"Ǵylymdy damytamyz desek, ınnovaııaǵa bet buryp, shıkizattan ketý kerek. Otbasynda balany bilimge úıretip, ǵylym jolyna jetelese, ol eseıgende Bıll Geıts, Stıv Djobs, Qanysh Sátbaevtar sııaqty ǵylym-bilim izdep ketedi". Bul pikirdi belgili qoǵam qaıratkeri Januzaq Ákim Adyrna.kz portalyna bergen suhbatynda aıtty.
"Otandyq ǵylym damyp, Qazaqstan órkenıetti el atansyn desek, bizge adam kapıtalyn damytyp, ınnovaııanyń basym salalaryn engizý kerek. Osyǵan kúsh salýymyz kerek. Shıkizat elderi qandaı baılyqtyń ústinde otyrsa da, Venesýela bolsyn, Nıgerııa bolsyn, munaımen eshqashan damı almaıdy. Sebebi, shıkizat belgili bir adamdardyń qolynda shoǵyrlanady. Ǵylymdy damytamyz desek, shıkizattan ketý kerek. Reseıdiń ózi eń baı elderdiń qataryna kirse de, shıkizatymen baılanyp, eshqashan damyǵan elderdiń qataryna qosylǵan joq. Ǵylym, bilim jolǵa qoıylsyn desek, baǵdarlamalardy qaıta qarap, osy máselelerdi túgel sheshýimiz kerek. Básekege qabiletti myqty ult qalyptastyryp, ıntellektýaldyq ult bolýymyz úshin osyndaı qareketter qajet. Al biz osyny berip jatyrmyz ba? Mysaly, nege biz ǵylym jolyna qyzyqtyq? Oǵan Karl Markstiń áıgili «Kapıtal» eńbegi sebepker boldy. Bul eńbekti 9-synypta oqyp, kirispesinde «Ǵylymǵa barar jerde, qaqpanyń aldynda turǵanda, sen tozaqtyń aldynda turǵandaı bolasyń. Biraq júrekte eshqandaı qobaljý bolmaý kerek. Tek qana senim bolý kerek. Jastarǵa ǵylymda saırap jatqan dańǵyl keń jol joq deıdi. Onyń shyńyna tek qana talmaı, sharshamaı, sonyń soqpaqtarymen júre bergen adam ǵana óz maqsatyna jetedi» dep jazylǵan oılardan shabyttanyp, ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵym eselenip artqan edi. Abaı Qunanbaıuly «Basynda áke aıtpasa aqyl jarlyq, Aǵaıyn tabylmasa oı salarlyq, Qaljyńbassyp ótkizgen qaıran dáýren, Túbinde tartqyzbaı ma ol bir zarlyq?!» dep aıtqandaı, ár qazaq balasyna osyndaı myqty-myqty motıvaııalar jıi aıtylýy kerek",- deıdi qoǵam qaıratkeri.
Onyń aıtýynsha, kóshten qalǵymyz kelmese, ınnovaııaǵa bet buryp, ǵylymı jańalyqtarǵa umtylýymyz qajet.
