Búgingi tańda bireýdiń esebinen ómir súrý, aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júrip qana kún kórý, qıyndyqqa tózbeı, jeńil tabys tabýǵa umtylý beleń alyp bara jatqany ótirik emes. Osy másele tóńireginde zeınetke deıin bir rette bolsyn sharshadym demeı otbasynyń qamy úshin talmaı eńbek etken Astana qalasynyń turǵyny Erlan Faızýllaulyn áńgime tartyp kórdik...
– Sizdiń túsinigińizde áleýmettik masyldyq degenimiz ne?
– Qazaqta «meshkeı» degen jaman at degendeı, «masyldyq» degen ataý da naǵyz adamdy keri ketiretin, jalqaýlyqtyń, jatypisherliktiń bir túri. Tilimizdegi adamǵa beriletin masyl, masyl bolý, masyldyq minezdemesi naǵyz jaǵymsyz keıipkerge tán sıpat. Endi onyń jalpy saryny belgili ǵoı. Jatypisher jalqaýlardy kim jaqsy kórsin. «Jumyrtqa pis, aýzyma tús» deıtin masyldyq psıhologııany boıyna sińirgen, jastaıynan jeńil ómirge úırengen adamdar kóp bul jalǵanda. Onyń adam boıynda paıda bolýy otbasylyq tárbıeden bastalady. Keıin psıhologııalyq minezge ulasady. Aıta bersek, onyń kóptegen psıhologııalyq sıpattary bar. Al endi búgingi qoǵamda áleýmettik masyldyq degen uǵym paıda boldy. Bul neden bastaldy. Munyń tarıhy da uzaq áńgime. Jalpy qoǵam damyǵan saıyn «ne ishemin, ne kıemin» degen másele de umyt bola bastaıtyn sııaqty. Osy masyldyqty jasaıtyn damyǵan qoǵamnyń ózi dep bilemin. Kezinde damyǵan Eýropa, Amerıka elderinde jumyssyzdardan bastap kóshedegi qańǵybastarǵa deıin tirkeýge alyp, olarǵa materıaldyq kómek berý qarastyrylǵan. Óıtkeni, olar bir jaǵynan elge, qoǵamǵa zor qaýip týdyrǵan. Urlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq jáne taǵy basqa nebir qylmystardyń kóbeıýine jol ashqan. Sondyqtan mundaı qylmystardy azaıtý úshin memlekettik járdemaqy taǵaıyndaǵan, basqa da áleýmettik materıaldyq jaǵdaılar jasaǵan. Osydan bastap ol elderde masyldyq degen másele kún tártibinen túsken emes.
Al bizdiń elde de jalpy halyqqa beretin áleýmettik jaǵdaılar qarastyrylǵan. «Bireýi toıyp sekiredi, bireýi tońyp sekiredi» degendeı halyqtyń nebir jikke, baı men kedeı, jumyssyzdar men qańǵybastarǵa bólinýi jyl saıyn etek alyp keledi. Sondyqtan mundaı áleýmettik toptardyń arasyn saralap, biryńǵaı saıasat júrgizgen jón. Árıne, bizdiń elimizdiń sońǵy shırek ǵasyr tarıhynda áleýmettik jaǵdaı kúrt shıelenisti. Jumyssyzdyq, kedeıshilik, múgedekter, az qamtylǵan otbasylar jaǵdaıynyń óse túsýi olarǵa bılik tarapynan áleýmettik kómek kórsetýdi qamtyp keledi. Osy atalǵan járdemaqyǵa ilikken, basqa da materıaldyq ıgilikterge ıe bolǵandar tarapynan masyldyq psıhologııasy qalyptasa bastady. Biraq ár nárseniń shegi bar, ondaı dánikken masyldardy ornyna qoıatyn kezi bolady.
– Búgingi qoǵam muqtajdyq pen masyldyqty aıyra almaı júr me?
