"Mektep jasyndaǧy balalardyŋ, ösıp kele jatqan jastardyŋ oraza ūstap, ony bır däreje köruı zamanaui ömırge qaişy". Būl pıkırdı belgılı qoǧam qairatkerı Janūzaq Äkım Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
Qoǧam qairatkerınıŋ aituynşa, Ramazan aiynda "jappai auyz bekıtu" orta ǧasyrlardaǧy Paiǧambarlar däuırın, iaǧni dınderdıŋ endı-endı paida bolǧan üŋgırlık kezeŋın eske tüsıredı. Osynyŋ saldarynan däl qazırgı bızdıŋ qoǧam soŋǧy 15-20 jylda kerı kettı.
"Jas balalar qazır dınnen ne tüsınedı? Olar eşnärse tüsınbeidı, olarǧa oraza ūstau bır däreje siiaqty bolyp körınedı. Al şyndyǧyna kelsek, myna soŋǧy jarty ǧasyrdan astam uaqytta Batys elderı, iaǧni damyǧan elder qoǧam alǧa damuy üşın "dın men ädebiettıŋ" tükke qajetı joq ekenın tüsındı. Qoǧamdy damytatyn ǧylym, bılım, innovasiia. Osy üş närse. Damyǧan elder men damuşy elderdıŋ aiyrmaşylyǧy tek osyǧan bailanysty. İslam elderınde 57 el bar. Onda 2,5 mlrd-qa jaqyn halyq tūrady. Bıraq, ataqty filosof Huannyŋ aituynşa «Osy islam elderınıŋ eşqaisysy demografiialyq elderdıŋ qataryna kırmegen jäne eşqaisysy aldynǧy damyǧan 20 memleketterdıŋ qataryna kırmeidı", - deidı Janūzaq Äkım.Onyŋ saraptauynşa, islam elderınde bılım men ǧylymǧa memleketten bölınetın qarjy Batys elderge qaraǧanda 20 esege az.
"Sonyŋ saldarynan islam elderı bılım, ǧylym, tehnologiiaǧa qol jetkıze almai otyr. Mysaly, eŋ damyǧan osy elderdıŋ ışınde mūnai satyp kün körıp otyrǧan Saud Arabiiasy, Dubai bolsa, solardaǧy halyqtyŋ, iaǧni jergılıktı arabtardyŋ jartysynan astamy sauatsyz, älı künge deiın ärıp tanymaidy. Dınnıŋ ne ısteitının kördıŋız be? İslam elderı Türkiiadan basqasynyŋ barlyǧy III ǧasyr boiy otar el boldy. Olar nege qūl boldy? Sebebı, olarda otarlauşylarmen küresetın bılımı de, ǧylymy da bolǧan joq. Sol ǧylym arqyly şyǧarǧan qaruy da joq el halqyn da qorǧai almaidy, memlekettık jüieler de islam elderınde qalyptaspaidy", - deidı qoǧam qairatkerı.Janūzaq Äkımnıŋ aituynşa, būl jerde basty mäsele - dınge qarsy qoiuda emes. Būl ülken statistika. 2,5 mlrd halyqtyŋ, 57 eldıŋ statistikasy...
"Statistikany aldai almaisyŋ. Soŋǧy myŋ jylda islam halifatynan keiıngı kezeŋde islam elderı bärıne qūl bolyp, artta qalyp qoidy. Al bızdıŋ qoǧam jäilap-jäilap "talibandardyŋ qoǧamyna" qarai ketıp bara jatyr. Mynau salafizm, vahhabizm degen t.b. köptegen ekstremistık dıni aǧymdardy qabyldaǧan jastarǧa bılımnıŋ tükke de keregı joq, ǧylym keregı joq. Sol bes uakyt namazyn oqyp, orazasyn ūstasa, soǧan mäz bolyp jüredı. Ondai balalardan ne şyǧady? Mektep bıtırgesın, universitet bıtırgesın anau bazardaǧy arba süireuşıler ǧana şyǧady. Olar kerısınşe jas kezınde dünie jüzın aralap, ǧylym, bılım, oqu ızdeitın kezde bıreudıŋ janazasyn şyǧaru, taǧy bırdene siiaqty eşqandai maqsat-mūratsyz jürgen jastarǧa ainalady", - dep küiındı Janūzaq Äkım.Eldıŋ jastary sondai memlekette bolaşaq joq...
