Balalarda bolatyn aurulardyŋ sany künnen - künge artyp keledı. Tiısınşe, balalar alǧan patologiialardyŋ sany da artyp keledı jäne būl bükıl älemde mümkındıgı şekteulı balalar sanynyŋ ösuıne äkeledı. Sondyqtan adamdardyŋ osy sanatymen qarym-qatynas mäselesı öte ötkır.
Bızdıŋ söileu täsılımız ne oilaitynymyzben jäne basqa adamdarǧa qalai qaraitynymyzben tyǧyz bailanysty. Ärkım qoldanatyn köptegen tanys sözder, ūǧymdar men söz tırkesterı mümkındıgı şekteulı adamdarǧa ziian tigızuı mümkın. Sonymen qatar, olardy qoldanatyndar bızdı renjıtkenın nemese qorlaǧanyn bılmeuı mümkın.
Ökınışke orai, bızdıŋ qoǧamda "auru/sau", "qalypty/qalyptan tys", "aqyl-esı kem", "qalypty/tömen", "daun", "mügedek" jäne t. b. siiaqty sözder men salystyrular jiı qabyldanbaidy. mümkındıgı şekteulı adamdarǧa degen közqaras. Būl üşın bızdıŋ oqytuşylarymyzdyŋ osy baǧyttaǧy arnaiy jūmysy ǧana emes, sonymen qatar qoǧamdyq qatynastardyŋ bükıl mädenietın özgertu qajet.Dūrys terminologiiany dūrys qoldanu oŋ qarym-qatynasty qalyptastyruǧa kömektesedı. Eger bız özımızdı bılımdı adamdar dep sanasaq ta, osy nemese basqa mügedektıgı bar adamdarmen qarym-qatynas kezınde nenı eskergen jön ekendıgı turaly osy saladaǧy mamandardyŋ ūsynystaryn tyŋdau artyq bolmaidy. Mügedektermen söilesu basqa adamdarmen qalai qarym-qatynas jasasa, solai boluy kerek. Būl jaǧdaida bızben ädettegıdei äreket etken jön. Qalai bolǧanda da, mügedekterdıŋ özderı osylai deidı. Bızge köşede basqalardyŋ bärıne qalai qarasa, solai qarau kerek. Arbadaǧy adam jaman da, jaqsy da emes. Eşqandai jaǧdaida mügedekke aqauly tūlǧa retınde qaraudyŋ qajetı joq. Köbınese būl öte jaqsy jūmys ıstei alatyn bılımı bar erekşe aqyldy adamdar. Olar öz eŋbekterı üşın jaqsy jalaqy alady. Olardyŋ keibıreulerı köptegen sau adamdarǧa bılım men intellekt beredı. Eger sız mügedekter arbasyndaǧy adammen söilesıp jatsaŋyz, közderıŋızdı olardyŋ közderımen bır deŋgeide ūstauǧa tyrysyŋyz. Psihologtar osylai keŋes beredı. Aqyl-esı kem adamdarmen olar qol jetımdı tılde söilesu kerek. Jäne, ärine, olardan qoryqpaŋyz. Aqyl-esı kem adamdar, äsırese Daun sindromy bar adamdar öte meiırımdı jäne janaşyr. Eger bız aşyq aitatyn bolsaq, onda olar bızden qorquy kerek. Qoǧam mügedekterge degen qarym-qatynas mäselesınde qaita tärbielenuı kerek. Ol olardyŋ bärı siiaqty boluǧa ūmtylatyn adamdar ekenın tüsınuı kerek jäne olarǧa dūrys tüsınıstıkpen qarau kerek. Eger qoǧamnyŋ ärbır müşesı özınen bastasa, būl tüsınık paida bolady. Bızdıŋ keibıreulerımızdı tömen dep sanaityndar bar. Kım osylai oilasa, ol ülken qatelık jıberedı, bıraq onyŋ tüsındırmesı bar. Bır kezderı qoǧam "mügedek" terminın oilap tapty. Bıraq, qarapaiym adamdardan aiyrmaşylyǧy, būl erekşe adamdar ekenın tüsınu kerek. Tabiǧatta qatelıkter joq. Şamasy, bız tabiǧatpen adam jüregınıŋ mūzyn erıtu üşın jaratylǧanbyz. Bıraq "mügedekter" mäselesı älı de bar jäne sız oǧan közıŋızdı jūma almaisyz. Ony şeşu kerek jäne jalpy adamdar men mügedekter arasyndaǧy