Belorýsııa basshysy Lýkashenko Reseımen ortaq valıýtaǵa qarsy emes ekenin aıtty. Bul málimdeme belorýstyqtardy ǵana emes, qazaqstandyqtardy da dúrliktirdi. Reseıdiń ımperııalyq ambıııasy belgili. Keshegi Keńes Odaǵyn qalpyna keltirgisi keletin Pýtınniń pıǵyly burynnan aıan. Lýkashenkonyń osy sózinen keıin saıasattanýshy Dosym Sátpaev óz pikirin bildirdi. Internet betindegi qazaqsha aýdarylǵan Sátpaevtyń jazbasy kóp nárseden habardar etip turǵandaı.
Dosym Sátpaev, saıasattanýshy:
–Máselege basqa kózqaraspen qarasaq, Máskeý "Batkany" janshyp tastaǵan sııaqty. Sóıtip, ony taqtan taıdyryp, ornyna reseıshil áldebireýdi almastyrý ońaı bolady degendi astarlap aıtty-aý. Álbette, aqshalaı "maıshelpek" berýge de ýáde berdi. Olaı bolmasa, "Batka" keri júris jasaýy múmkin ǵoı. Biraq bul taqyrypty Kremldiń ózi kóterip otyrǵanyn onyń júzinen-aq baıqaýǵa bolady. Báribir ol tynym taba alar emes.
Biryńǵaı ortaq valıýta týraly áńgimeniń jalpaq jurtqa jarııa etilip jatqany birinshi ret emes. Kelesi kezeńde meniń oıymsha, EAEO-nyń ózge qatysýshylaryna qysym jasaý bastalady. Eńbek mıgraııasy turǵysynan qaraǵanda, tikeleı Reseıge baǵynyshty Qyrǵyzstan, Tájikstan men Armenııa anaǵurlym qıyn jaǵdaıda qalady. Qazaqstanǵa da qysym kórsetile bastaıdy.
Eger EAEO belsendi túrde emıssıondyq ortalyǵy bar shaǵyn SSSR-ǵa aýysatyn bolsa, bul bizdiń egemendigimizge jáne ulttyq qaýipsizdigimizge ashyq qaýip-qater tónedi degen sóz. Odan ári jaǵdaı ýshyǵady. Syrtqy saıasatta Máskeýden kelisim alý, biryńǵaı qorǵanys keńistigin qalyptastyrý, ortaq aqparattyq alań, qos azamattyq jáne t.b.
Aıtpaqshy, osy atalǵan baptyń birnesheýi budan buryn da EAEO-ny qurý jobasynyń birinshi nusqasynda bolǵan.
Kreml erte me, kesh pe, áıteýir bir kúni bolatyn Qazaqstandaǵy bıliktiń aýysýyna daıyndalyp jatyr nemese dál qazir isti asyqtyrýy yqtımal. Óıtkeni, dál qazir elimizdiń basynda EAEO-nyń qoldaýshysy otyr. Naqty aıtqanda olar bıliktegi óziniń "besinshi kolonnasyn" belsendi túrde qalyptastyryp ári qoldaý arqyly Qazaqstannyń ishki saıasatyna aralasa bastaıdy...
Qazaqstanǵa ortaq valıýta engizile me? Biz osy saýaldyń jaýabyn izdep, tanymal saıasatkerlerdiń pikirin bildik.
Rasýl Jumaly, saıasattanýshy:
Lýkashenkonyń Reseımen ortaq valıýtaǵa qarsy emes ekenin oqydym. Belorýsııa Reseıge tolyq táýeldi memleket. Ekonomıkalyq jaǵynan Reseıden qarjylaı kómek alyp otyr. Pýtın Lýkashenkoǵa munaı berip otyr. Eýropaǵa shyǵatyn munaı men gaz da Belorýsııa arqyly ótedi. Bul shamamen jylyna 4-5 mıllıard dollar bolady. Belorýstar qarjylaı qoldaýdy Reseıden kórgennen keıin, tolyqtaı ekonomıkalyq táýeldi deýge bolady. Saıası jaǵynan da EýroOdaq pen AQShtyń sankııalaryna ilikken, avtorıtarly, tuıyq el.