"Kerısınşe, bızdıŋ mektep, universitetter anau Bill Geits, Stiv Djobs siiaqty myqty rasionalizator, ǧalym, injener, menedjerlerdı daiyndauy kerek! Tek sonda ǧana eldıŋ bolaşaǧy bolady, ony barlyq düniejüzı tüsınıp boldy. Al bız älı tüsıngımız kelmeidı. Odan keiıngı nazar audarar bır närse, myna densaulyqqa qatysty ärtürlı ügıtter jürıp jatyr ǧoi. "Oraza keremet, densaulyqqa paidasy jaqsy" deidı. Endı salmaǧy artyq adamdar t.b. qant diabetı degen siiaqty aşyǧu arqyly salmaǧyn tüsırıp jeŋıldep, jürek aurularynyŋ azaituǧa äser etuı mümkın. Bıraq, islam elderındegı mūsylmandardyŋ ortaşa jasy sol 60 jastyŋ ainalasynda. Al 120 mln-nan astam halqy bar Japoniiada ortaşa jas – 86-87 jas. Batys elderınıŋ ortaşa jasy – 84-86 jas. Bızden şamamen 25 jylǧa artyq ömır süredı. Mūsylmandar zeinetkerlıkke jetpei o düniege ketıp jatyr. Nege? Sebebı, köbı kedei, qaiyrşy. Keibıreulerınıŋ eŋbek önımdılıgı öte tömen. Adam kapitaly joqtyŋ qasy. Medisinanyŋ deŋgeiı de, bılım deŋgeiı de öte tömen. Būl ülken jahandyq statistika", - deidı Janūzaq Äkım.Sonymen qatar islam elderınıŋ jer asty bailyǧy älemdegı elderdıŋ jer asty bailyǧynyŋ 70 paiyzyn qūraidy. Bıraq bılımge, tehnologiiaǧa, ǧylymǧa qol jetpegennen keiın olardyŋ jalpy ışkı önımı anau düniejüzındegı eldermen salystyrsaq, islam elderı Afrika, Oŋtüstık Amerika siiaqty kedei, qaiyrşy elderden 10 ese kedei.
"Iаǧni islam elderınıŋ jalpy ışkı önımı älemdık ekonomikanyŋ 7 paiyzyn ǧana qūraidy. Al jer asty bailyǧy 70 paiyzdy qūraidy. Anau Kondoliza Rais degen AQŞ Memlekettık hatşysy Arab memleketterı ligasynda söilegen sözınde: «Osy Arab memleketterı ligasy elderınıŋ jalpy ışkı önımınıŋ barlyǧyn jinaǧannyŋ özınde, Euroodaqtaǧy 5 oryn alatyn agrarlyq İspaniiamen ǧana teŋ" deidı. Būl degenımız, dınnıŋ alyp kelgen jemısı. Al bızdıŋ qazaq osylai dınnıŋ artynan ketetın bolsaq, onda sol talibandar siiaqty sonyŋ ainalasynda jürmekpız. İran bolsyn, İrak bolsyn, Siriia bolsyn qai-qaisy da onyp tūrǧany şamaly. Sol İrakta mysaly, Sadam Huseinnıŋ kezınde mln-nan astam äsker boldy. 50 mln-dai halqy boldy. AQŞ-tyŋ äskerlerı solardy 21 kün ışınde tas-talqanyn şyǧaryp, jaulap aldy. Ol ne degen söz? Ol milliondyq armiia tükte ıstei almaidy. Sebebı, olardyŋ qaruy joq, tehnologiiasy joq. Bız de qazır tap sondai jaǧdaidamyz...", - deidı ol.Onyŋ aituynşa, būnyŋ barlyǧy dınge qarsy aitylyp jatqan uaǧyz emes. Būl statistika. Bızdıŋ elde şynymen halyqty qorǧaityn armiia joq. Jastardyŋ tırlıgı bolsa mynau...
