العان بولاتىن. سودان باستاپ جاڭا زەلانديانىڭ قازىرگى كەيپى پايدا بولدى. اقش، اۋستراليانىڭ ءجۇرۋ جولىن قايتالاعان بۇل ەلگە ەۋروپالىقتار اعىلدى. ولار وسىندا قونىستانىپ، مەكەن ەتتى. بۇگىنگى كۇنى جاڭا زەلانديانىڭ حالىق سانى 4,8 ملن ادامدى قۇراسا، ونىڭ 580 مىڭى عانا جەرگىلىكتى ماوري حالقى. دەمەك 4 ملن ادام قونىس اۋدارۋشىلار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ءسوز. وسىنىڭ ءوزى جاڭا زەلانديانىڭ قونىس اۋدارۋشىلاردان قۇرالعانىن دالەلدەيدى.
جاڭا زەلاندياعا العاشقى مۇسىلماندار ءبىر دەرەكتەردە قىتاي ساۋداگەرلەرىمەن كەلگەنى ايتىلادى. ال ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك العاشقى مۇسىلماندار 1874 جىلى ءۇندىستاننان كەلىپ، ساۋدامەن اينالىسقان. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن بۇل ەلدەگى مۇسىلمانداردىڭ سانى 100 ادامنان اسپاعان. ولاردىڭ كوبى ماۋسىمدىق ساۋدا ءۇشىن كەلىپ، ءوز ەلدەرىنە قايتىپ وتىرعان.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان ساتتە مۇسىلماندار جاڭا زەلاندياعا جاپپاي قونىس اۋداردى. وعان قىرعي-قاباق سوعىستان تۋىنداعان ءتۇرلى ايماقتارداعى اسكەري قاقتىعىستار مەن جاڭا زەلانديانىڭ «قونىس اۋدارۋشىلاردى قابىلدايمىز» دەگەن زاڭى اسەر ەتتى. 1950 جىلى العاشقى «New Zealand Muslim Association» ۇيىمى اشىلدى. جىل وتكەن سايىن مۇسىلمانداردىڭ سانى ارتا بەردى. 1966 جىلى ۆەللينگتوندا تاعى ءبىر مۇسىلماندار ۇيىمى «IMAN» پايدا بولدى. ارتىنشا كوپتەگەن ۇيىمدار مەن مەشىتتەر اشىلىپ، ءتىپتى شاريعات تالاپتارىنا ساي مال بورداقىلايتىن ورتالىقتار ىسكە قوسىلدى. جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردى ءباا مەن ساۋد ارابياسى قولداپ، يسلامدىق بانكتەر اشۋ بويىنشا جاڭا زەلانديا باسشىسىمەن كەلىسىمدەر جۇرگىزۋدە.
تەراكت نەگە ورىن الدى؟
جاڭا زەلانديا مۇسىلماندارعا قىسىم كورسەتپەي، بەيبىت كۇن كەشۋدە. بۇگىنگى تەراكت جالپى مەملەكەتتىڭ مۇسىلماندارعا قاتىستى ۇستانىمىنا قاراما-قايشى. ارينە ءدىني قاقتىعىس پەن الاۋىزدىق قاي قوعامدا دا بولعان. مىسالى 1998 جىلى گاميلتون قالاسىندا باسبۇزارلار مەشىتتى ورتەپ جىبەرگەن ەدى. بۇل وقيعا جاڭا زەلانديانى دۇرلىكتىرىپ، كەيىننەن ونداي جاعداي قايتالانبادى.
ال بۇگىنگى جاعداي، بۇگىنگى وقيعانىڭ ورىن الۋى مۇلدە بولەك. جاڭا زەلاندياعا قونىس اۋدارۋشى مۇسىلمانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋعانستان، تۇركيا، سومالي مەن پاكىستان، ءۇندىستان مەن بۇرىنعى يۋگوسلاۆيادان. ءدال سول سياقتى بۇل ەلگە يۋگوسلاۆياداعى سوعىستان كەيىن باسقا اق ناسىلدىلەر دە اعىلدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءدىني جانە ەتنيكالىق ماسەلەلەرىن الا كەلدى.