qarym-qatynas mädenietınen bastau kerek. Damuynda qatelıkter bar adamdarǧa tolerantty közqarasty qalyptastyru jönındegı jūmysty ıske asyruda eŋ aldymen oqu oryndarynyŋ pedagogtarymen jäne logopedtermen tyǧyz qarym-qatynasta jūmys ısteitın psihologiialyq qyzmet mamandaryna maŋyzdy oryn berıledı. Bırlesken qyzmettıŋ negızgı maqsaty mümkındıgı şekteulı balalardy oqytu jäne damytu prosesterı men olardyŋ jeke mümkındıkterı arasyndaǧy teŋgerımsızdıktı anyqtau, joiu jäne aldyn alu, bılım aluşylardyŋ odan ärı käsıbi özın-özı anyqtauyn qosa alǧanda, äleumettık - psihologiialyq beiımdelu üşın jaǧdai jasau bolyp tabylady. Balalardyŋ äleuettı mümkındıkterın ıske asyrudyŋ şarty är oquşy üşın qolaily äleumettık-psihologiialyq senım men ızgı niet ortasyn qūru, qorqynyş pen oqu jaǧdaiynan bas tartu, yntymaqtastyqty ūiymdastyru jäne özın-özı körsetudıŋ äleumettendırılgen nysandary üşın qyzmet salasyn taŋdau erkındıgın qamtamasyz etu bolyp tabylady. Mümkındıgı şekteulı balalarǧa tözımdılıktı qalyptastyru boiynşa jūmys aiasynda pedagog-psiholog kelesı qyzmet türlerın jüzege asyrady: 1. Diagnostika: Balanyŋ oquy men damuynyŋ oŋtaily jaǧdailaryn ūiymdastyru üşın oqu jäne äleumettık mikroortany baǧalau; Damuynda auytqulary bar balanyŋ kognitivtı, emosionaldy-erıktı, kommunikativtı-mınez-qūlyq jäne jeke salalarynyŋ erekşelıkterın zertteu. 2. Keŋes beru: Mūǧalımderge psihologiialyq bılım beru, pedagogtarǧa jeke damu baǧdarlamalaryn ıske asyruda keŋes beru jäne kömek körsetu, Oqu prosesınde balalar arasyndaǧy özara ıs-qimyldy ūiymdastyru; Mümkındıgı şekteulı balaǧa barabar tärbielık täsıldı qalyptastyru, onymen emosionaldy bailanysty jaqsartu, balanyŋ mümkındıkterın oqu prosesınıŋ talaptarymen bailanystyru. 3. Tüzetu: "Erekşe" balalarda anyqtalǧan emosionaldy-erıktı, kommunikativtı-mınez-qūlyq jäne tūlǧalyq būzylulardy tüzetu boiynşa sabaqtar ötkızu; Balalarda anyqtalǧan būzuşylyqtardy tüzetuge baǧyttalǧan ädıstemelık ūsynymdar äzırleu, sodan keiın mūǧalımderdı alynǧan derekterdı taldaumen tanystyru. Bılım beru mekemesınıŋ psihology öz qyzmetınde üş funksionaldy jüktemenı bırıktıredı jäne üş subektımen jūmys ısteidı: balalar, mūǧalımder, ata-analar. Pedagog-psihologtyŋ pedagogtarmen özara ıs-qimyly. Psihologiialyq qyzmetpen tyǧyz bailanysty söileu qabıletı būzylǧan mügedek balalarda jeke damytu baǧdarlamalaryn engızu boiynşa jūmysty jüzege asyratyn logoped bar.Basqa mamandarmen bırlesken qyzmet türı mektep PMPK ötkızu bolyp tabylady, onda balalardyŋ damu dinamikasy mūqiiat qadaǧalanady jäne odan ärı bılım beru baǧyty boiynşa ūsynystar berıledı. Mümkındıgı şekteulı balalarǧa tözımdılık jaǧdaiynda logopedtıŋ tüzetu jäne damytu jūmysy kezınde bırqatar negızgı mındetter kezeŋ-kezeŋımen şeşıledı: Mūǧalımder men ata-analardy damu erekşelıkterımen, mügedek balalar men söileu qabıletı būzylǧan balalardyŋ erekşelıkterımen olarmen jūmys ısteu ädısterımen tanystyru; Jeke tūlǧanyŋ tolerantty mädenietın qalyptastyruǧa