"Bırınşıden, mynau äsıre dınşıldık nadandyqqa alyp barady. Nadan adam qaiyrşy bolady, kedei bolady. Nadan halyq damymaidy, toişyl bolady, kezbe bolady. Eŋbek ete almaidy. Bız qazır osyndai moraldyq norma daiyndadyq, tärbieledık. Bılım ministrınen bastap Bılım basqarmalary barlyǧy eşqandai jūmys ıstep jatqan joq. Nege? Mysaly, bılım deŋgeiınen Qazaqstan halyqaralyq reitingterde 102 eldıŋ ışınde 98 oryn alady eken. Mynau Gonduras, Kamerun siiaqty eŋ artta qalǧan elderdıŋ qatarynda. Ekınşı reitingte de sol 73 eldıŋ ışınde 69 oryndy alady. Nege osyndai jaǧdaiǧa jettık? Sebebı, bılımdı därıptemeimız. Bılımnıŋ qoǧamǧa paidasyn aita almaimyz. Myna Bılım ministrlıgınıŋ jūmysy eŋ aldymen - bılım mäselesı, tärbie mäselesı qazaqta ūmytylǧan... Bızdıŋ qazaq halqy tärbie degendı jüielı türde tüsınbeidı. Mysaly, balaǧa mal siiaqty qaraidy. Ol tynyş otyrsa, auzyna bırdene salyp bersem, sony tärbie dep oilaidy. Joq ol tärbie emes. Ol mylqau bolyp ösedı. Bızdegı jastardyŋ köbı osyndai", - deidı qoǧam qairatkerı.Mysaly, japondar bylai tärbieleidı: "Eger ata-ana ömır boiy balalaryna eŋbek etetın bolsa, onda onyŋ nemerelerı qaiyrşy bolyp ketedı" deidı.
"Bızdıŋ qazaqta bärı kerısınşe. Bızdegı ata-analar bar tapqan-taianǧan tabystaryn özderıne jūmsaudyŋ ornyna sol balasyna beruge tyrysady, oqytady. Mıne, osy Täuelsızdık kezınde 16 myŋ jastar "Bolaşaq" baǧdarlamasymen şetelde oqydy. Bıraq osylardyŋ ışınde halyqaralyq deŋgeide şyqqan bır myqty ǧalym, bır myqty menedjer nemese bır injener joq. Nege? Sebebı, bız şetelge qanşa qyruar aqşa şyǧaryp, balalarymyzdy oqytsaq ta, olardy "bılım alyp kel" dep jıbergen joqpyz. "Ǧylym üiren" dep oqytqan joqpyz. Baryp diplom ne bolmasa sertifikat alyp kel dedık. Tıl oqyǧan, kurstardan ötken tükke tūrǧysyz qaǧazdardy alyp keldık. Soǧan 30 jyl boiy maldanyp jürdık, älı de solai ketıp bara jatyrmyz. Mäselenıŋ kürdelılıgı osyda... Bılım ministrlıgı bar, onyŋ janynda akademiialar bar, universitetter bar. Būlardyŋ qazır anau meşıt nemese mavzoleiden eş aiyrmaşylyǧy joq. Sebebı, universitettıŋ özınde bızde bılım deŋgeiı ötken ǧasyrdyŋ II jartysynda qalyp qoiǧan", - deidı ol.Janūzaq Äkımnıŋ paiymdauynşa, universitette qazırgı zamanaui pänder oqytylmaidy.