جاڭا زەلانديا مەملەكەتى قونىس اۋدارۋشىلاردى جاپپاي شاقىرۋدى توقتاتقان ەمەس. مىسالى 2016 جىلى پرەمەر-مينيستر بولعان دجون كەي قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاڭا زەلاندياعا كەرەك ەكەنىن، ويتكەنى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جاپپاي ەسىرتكى مەن ىشىمدىككە ءۇيىر بولىپ كەتكەنىن ايتىپ، ەلدى ءبىر شۋلاتقان بولاتىن. سول مالىمدەمەدەن كەيىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە 69 مىڭ ادام بۇل ەلگە قونىس اۋداردى. اتالمىش ارەكەتتەر جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قونىس اۋدارۋشىلار جانە بيلىك اراسىندا كيكىلجىڭ مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتۋدە. جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا جۇمىسسىزدىق 189 مىڭ ادامعا جەتكەن. ارينە، بۇل رەتتە بيلىكتى جانە ونىڭ قونىس اۋدارۋشىلارعا قاتىستى ۇستانىمىن قاتە دەيتىندەر تابىلارى انىق.
«نەگە مۇسىلماندارعا شابۋىل جاسالدى؟» دەگەنگە كەلەر بولساق، ەڭ ءبىرىنشى رەتتە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىندار بولعاندىقتان بولار. سودىرلاردىڭ تەراكت الدىندا ا.مەركەل مەن ت.ەردوعاندى ولتىرۋگە شاقىرعانى، اتالمىش ەكى ەل باسشىسىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتا ميلليونداعان مۇسىلمان بوسقىندارىن قابىلداپ، جاڭا زەلانديا بيلىگىنىڭ ارەكەتىنە ۇقساس ساياسي قادامعا بارۋى بولىپ وتىر. اتالمىش فاكتىلەردىڭ بارلىعى دا سودىرلاردىڭ تەك قانا ەل ىشىندە ەمەس، سونداي-اق الەم بويىنشا ءجۇرىپ جاتقان قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا ۇلكەن قارسىلىقتارى بارىن كورسەتەدى.
ەندىگى تاڭدا جاڭا زەلانديا باسشىلارى قونىس اۋدارۋشىلارعا قاتىستى ساياساتتى وزگەرتۋگە تىرىسارى انىق. اسىرەسە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ وتباسىلىق تاريحىن تەرەڭنەن زەرتتەپ، ۆيزالىق رەجيمدى كۇشەيتەتىنى بەلگىلى. ۆيزا بەرۋ ماسەلەسىن 2017 جىلدان باستاپ كۇردەلەندىرۋدى قولعا العان بۇل ەل، ونى قايتا جاڭا تالاپتارمەن رەتتەستىرۋى مۇمكىن.
جاڭا زەلانديا الەم حالىقتارىنىڭ ويىندا بەيبىت ەل رەتىندە تانىمال. بۇل ەلگە تۋريستەر مەن ءبىلىم الۋشىلار جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. وسىنداي تاماشا بەدەلگە يە ەلدى مىنا تەراكتىڭ شايقاپ جىبەرگەنى تاعى بار. تەرروريزمنىڭ كەز كەلگەن ەلدە بولۋى مۇمكىن ەكەنى بۇگىن تاعى دالەلدەندى. ەندىگى تاڭدا جاڭا زەلانديا بيلىگى قاۋىپسىزدىك شارالارىن بارىنشا كۇشەيتىپ، «بەيبىت ەل» بەدەلىنە قايتا ورالۋى ءۇشىن بارىن سالاتىن بولادى.
اسحات قاسەنعالي
"ARHAR سايتى