baǧyttalǧan seminarlar, "döŋgelek üstelder" ötkızu; Kognitivtı, söileu, motor, äleumettık qabıletterı bar balalarda ömırlık maŋyzdy täjıribenı qalyptastyru jäne Maqsatty damu. Aralas toptarda kündelıktı jūmys kezınde logoped erekşe män beredı: Ainalasyndaǧy mektep oquşylarynyŋ empatiiasyn (tüsınuın)qalyptastyru; Söileu qabıletı būzylǧan balalarmen syndarly qarym-qatynas jasai bılu; Özıne jäne öz ıs-äreketıne jauapkerşılık sezımın damytu; Mümkındıgı şekteulı balalarǧa özın jäne onyŋ erekşelıkterın tüsınu jäne tüsınu; Özgeler tarapynan özıne degen intolerantty qatynasty azyraq arandatuǧa degen ūmtylys. İnkliuzivtı bılım beru şeŋberınde mümkındıgı şekteulı balalarǧa tolerantty qatynasty sättı qalyptastyru prosesın jüzege asyru üşın mektepke deiıngı bılım beru mekemesınde kelesı mındetterdı şeşu qajettılıgı tuyndaidy: - qalypty damuy bar balalarda toleranttylyqtyŋ qalyptasu erekşelıkterın zertteu; - mümkındıgı şekteulı balalarda toleranttylyqtyŋ damu erekşelıkterın anyqtau; - inkliuzivtı bılım beru jaǧdaiynda balalardyŋ tözımdılıgın qalyptastyru üşın qajettı psihologiialyq-pedagogikalyq jaǧdailardy, ädıster men qūraldardy anyqtau; -inkliuzivtı bılım beru şeŋberınde balalarda toleranttylyqty qalyptastyruǧa yqpal etetın psihologiialyq-pedagogikalyq baǧdarlamalardy äzırleu jäne synaqtan ötkızu. Sondai-aq, mūǧalımderdıŋ jalpy bılım beretın mektep jaǧdaiynda erekşe bılım beru qajettılıkterı bar balalardyŋ mümkındıkterıne degen közqarasyn özgertu qajettılıgı tuyndaidy. Būl mäselenı ıske asyru üşın olardyŋ psihologiialyq-pedagogikalyq qūzyrettılıgın arttyru qajettılıgın qalyptastyru maŋyzdy. Mümkındıgı şekteulı adamdarǧa tözımdılıktı qalyptastyru barysynda osy prosess jüretın jaǧdailardy elemeuge bolmaidy. Bılım beru jäne äleumettık ortada toleranttylyq atmosferasynyŋ boluy maŋyzdy röl atqarady. Öz kezegınde, qoǧam bılımnıŋ jetıspeuşılıgın jäne halyqtyŋ osy sanatymen bailanys täjıribesınıŋ joqtyǧyn toltyruy kerek, sondai-aq osy adamdar turaly tüsınıkterın tübegeilı özgertuı kerek. Osylaişa, mümkındıgı şekteulı balalardy inkliuziialaudyŋ tiımdı joldary men qūraldaryn tabu tek osy salada jūmys ısteitın mamandardyŋ ǧana emes, jalpy qoǧamnyŋ da maŋyzdy mındetı bolyp tabylady. Bızdıŋ mındetımız-joǧary adamgerşılık qasietterge ie, basqa azamattardyŋ qūqyqtary men qadır-qasietterın qūrmetteitın, sondai-aq basqalarǧa, äsırese mümkındıgı şekteulı adamdarǧa qamqorlyq pen tözımdılık tanytatyn azamattyŋ jaŋa türın qalyptastyru. Toleranttylyq-inkliuzivtı bılım berudıŋ negızgı qaǧidasynan basqa eşteŋe joq. Osy saladaǧy zertteuler qazırgı zamanǧy bılım beru tūjyrymdamasyn qūrudyŋ, sondai-aq qazırgı zamanǧy inkliuzivtı orys qoǧamyn qūrudyŋ teoriialyq negızı bola alady. Sonymen qatar, tolerantty közqaraspen men mūndai balalarǧa degen aiauşylyq pen tözımdılıktı emes, onyŋ densaulyǧyna qaramastan adamǧa qūrmetpen qaraudy, syrtqy erekşelıkterge nazar audarmai, onymen yntymaqtasuǧa, özara ärekettesuge daiyn bolu kerek.