"Mysaly, adam kapitalyn damytu, innovasiia salalary, kvanttyq fizika, himiia, biologiia, qoǧamdyq sana, psihologiia degen pänder osyndai osyndai pänderdıŋ eşqaisysy bızdıŋ universitette ötpeidı. Osydan keledı de, myna qoǧam bızdıŋ dästürdı özderıne yŋǧailandyryp alady. Sebebı, olar tärbie, bılımge ūmtylmaidy. Keşegı koronavirustyŋ kezınde qaşyqtyqtan oqytu saldarynan bılım deŋgeiı qazaq mektepterınde tüsıp kettı. Al orys, aralas mektepterde bılım deŋgeiı tüsken joq. Nege? Sebebı, bız köŋıl bölmeimız. Bılım kerek eken, ǧylym kerek eken dep erteŋgı kündı oilamaimyz. Sol balalardyŋ namazyn tynyş oqyp, orazasyn ūstap jürgenıne mäz bolamyz. Moldalar adamdardy qorqytu üşın öz uaǧyzdarynda köbıne o dünie turaly aitady. "Sen eger dūrys ömır sürmeseŋ, o düniege barǧanda tozaqqa tüsesıŋ" deidı. Bızdıŋ moldalardyŋ oqyp jürgen uaǧyzdarynan basqa eşnärse ala almaisyŋ. Ol eşnärse bermeidı, bar maqsattary adamdy qorqytyp qūl qyldyru ǧana. Adam osydan keiın "men tek Qūdaidyŋ qūlymyn" dep mäz bolyp, sony däreje köredı...",- deidı Janūzaq Äkım.Ol kımnıŋ qūly bolsa da, qūldyŋ aty qūl. Jastar qūl emes tūlǧa bolyp ösuı kerek. Bılımdı tūlǧa bolyp ösuı kerek. Sonda ǧana eldıŋ bolaşaǧy bolady.
"Endı būl mäselenı är qazaqtyŋ otbasynda qarauymyz kerek. Bızder "anau Paiǧambar anadai bolǧan, myna Paiǧambar mynadai bolǧan" dep dındı bır ömırdıŋ bır kredosyna ainaldyryp, sonymen jürmız. Ol naǧyz ömır emes! Naǧyz ömır mıne, qanşa jyl ömır süresıŋ? 70 jyl ma, 80 jyl ma? Osy ömırınde adam retınde ne ısteisıŋ? Özıŋnen keiıngı ūrpaqtaryna qandai tälım-tärbie beresıŋ? Qazaqtyŋ otbasynda qazaq tılın nege üirete almai otyrmyz? Nadandyqtan, psihologiiadaǧy qūldyqtan... Öz ana tılınde söileuge jaramai otyrǧan adam ol mal, ol adam emes. Ol mäŋgürt. Mıne qazırgı Ukrainadaǧy soǧysta otarlauşylar sondai mäŋgürt, satqyn qūldardy öz maqsattary üşın paidalanady. Olarda Otan bolmaidy, olarda tuǧan jer degen bolmaidy. Bız qazır osyndailardy ösırıp jatyrmyz. Sondyqtan halyq bolyp, el bolyp oilanu kerek. Oilanu emes ıske kırısu kerek. Bala qai tılde söilep ösedı, sol ūltqa qyzmet etedı. Qandai maqsatpen össe, elıne däl solai qyzmet etedı", - deidı ol.Dın halyqtyŋ miyn ulaityn myqty ideologiialyq qūral ekenın är otbasy tüsınuı kerek.