– Iá, muqtajdyq pen masyldyqtyń aıyrmashylyǵy eki basqa. Búkil adamzat baı men kedeıine qaramastan bir nársege muqtaj bolýy múmkin. Bireýge úı turmaq, bir úzim nan, kıim-keshek kerek bolsa, bireýine qymbat úıden bastap jańa kólik kerek. Kerek muqtajyn áli jetkender satyp ta ala alady. Al ábden kúni qarań bolyp, kárilikten, jumyssyzdyqtan, múgedektikten, jetim-jesirlikten, basqa da sebep-saldardan bolatyn tómengi jaǵdaı kúndelikti eń qajetti muqtajdyqqa ákeledi. Azyn-aýlaq tıyn-tebenin sol qajetti muqtajdyqtaryn alýǵa jetkize almaıdy. «Bireýge jan qaıǵy, bireýge mal qaıǵy» deıdi qazaqta. Al bizdiń qoǵamda az qamtylǵan otbasylarǵa memleket tarapynan berip otyrǵan járdemaqy muqtajdyqtardy óteı almaıdy. Olar járdemaqyny kóterýdi suraıdy. Suraǵandaryn oryndaǵan saıyn masyldyq paıda bola beredi dep oılaımyn. Árıne, bizdiń qoǵamda jaǵdaıy joq adamdardyń járdemaqysy óte az ekeni ras. Onyń tipti kúndelikti tamaqqa dege suranystyń ózin óteı almaıtyny shyndyq. Jetpegesin basqa muqtajdyqtar kóbeıe beredi. Al qoǵam, bılik osy muqtajdyqtardy óteıtindeı deńgeıde eshkimdi jarylqap otyrǵan joq. Báriniń de jeter-jetpes bolyp otyrǵan jaıy bar. Muqtajdyq árkimniń ózine qajetti alǵysy keletin dúnıesine suranysy, al masyldyq sol suranystan asyp, tipti soǵan ábden dándep alǵan jandardyń áreketi dep baǵalaýǵa bolady.
– Úkimet «berem» dep bárin jaman úıretti dep oılaısyz ba?
– Jalpy bizdiń memleket, onyń úkimeti halyqty sonshama jarylqap jatqan joq. Jalpy eńbek etetinderdiń, sonyń ishinde bıýdjet salasyndaǵy qyzmetkerlerdiń jalaqysy mardymsyz. Muǵalim men dárigerlerdiń jalaqysy endi ǵana ósip, kúndelikti muqtajdyqtaryn óteýge jarap qalǵan shyǵar, bálkim. Alǵan bıýdjettik salalarda jumys isteıtinderdiń eńbekaqysy ómir súrý deńgeıindegi kórsetkishke jetpeıdi. Teńgeniń quny tómen, azyq-túlik, taýar qymbattaǵan ústine óse túsýde. Endi onyń bárin qaıtalamaı-aq qoıaıyn. Al osyndaıda az qamtylǵan álgi álsiz jandardyń úkimetten kómek surap, alaqan jaıatyny amalsyzdan bolatyn jaǵdaı. Alyp otyrǵan járdemaqysy az bolǵan soń, alaqan jaıyp úkimetten aqsha da, úı de suraı beredi. Suraı bergen soń olardy sheneýinikter «bular masyldar, alatyndaryn alyp otyr, endi ne jetpeıdi» degendeı syńaı tanytady. Qansha masyl bolsa da, onyń bir sebebi de bolaryn anyqtaý kerek. Úkimet negizinen zań boıynsha óz halqyna qamqorlyq jasap, jaǵdaıyn kóterýge mindetti. «Beremin» degen dúnıesin zań boıynsha berý kerek. Arasynda sol masyldyqtyń da qýlyq-sumdyqtardy meńgergen bireýler bolady. Olar qos-qostap páter de, basqa da ıgiliktirdi qarpyp qalady. Endi biri tipten qur alaqan qalady. Osy oraıda aıtarym, bizdiń úkimet tómengi toptaǵy halyqty masyldyqqa jaman úıretetindeı deńgeıge jetken joq. Kópshiligi óz tirshiligimen ómir súrip jatyr dep aıtar edim.
– Áleýmettik masyldyq tereńdeı bastaǵan tárizdi. Bul dertten qalaı aıyǵamyz?
