قازاق كەز كەلگەن قۋانىشتى توي دەپ اتايتىندىقتان «قازاقتا نە كوپ – توي كوپ» دەگەن ءسوز كەزدەيسوق ايتىلماعان.
قۋانىشتىڭ ءبارى توي
سالتاناتتى جيىننىڭ وزىندىك اتى بولسا دا قازاق ونى توي دەپ اتاي بەرەدى. مىسالى، ءسابي دۇنيەگە كەلىسىمەن ءۇش كۇن بويى تەك جاستار عانا جينالىپ تويلاناتىن «شىلدەحانا»، «شىلدەكۇزەت» ۇيىمداستىرىلادى. بۇل قۋانىشتىڭ تاعى ءبىر اتى «شىلدەحانا توي» دەپ اتالادى.
«تۇساۋ كەسەر» دە توي دەپ سانالادى. بۇنداي تويعا تۋىستار، دوستار جانە كورشى-قولاڭ مەن تانىستار دا جينالادى. تويعا جينالعاندار تۇساۋى كەسىلەتىن ءبۇلدىرشىننىڭ اتا-اناسىن قۇتتىقتاپ ءتۇرلى سىيلىقتار ۇسىنادى. «بالانىڭ «تۇساۋكەسەر تويى» قۇتتى بولسىن!» دەگەن جانە تاعى باسقا دا تىلەكتەر ايتىلادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق قۋانىشتى جاعدايدىڭ ءبارىن توي دەپ اتاپ، كەڭ داستارحان جايىپ ايداي الەمگە جار سالىپ، كوپ قوناق شاقىرىپ تويلاۋعا ءازىر تۇراتىن ۇلت.
تويدى انمەن اياقتاۋ
ەرتە مە كەش پە سالتاناتتى جيىننىڭ ءبارى اياقتالادى. بىراق قازاق توي وسىمەن ءبىتتى دەپ ايتۋ بولماعان. «كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق»دەگەن ءسوز سونىڭ ايعاعى.
توي ءوزىنىڭ مەجەسىنە جەتكەن شاقتا قولىنا دومبىرا ۇستاعان اقىن ورتاعا شىعىپ ولەڭ ايتاتىن بولعان. بۇل «توي تارقار» دە اتالاتىن اندە تويدىڭ بىتكەنى تۋرالى ەشقاشان تۋراسىنان ايتىمايدى. اقىن ولەڭىمەن توي يەلەرىنىڭ اتىنان باتا بەرگەن ۇلكەندەرگە، قۋانىشتى بولىسۋگە كەلگەن كەلگەن كوپشىلىككە ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى، داستارحاننىڭ كەڭ بولعانى، تاماقتىڭ مول بولعانى، تويدىڭ جاقسى وتكەنى تۋرالى، كىمنىڭ قانداي كەرەمەت تىلەك ايتقانى، كىمنىڭ قانداي ونەر كورسەتكەنى، بايگەدە جانە باسقا دا سايىستاردا جەڭىمپاز اتانعاندار تۋرالى، تۋىستارمەن تويدى وتكىزۋگە اتسالىسقان جۇرشىلىققا العىس ايتادى.
قازاق ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بىلگىرى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن جاناشىر زەرتتەۋشىسى نىسانبەك تورەقۇل بىلاي دەپ جازادى: «شىنىندا «توي باستار» جىرلانعان جەردە تۇجىرىم باتا ءتارىزدى «توي تارقار» دا ايتىلۋى كەرەك قوي. حالىق پوەزياسىنىڭ ماتەريالدارىن قاراستىرعانىمىزدا «توي تارقار» وتە از ۇشىرايدى. ونىڭ بۇرىن-سوڭدى ۇلگىلەرى جيناقتالماعان. ...بۇدان «توي باستاردىڭ» مىندەتتى تۇردە ايتىلىپ، «توي تارقاردىڭ» ايتىلا بەرمەيتىنى اڭعارىلادى. سوندىقتان دا حالىق پوەزياسىندا «توي باستاردان» گورى «توي تارقار» الدەقايدا از، «توي تارقار» ءبىرلى-جارىم اقىن شىعارمالارىندا عانا كەزدەسەدى. تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەرى مەرەكەسىن وتكىزەردە ازمۇحامبەت پەن قابدوللا اقىندى ايتىستىرعان. وسى ايتىستىڭ سوڭى:
جىر ەتتتىك تۋعان ەلدىڭ جاڭارعانىن،
ايگىلەپ وزات ەڭبەك ادامدارىن،
اقىندار ريزا بول، حالقىم ساعان،
كۇن سايىن ارتا بەرسىن قادامدارىڭ –
دەگەن «توي تارقارمەن» بىتكەن. مۇنداي «توي تارقاردى» ەلۋىنشى جىلدارى ومار اقىن دا ايتىپتى.
تەك قانا حالىق اقىندارى ەمەس، جازبا اقىندار دا ەل اقىندارىنا ەلىكتەپ «توي تارقار» جازعان. 1943 جىلى الماتىدا وتكىزىلگەن حالىق اقىندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ايتىسىندا ج.سىزدىقوۆ رەسپۋبليكانىڭ ول شەتى مەن بۇ شەتىنەن كەلگەن اقىن، جازۋشىلارعا جەكە-جەكە توقتالىپ، «توي تارقار» وقىعان.
شاشەكەڭ مەن ورىنباي،
قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ،
قوستانايدىڭ نۇرحانى
كوكشەتاۋمەن ءتۇيىسىپ،
نارتاي مەنەن نۇرلىبەك
ازىلدەسە ءتيىسىپ.
كەنەكەڭ مەن قۋات قارت
قارشىعاداي ءىلىسىپ.
اعايىندى ازىلمەن
ەلدىڭ جايىن ءبىلىسىپ.
جاكەڭ باستاپ تويىمدى
قۇيىلدى جىر جاڭبىرداي.
قازانعاپ پەن ماياسار
ءتۇيىلدى قىران العىرداي.
ومار شىقتى ءبىر جاقتان،
توپقا توراي شالدىرماي
كوشەدەن كەلگەن قاليا
جىرى ءبىر جاتقان داريا.
مىنە، وسى «توي تارقاردىڭ» وزىنەن كىممەن كىمنىڭ ايتىسقانى، كىمنىڭ ءماسليحاتتى باستاپ بەرگەنى، قاي اقىننىڭ وزىندىك ايتقىشتىق شەبەرلىگى كورىنەدى.
ءبىر جاقان ەمەس، مۇنداي حالىق پوەزيا داستۇرىنەن جازبا پوەزياعا اۋىسقان «توي تارقاردى» قالماقان دا، عالي دا، قاسىم دا جازعان بولاتىن».
«توي تارقار» قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىندا وزىندىك لايىقتى ورنى بار رۋحاني قۇندىلىق. ونى ۇمىتۋعا بولمايدى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