"21 ǧasyrda dındı därıpteuden aldynǧy qatarǧa şyqqan el joq. Mäsele kerısınşe. Sondyqtan qazırgı myna älemdegı şyǧatyn kıtaptardyŋ 98 paiyzy bılım, ǧylym, tehnologiia, tehnikaǧa arnalǧan. Tek 2 paiyzy ǧana gumanitarlyq salaǧa baǧyttalǧan. Nege? Sebebı, qajettılık sondai. Bılım, ǧylym, tehnika, tehnologiia - qoǧamdy damytatyn salalar, sondyqtan oǧan qajettılık gumanitarlyq salaǧa qaraǧanda 50 ese köp. Osy jaǧyn oilap, qorytyndy jasauymyz kerek. 90 jyldary balabaqşalardyŋ barlyǧy jabyldy. Bastauyş mektepterdıŋ köbın japtyq. Nege? Sebebı, bızge bılım kerek joq. Qazırgı Qazaqstandaǧy mektepterdıŋ deŋgeiın salystyrmaly türde qarasaq, Nazarbaev ziiatkerlık mektebı bar, qazaq-türık liseiı bar, orys, aralas, qazaq mektepterı. Jalpy 5 türı bar deiık. Osynyŋ ışınde qazaq mektepterı eŋ soŋǧy orynda. Nege? Sebebı, bız 30 jylda qazaq tılın üiretetın bırde-bır dūrys ädısteme jasai almadyq. Bızdıŋ bılım, ǧylym, ana tılge qatysty jetken jetıstıgımız osy. Al dınge kelgende alǧa jan salmaimyz", - deidı Janūzaq Äkım.Siriiaǧa soǧysuǧa 400-den astam adam otbasylarymen kettı. Dın jastardyŋ bükıl denesıne, miyna sıŋıp bolǧan. Osylaişa qoǧam nadandana beredı...
"Osydan qūtylu üşın aldymen Ükımet jūmys ısteu kerek, belgılı bır saiasat boluy tiıs. Soŋǧy 3 jylda bılım jaǧdaiy osylai bolsa, jalpy qoǧamnyŋ kedeilenuı 30 paiyzǧa asty. Nege? Jūmys joq. Jaŋa käsıporyndar aşylmaidy, t.b. Bız myna türımızben memleket qūra almaimyz. Mıne, 30 jylda Qazaqstan memleket qūra almaitynyn körsettı. Äne bır otbasy bärın ūrlaidy, sonyŋ ainalasyndaǧylardan bastap barlyǧymyz soǧan qarap otyramyz. Mūndai qaiyrşy nadan halyq öz elıne ie bola almaidy, ekonomikasyn basqara almaidy. Anau qaŋǧyryp kelgen Maşkevich siiaqty taǧy basqa alaiaqtar būl eldı qai uaqytta da bileidı. Sebebı bızdıŋ qoǧam nadan ǧoi, dınnen basqa oǧan eşnärse kerek joq. Sondyqtan būny dereu doǧaru kerek. Közı aşyq adamdardyŋ bärı tüsınedı, al öz elıne, özıne, otbasyna, halqyna qastandyq jasamaimyn deseŋ, mūny toqtatyp, bılım, ǧylym, innovasiia, adam kapitalyn damytu siiaqty adamǧa kerek dünielermen ainalysu kerek", - deidı ol.Baqyt degen ne? Barlyq adamdar baqytty bolǧysy keledı. Baqyt degen şama-şarqyn kelgenşe auqatty tūru. Ol üşın eŋbek önımdılıgı jaqsy boluy kerek. Baqyt - otbasynyŋ tynyştyǧy, otbasynyŋ baqyty, ömır ūzaqtyǧy degen siiaqty kriteriilerden qūralady.
"Adam būl ömırge kelgende baqytty bolǧysy keledı. Bır ǧana maqsat bar. Dümşe molda nemese basqa bırdene bolam dep kelmeidı ǧoi. Sol üşın oqidy, sol üşın eŋbektenedı, maimyldan aiyrmaşylyǧy adamnyŋ tılı jäne eŋbegı. Osymen ainalysu kerek. Al oraza ūstap, dınnıŋ artynan ketkender ondaimen ainalyspaidy. Tap osyndai aqparattyŋ zamanynda, beibıt kezde oquǧa, bılımge, ǧylymǧa mümkındık aşylǧanda bız jastardy qaiyrşy qyldyryp ösırıp jatqanymyz qylmystan da jaman, memlekettık satqyndyqtan da jaman. Osyny tüsınu kerek! Anau ataqty Tonykök pen Kültegınnıŋ kezınde, 8 ǧasyrda olarǧa dındarlar kelıp, bylai aitatyn körınedı: «myna dındı Türık qaǧanatyna qabyldaŋdarşy». Sol kezde sūraq qoiypty: «Türkılerge myna dın ne beredı» dep. Sosyn tüsındıredı ǧoi: «anau mynau o dünie dep». Sosyn äsker basşysy tūryp şyǧyp ūran tastaǧan eken, söitıp barlyq sarbaz äp-sätte bır qatarǧa tūryp: «Mıne, ruh degen mynau. Senıŋ dınıŋ tap osyndai ruh bere ma" deidı? Analar "Joq, ondaidy bere almaimyz" deidı. Şynyna kelgende, sol islamdy türkıler saqtap qaldy. Sūltan Beibarystar. Bärı köşpendı. İslam öz-özın qorǧai alǧan joq, sebebı dın ruh bermeidı", - deidı Janūzaq Äkım.Memlekettı basqarudy, äskerdıŋ myqty boluyn, zamanǧa sai bılımnıŋ myqty boluyn t.b. mäselenı dın şeşe almaidy.