– Joǵaryda aıtqandaı, áleýmettik masyldyqtyń tereńdeýi jalpy halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń kórsetkishine baılanysty. Eger úkimetimiz halyqtyń jaǵdaıyn tolyq qamtamasyz ete almaı jatqan soń, alaqan jaıýshylar kóbeıgen saıyn múmkin «áleýmettik masyldyq» ósip jatyr dep dabyl qaǵyp otyrǵan bolar. Máselen, men óz aınalamda ondaı tereńdegen áleýmettik máseleni kórgen emespin. Talaı jaǵdaıy tómen jandardyń úı-kúıi bolmasa da, aqshasy jetpese de áýpirimdep ómir súrip keledi. Múmkin olar endi eń bastysy, úkimetten jeńildikpen beriletin úı suraýy múmkin. Muny masyldyq dep aıta alamyz ba. Bul dertten aıyǵýdyń joly, elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn ilgeriletý. Búginde aıtylyp júrgen «Ádiletti jańa Qazaqstandy» qurý. Halyqtyń jan basyna shaqqandaǵy úlesin arttyrý. Teńgemizdiń qunyn kóterý. Sybaılastyqty joıý. Jalpy anaý Skandınavııa elderindegideı áleýmettik masyldyǵy joq júıe qurý kerek. Memlekettiń tapqan tabysy ortaq, ádiletti bólinip, áleýmettik salany tolyq qamtamasyz etýdiń ońtaıly júıesin qurǵanda ǵana bul máseleni sheshýge bolady.
– Masyldyq «jasaryp» bara jatqan joq pa? Oǵan ne sebep?
– Masyldyq degen sóz negizinen erjetken, jumys isteýge qaýqary bar kári-jas demeı kez kelgen adamdardyń daıyn asqa tik qasyq bolyp, bireýdiń moıynyna asylyp, qojaıynnyń ba, álde áke-sheshe, týysqandarynyń alaqanyna qarap qalǵan tabys tappaıtyn jandardy aıtady ǵoı. Bizge eń qaýiptisi osylar. Jumys istegisi kelmeıdi, bergen eńbekaqyny azsynady, aýyrtpashylyqqa tózbeıdi, isinde bereke joq adamdar bolady. Olar jas pen kári dep bólinbeýi de múmkin. Ras, erkelikten, tárbıeniń kemshiliginen bala kezden áke-sheshesi masyldyqqa úıretken jastar bolady. Olar joǵaryda aıtqandaı daıyn asqa tik qasyq bolýdy úırengender. Boılarynda erik-jiger joq. Mundaılardyń sońǵy kezde kóbeıip kele jatqanyn soıologtar aıtyp júr. Biraq olar úkimetke emes, áke-sheshesine masyl bolyp júr. Úkimettiń usynǵan jumystaryn mensine qoımaıdy. Óıtkeni olarda aqshasy az, bolashaǵy joq degen túsinik qalyptasqan. Ózimniń kórip-estigendeı, úkimettiń de bul jaǵynan qarastyrǵan baǵdarlamalary barshylyq. Olar talaı jastardy eńbekke ornalastyrý ortalyǵynda stıpendııasyn berip, oqytyp-úıretip, jumys ta usynatyn kórinedi. Biraq ókinishke oraı, kópshiligi oqýyn oqyp, aqshasyn alyp, jumysyn mensinbeıdi eken. Qazirgi jastarmen áńgimelesip otyrǵanda surastyryp baıqasań, bári de aqshasy kóp, jumysy az eńbekti qalaǵysy kelip turady. Bul elimizdiń osy shırek ǵasyrdan astam boıy damýy kezeńinde eńbekke degen yntanyń azaıýynan bastaldy. Qansha eńbek etseń de jumysyńnyń jalaqy mólsheri kúnkóris deńgeıinen tómen qaldy. Qysqasy eńbek pen jalaqy mólsheri áli de sáıkespeı keledi. Ony men emes, talaı ekonomıster men saıasatkerler de aıtyp keledi. Mundaı máseleni sóz qylǵanda taǵy da damyǵan Eýropa men AQSh, Kanada elderiniń júıesimen salystyrady. Bizdiń jastar da sondaıdy ańsaıdy.
– Masyldyqpen kúresti kimderden jáne qalaı bastaǵanymyz jón?