Al, Qazaqstan jaıly olaı dep aıta almaımyz. Biz ekonomıkalyq jaǵynan ondaı táýeldi emespiz. Biraq, saıası jaǵynan táýeldilik bar. 2010 jyldan bastap Prezıdent te arasynda ortaq valıýta týraly aıtyp qaldy. Reseıdiń ortaq valıýta degeni eshqandaı da ortaq emes. Ol degenimiz Reseıge táýeldi bolý. Kedendik Odaq, Eýrazııalyq Odaq degenniń bári Reseıdiń múddesi úshin qurylǵan. Qazir Reseı burynǵy Keńes Odaǵyn qalpyna keltirip, "orys áleminiń" shekarasyn keńitpek. Buǵan bizdegi bir búıregi Reseıge buryp turatyn besinshi kolonna deımiz be, orystildi qaýymnyń da az emestigin qosyp qoıyńyz. Biraq, bul jaıly byltyr burynǵy ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenov eshqandaı da ortaq vaalıýta bolmaıtynyn málimdegen edi.
Biz ortaq valıýtaǵa kelisetin bolsaq, qoǵamnyń narazylyǵy óte qatty bolady. Kezinde halyqpen kelispeı, Kedendik Odaq, Eýrazııalyq Odaqqa qol qoıǵandaı ortaq valıýtaǵa da qol qoıatyn bolsa, meniń ózim narazylyǵymdy bildirip, alańǵa shyǵýǵa daıynmyn. Ortaq valıýta táýelsizdikten aıyrylý.
Ámirjan Qosanov, saıasatker:
«Ortaq valıýta – ortaq tirlik pen ortaq bolashaq. Bolashaǵy buldyr eldermen ortaq valıýtaǵa kóshý – bolashaqtyń tamyryna balta shabý!»
Ulttyq valıýtanyń ekonomıkalyq jáne saıası mańyzy bar. Árıne, Eýroodaq sekildi qurylymda nemisiń men franýzyń, ıtalııalyǵyń men ıspanyń ulttyq valıýtalarynan bas tartyp, ortaq eýroǵa kóshti. Biraq, olar ol sheshimge deıin óz ekonomıkalarynyń ortaq parametrlerin bir dárejege jetkizip, ózderine belgili bir mindettemeler aldy. Olardyń ekonomıkalary bir qalyptas.
Máselen, bıýdjet defııtiniń barshaǵa ortaq deńgeıi bar, odan asqan memleketke aıyptar men sankııalar salynady. Saıası mańyzy valıýtany ortaqtandyryp jatqan basqa memleketterdiń qarjylyq jaǵdaıy men geosaıası baǵytyna baılanysty. Reseı ekonomıkasynyń búgingi bolmysy beseneden belgili: tek qana munaı men gaz satýǵa negizdelgen shıkizattyq ári olıgarhtyq ekonomıka. Belarýs bolsa, keshegi «qyzyl dırektordyń» dıktatynan qutyla almaı keledi!
Ortaq valıýta – ortaq tirlik pen ortaq bolashaq. Bolashaǵy buldyr eldermen ortaq valıýtaǵa kóshý – bolashaqtyń tamyryna balta shabý! Sondyqtan da Reseı men Belarýspen bir valıýtalyq arbaǵa mingesýdiń keregi joq!
Osy jaǵdaıda kóp nárse Qazaqstan bıligine tikeleı baılanysty. Prokremlshil kúshter myna túrimen ortaq valıýta týraly sheshimdi qabyldap jiberýinyń qaýpi joq emes. Máselen, Kreml bolashaq astanalyq muragerdiń ishki jáne syrtqy kepili bolamyn dep ýáde berip jatsa. Biraq, óz basym ondaı senarııge senbeımin. Qazaqstanda el Táýelsizdigin basty murat etken ultshyl kúshter kúsh alyp keledi. Sondyqtan da sony eskerip bizdiń bılik ondaı qadamǵa barady dep oılaımyn!
Aıdos Sarym, saıasattanýshy:
Meniń oıymsha, Reseımen ortaq valıýta engizýge esh negiz joq. Oǵan halyq ta, ekonomıkada ázir emes, onyń esh qajeti de joq. Ulttyq valıýta - memlekettik nyshan, memlekettiktiń, egemendiktiń basty quraly men kórsetkishi.
Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, kúshti bolsyn, álsiz bolsyn, teńgemizden artyq eshteńe joq! Olaı bolsa ony qorǵaý, ortaq valıýta degenge atymen qarsy turý - ár azamattyń paryzy. Árıne Reseı qazir Belorýssııadan keıin qazaqty da qyspaqqa alady. Onyń baǵyty jaqsy kórinip tur.
Biraq el, ult bolyp tótep berýden basqa jolymyz joq. Shyndap kelse bizder qoǵam bolyp bılikten Qazaqstanda shetel bazalaryn boldyrmaý, ulttyq valıýtamyz - teńge degen sııaqty baptardy Konstıtýııaǵa engizý týraly talap qoıýymyz qajet. Bul da bir qorǵanys joly bolsyn.
Ońǵar Qabden
«Adyrna» ulttyq portaly
