Qazaq kez kelgen qýanyshty toı dep ataıtyndyqtan «Qazaqta ne kóp – toı kóp» degen sóz kezdeısoq aıtylmaǵan.
Qýanyshtyń bári toı
Saltanatty jıynnyń ózindik aty bolsa da qazaq ony toı dep ataı beredi. Mysaly, sábı dúnıege kelisimen úsh kún boıy tek jastar ǵana jınalyp toılanatyn «Shildehana», «Shildekúzet» uıymdastyrylady. Bul qýanyshtyń taǵy bir aty «Shildehana toı» dep atalady.
«Tusaý keser» de toı dep sanalady. Bundaı toıǵa týystar, dostar jáne kórshi-qolań men tanystar da jınalady. Toıǵa jınalǵandar tusaýy kesiletin búldirshinniń ata-anasyn quttyqtap túrli syılyqtar usynady. «Balanyń «Tusaýkeser toıy» qutty bolsyn!» degen jáne taǵy basqa da tilekter aıtylady.
Bir sózben aıtqanda qazaq qýanyshty jaǵdaıdyń bárin toı dep atap, keń dastarhan jaıyp aıdaı álemge jar salyp, kóp qonaq shaqyryp toılaýǵa ázir turatyn ult.
Toıdy ánmen aıaqtaý
Erte me kesh pe saltanatty jıynnyń bári aıaqtalady. Biraq qazaq toı osymen bitti dep aıtý bolmaǵan. «Kel demek bar, ket demek joq»degen sóz sonyń aıǵaǵy.
Toı óziniń mejesine jetken shaqta qolyna dombyra ustaǵan aqyn ortaǵa shyǵyp óleń aıtatyn bolǵan. Bul «Toı tarqar» de atalatyn ánde toıdyń bitkeni týraly eshqashan týrasynan aıtymaıdy. Aqyn óleńimen toı ıeleriniń atynan bata bergen úlkenderge, qýanyshty bólisýge kelgen kelgen kópshilikke rızashylyǵyn bildiredi, dastarhannyń keń bolǵany, tamaqtyń mol bolǵany, toıdyń jaqsy ótkeni týraly, kimniń qandaı keremet tilek aıtqany, kimniń qandaı óner kórsetkeni, báıgede jáne basqa da saıystarda jeńimpaz atanǵandar týraly, týystarmen toıdy ótkizýge atsalysqan jurshylyqqa alǵys aıtady.
Qazaq ulttyq ádebıettiń bilgiri, aýyz ádebıetiniń úlken janashyr zertteýshisi Nysanbek Tórequl bylaı dep jazady: «Shynynda «Toı bastar» jyrlanǵan jerde tujyrym bata tárizdi «Toı tarqar» da aıtylýy kerek qoı. Halyq poezııasynyń materıaldaryn qarastyrǵanymyzda «Toı tarqar» óte az ushyraıdy. Onyń buryn-sońdy úlgileri jınaqtalmaǵan. ...Budan «Toı bastardyń» mindetti túrde aıtylyp, «Toı tarqardyń» aıtyla bermeıtini ańǵarylady. Sondyqtan da halyq poezııasynda «Toı bastardan» góri «Toı tarqar» áldeqaıda az, «Toı tarqar» birli-jarym aqyn shyǵarmalarynda ǵana kezdesedi. Tarbaǵataı aýdanynyń eńbekshileri merekesin ótkizerde Ázmuhambet pen Qabdolla aqyndy aıtystyrǵan. Osy aıtystyń sońy:
Jyr etttik týǵan eldiń jańarǵanyn,
Áıgilep ozat eńbek adamdaryn,
Aqyndar rıza bol, halqym saǵan,
Kún saıyn arta bersin qadamdaryń –
degen «Toı tarqarmen» bitken. Mundaı «Toı tarqardy» elýinshi jyldary Omar aqyn da aıtypty.
Tek qana halyq aqyndary emes, jazba aqyndar da el aqyndaryna eliktep «Toı tarqar» jazǵan. 1943 jyly Almatyda ótkizilgen halyq aqyndarynyń respýblıkalyq aıtysynda J.Syzdyqov respýblıkanyń ol sheti men bu shetinen kelgen aqyn, jazýshylarǵa jeke-jeke toqtalyp, «Toı tarqar» oqyǵan.
Shashekeń men Orynbaı,
Qushaqtasyp, súıisip,
Qostanaıdyń Nurhany
Kókshetaýmen túıisip,
Nartaı menen Nurlybek
Ázildese tıisip.
Kenekeń men Qýat qart
Qarshyǵadaı ilisip.
Aǵaıyndy ázilmen
Eldiń jaıyn bilisip.
Jákeń bastap toıymdy
Quıyldy jyr jańbyrdaı.
Qazanǵap pen Maıasar
Túıildi qyran alǵyrdaı.
Omar shyqty bir jaqtan,
Topqa toraı shaldyrmaı
Kósheden kelgen Qalııa
Jyry bir jatqan darııa.
Mine, osy «Toı tarqardyń» ózinen kimmen kimniń aıtysqany, kimniń máslıhatty bastap bergeni, qaı aqynnyń ózindik aıtqyshtyq sheberligi kórinedi.
Bir Jaqan emes, mundaı halyq poezııa dástúrinen jazba poezııaǵa aýysqan «Toı tarqardy» Qalmaqan da, Ǵalı da, Qasym da jazǵan bolatyn».
«Toı tarqar» qazaq ultynyń bolmysynda ózindik laıyqty orny bar rýhanı qundylyq. Ony umytýǵa bolmaıdy.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