"Ǵylym men tehnıkadan góri ádebıetti jaqsy kóretin halyqpyz ǵoı. Sol din, ádebıet, taǵy basqalaryn jaǵalap, rý-taıpalyq qatynastar sekildi tar sheńberden shyǵa almaı júrmiz. Jastarymyz ǵylym qýýdyń ornyna meshitterden shyqpaıdy. Eldiń bolashaǵyn ózimiz qurtyp otyrmyz. Damyǵan elder men damýshy elderdiń aıyrmashylyǵy basty aıyrmashylyǵy nede? Damyǵan elderdiń ómir súrý uzaqtyǵy joǵary bolady. Bizdegi ortasha ómir súrý uzaqtyǵy - 67 jas. Japonııada, Eýropada - 87-88 jas. Bizden 20 jasqa uzaq. Eńbek ónimdiligi de 8-10 esege deıin joǵary. Biz nege artta qaldyq? Nege masyl bolyp qaldyq? Osyǵan árkim ózinshe jaýap berýi kerek. Qazir básekelestik zamany. Basqanyń bárin tastaý kerek. Osydan 5 ǵasyr buryn atamyz pálen-túgen bolǵan degendi qoıý qajet. Árkim óz-ózine jaýap berý kerek. Ómirinde ne istedi, ne isteı alady, qandaı maqsat qoıdy... Jalpy qoǵamnyń damýy osyǵan baılanysty. Jańa Qazaqstanda barlyǵyn jańasha bastaýymyz kerek. Moraldik deńgeıi tómen halyq eshqandaı maqsatqa jetpeıdi. Damyǵan elder men damýshy elderdiń aıyrmashylyǵy - birinshiden adam kapıtalynyń damýy. Iaǵnı adam kapıtaly 3 bólimnen turady. 1) Bilim, ǵylym. 2) Innovaııa, áleýmettik máseleler. 3) Densaýlyq. Mysaly AQSh-tyń jalpy ishki óniminiń 51 paıyzyn ınnovaııa beredi. Nemese Shveıarııanyń jalpy ishki óiniminiń 62 paıyzyn sol ınnovaııa beredi. Bizde ınnovaııalyq úles bir paıyz ǵana. Sondyqtan biz kedeımiz. Kóp aýyramyz. Qysqa ómir súremiz. Sebebi ınnovaııany paıdalana almaımyz. Innovaııa jylyna 30 paıyz ósim beredi. Qazaqstannyń ekonomıkasyń jyldyq damýy 2-3 paıyz ǵana. Innovaııanyń salasynan 15 ese tómen. Sondyqtan, biz ekonomıka baǵytyna burylýymyz kerek. Áleýmettik másele, bilim, ǵylymǵa qaıtadan kóńil bólýimiz kerek",- deıdi Januzaq Ákim.
Zamanǵa saı ǵylym ıgergimiz kelse, keńestik júıeden qalǵan eski tanym-túsinikten arylatyn ýaqyt keldi.
"Ǵylym-bilim salasynda keńestik dáýirden qalǵan metodıkalardy túgel ózgertýimiz kerek. Bizde tek qana bilim beredi. Al damyǵan Batys elderinde úsh túrli bilim bar. Birinshisi – jańa nárseni tanyp-bilý. Ekinshisi – uǵyný, ıaǵnı ár nárseniń ishki proessterin túsiný. Úshinshisi – alǵan bilimnen qorytyndy jasap, ǵylymı jańalyq ashý. Osy jaǵynan kelgensek, Eýropa elderi bilimniń úsh jaǵyn túgel qamtylǵan. Japonııada ıntellektýaldyq daǵdynyń 40 paıyzy qalyptasqan mezgilde 5 jasta mektepke beredi. Bizde 7 jastan beredi. Ol kezde 70 paıyz ıntellektýaldyq daǵdy qalyptasyp qalady. Sondyqtan biz keshigemiz. Sondaı-aq olarda aptasyna 51 saǵat. Bizde 36 saǵat. 41 saǵatqa jetkizdik. Biraq mektep bitirgen kezde olar 6600 saǵat artyq oqıdy. Bylaısha aıtqanda 4 jylda ótetin bir bakalavrdyń kýrsyn bitirip shyǵady. Iaǵnı olar 17-18 jasta ótken bilimin bizdiń jastar ýnıversıtetti aıaqtaǵanda 22-23 jasta oqıdy. Ómirden keshigedi. Sóıtip ómirden ǵylymnan, tehnologııadan, ınnovaııadan keshigý osydan bastalady. Máselen, ataqty ónertapqysh Tomas Edıson mektepte oqyp júrgende, onyń anasyna ustazy hat jazady. Hatty oqyǵan anasy jylap otyr eken. Kishkentaı bala qasyna baryp «Ne boldy anashym?» dep suraıdy. Mine, ustazyn hat jazyp, seni oqyta almaımyz depti. Sebebi, sen sondaı danyshpan ekensiń. Uly adam bolasyń. Biz seni oqyta almaımyz. Basqa mektepke berińiz degen eken. Sóıtip,Tomas Edısondy anasy basqa mektepke beredi. Ol mektepti támámdaǵan ol, keıin ýnıversıtet bitiredi. Úlken ónertapqysh bolady. Sodan biraz jyldar ótkenennen keıin otbasylyq arhıvten ustazynyń jazǵan hatyn taýyp alady. Ol jerde «Sizdiń balańyzdyń aqyl esi kem. Ol bizdiń mektepte oqı almaıdy. Basqa mektepke alyp ketińiz» dep jazylǵan eken. Mine, anasynyń danalyǵynyń arqasynda hattyń mazmuny 180 gradýsqa ózgerip, balasy shynymen danyshpan atanady",- deıdi qoǵam qaıratkeri.