"Hristiandar Amerikanyŋ ekı qūrlyǧyn otarlaǧan kezde Afrikadan qara näsıldı adamdardy tasydy, olardyŋ köbısı suǧa kettı, 49 mln-nan astamyn qyrdy. Amerikanyŋ ündısterın qyryp saldy. Sol kezde hristiandar oilanypty:«Äi bızdıŋ Qūdai qaida? Nege toqtatpaidy mynany, bızge aitatyn bıreu bar ma?" dep... Sonda Gollandiianyŋ bır şırkeuı ǧana «osy qandy soǧys dūrys emes» dep bükıl dünie jüzıne aitypty. Qalǧanynyŋ bärı qoldaǧan. Iаǧni sol kezde hristiandar tüsıngen eken. Qūdai eger bolsa, bızdı toqtatar edı, iaǧni ol joq. Şırkeu degen şirma, meşıt te tap solai. Ötken ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary qazaqtyŋ 40-50 paiyzdan astamy aştan qyrylyp qaldy. Nege? Ol nadandyqtan, bılımnıŋ joqtyǧynan. Maldaryn tartyp aldy da, halyq aştan qyryldy. Barlyǧy ol kezde "Qūdai qaida? Nege qorǧamaidy" dep sūraq qoidy. Aldymyzdan osyndai syndar şyǧatyn bolsa, bız oilandyq pa? Qūr sandyraqtyŋ keregı joq. "Anau Qūdai bar, mynau joq. Ana paiǧambar mynandai, mynau täŋırşıldık, mynau päleŋ" dep. Ärkımnıŋ jüregınde imany bolady, moralı bolady. Ömırlık ūstanymdary bolady", - deidı ol.Qoǧam qairatkerınıŋ aituynşa, Qūdai degen ärkımnıŋ jüregınde...
"Al ärkım dınge berılıp ketken qoǧamdarǧa sol Auǧanstan keremet mysal ǧoi. Äne jarty jylǧa jetpei, ne telearna joq, ne internet joq, äielder qoǧamdyq jüūmysqa şekteldı, parandjalaryn kiedı, orta ǧasyrǧa tüstı de kettı 2-3 ai ışınde. Bıttı nadan qoǧam solai bolady. Sondyqtan dınnen saq bolu kerek. Bız zaiyrly memleketpız be? Sol zaŋdy saqtau kerek. Qazır mektep, universitet meşıttıŋ bır türıne ainalyp kettı. Ol ekeuı mülde ekı bölek närse. Qaptaǧan mūǧalımder ne ıstep jür? Tük ıstep jürgen joq. Öz qyzmetterın ıstep jürgen joq. Bılım berıp jatqan joq, tärbie berıp jatqan joq. Ata-analary da sol. Būl Qazaqstannyŋ bızge körsetıp jatqan nadandyǧy... Bızdıŋ qazaq qoǧamynyŋ alǧa emes artqa jyljuǧa daiyn tūrǧany... Būl ülken tragediia.", - dep aiaqtady sözın Janūzaq Äkım.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