Kitap oqıtyn ult ǵylymı jańalyqtar ashyp, álemdik deńgeıge kóteriledi.
"Azattyq pen erkindikke laıyqty adam kún saıyn ana tili úshin, jer úshin, atameken úshin, el úshin kúrese bilýi tıis. Tek kúres adamdy adam qylady. Qadyr Myrza Áli «Týǵan jerdiń tylsym syryn uǵyp kór. Qarap turyp mynaý shyrqaý shyńdarǵa, qalaı tómen bolamyz, eı, jigitter! Qarap turyp mynaý túpsiz teńizge, qalaı taıyz bolamyz, eı, jigitter! Kóre tura mynaý uly dalany, qalaı kishi bolamyz, eı, jigitter»,- demekshi, dál osyndaı motıvaııamen qarýlanǵan jastar ǵumyr boıy bilim-ǵylymǵa óz-ózderin jetelep, úlken jetistikterge jetedi. Al bizde ókinishke qaraı, adamdar dinı nadandyqqa urynyp, «meniń taǵdyrym jazylyp qoıǵan» dep, qolda baryna shúkirshilik etip, aldyǵa umtylmaıdy. Buny jigersiz, masyl, qaıyrshy adamdarnyń tirligi dep sanaımyn. Quldyq psıhologııaǵa berilgender jyl ótken saıyn aramyzda kóbeıip jatyr. Mine, biz osylardan qutylýymyz kerek. Ybyraı Altynsarınniń atasy Balǵoja bıdiń balasyna jazǵan hatynda «Shyraǵym, munda júrseń, neter ediń? Qolyńa quryq alyp keter ediń. Tentirep eki aýyldyń arasynda Júrgenmen, ne muratqa jeter ediń?!» deıdi. Iaǵnı bir muratqa jetý úshin aýylda qalý maqsat emes. Qazirgi jastar álemniń eń úzdik ýnıversıtetterinde bilim alyp, tájirıbe jınaqtaýy qajet. Ǵylymı ortalyqtar, kitaphanalarǵa jıi baryp, ǵylymǵa óz úlesterin qossa ǵana jetilemiz. Sebebi, bizdiń Qazaqstan damýshy el retinde jylyna bir adam bir kitaptyń aınalasynda ǵana oqıdy eken. Japondar bolsa aıyna 8-10 kitap oqıdy. Al biz jylyna 1 kitap oqımyz. Kórdińiz be? Árıne, bul jerde barlyǵy tikeleı ortaǵa baılanysty. Otbasynda balany bilimge úıretip, ǵylym jolyna jetelese, ol eseıgende bazarda arba súırep, barlyǵynan qur qalyp ketpeıdi. Bıll Geıts, Stıv Djobs sııaqty nemese Qanysh Sátbaevtar sııaqty ǵylym-bilim izdep ketedi", - dep pikir bildirdi Januzaq Ákim.
"Adyrna" ulttyq portaly