– Baıaǵyda ózimizdiń jarty ómirimiz ótken keńes zamanynda eńbektiń quny qundy bolatyn. «Eńbek etpegen iship-jemeıdi» degen devızben ómir súrdik. Aldymen bári úıdegi tárbıeden bastalatyn. Mektepte jastaıymyzdan eńbek etýdi oqytyp-úıretetin. Úıde, ata-analarymyz da bizdi aıamaı jumysqa salatyn. Sodan bolar ol zamanda jumyssyzdyq, masyldyq degen negizinen bolmady. Etken eńbegińe qaraı jalaqy tólendi. Aqsha qundy boldy. Árıne, keńestik júıe kezeńinde úkimet bar aýyrtpashylyqty óz moıynyna alǵan edi. Sol kezeńde eki jyl keńes armııasynda qyzmet etip, úıine oralyp, bir-eki aı demalaıyn degen jigitterdi eki-úsh juma ótpeı jatyp ýchaskelik mılıııa endi jumysqa shyǵýyńyz kerek dep izdep kelip turatyn. Oǵan esh bultarýǵa jol berilmeıtin. Bizdiń elimizde de balany jastaıynan eńbek tárbıesine baýlı otyryp, masyldyqqa boı aldyrtpaýdy erteden bastaý kerek. Qazaq halqymyzdyń da masyldyqqa qarsy halyq arasynda atam zamannan kele jatqan maqal-mátelderi barshylyq. «Aǵaıyn-baýyryńa da alaqan jaıma», «Óz kúnińdi óziń kór» degen sııaqty maqalmen qaırap ósirý kerek. Sonymen qatar memlekettiń osy salada keńes kezeńindegi sııaqty kúshti ıedologııasy bolýy tıis. Onyń jumysyn kúsheıtý kerek. Mundaı iske Prezıdentten bastap, Parlament pen Úkimet tek osylardy úılestirip, tıisti zańnamalardy shyǵaryp, jol ashyp, jumystardy tıimdi júrgizgende ǵana «el maǵan ne beredi dep emes, men elime ne beremin» degen qaǵıdamen ómir súretin jaǵdaıǵa jete alamyz.
– Barlyq salmaqty áıelderge artyp qoıyp, «eki qolǵa bir kúrek tappadym» degen erlerdi kórip te, estip te júrmiz… Shama sharqynsha eńbek etýdiń ornyna bar aýyrtpalyqty názik jandylarǵa ıtere salǵan erlerimizdi qalaı emdeımiz?
– Bul suraq qazirgi kezde eskirgen sııaqty. Bul jaǵdaı sonaý 1990 jyldardan bastalǵan toqyraý zamanynynan 2000 jyldardyń basyna deıin sozyldy. Odan keıin jaǵdaı qalyptasty der edim. Múmkindigi bolsa jumys isteýge qabiletti jandardyń barlyǵy da eńbek etpeı ómir súre almaıtynyn túsindi. Al er adamdardyń jumys kúshi qaıda bolsyn kerek. Qazirgi kezde jumys isteımin degen adamǵa jumys tabylary anyq. Biraq aýyl men qalada ártúrli. Aýyldaǵy eńbekaqy árıne, mardymsyz, biraq sony shúkir etip jatqandar, sonymen tirshiligin jalǵastyryp jatqandar jeterlik. Qaladaǵy tabys ta árqalaı. Degenmen qazirgi kezde eńbekaqy tóleý júıesi qalyptasty. Adamdar eńbekaqy alý, tabys tabýǵa daǵdylanyp, saýattanyp ta keledi. Burynǵy jyldary kóptegen kásiporyndar, kompanııalar jumysshylardyń eńbekaqylaryn tólemeı, áýrege kóp salatyn. Qazir mundaı jaǵdaı da azaıyp keledi. Sondyqtan árbir ómir súrgisi keletin adam, bala-shaǵasyn asyraǵysy keletin namysy bar erkek bolsa, qandaı jumysqa bolsyn arlanbaı kirisip ketýi tıis. Búginde eger olarǵa eńbekaqysyn tólemeı, túlkibulańǵa salatyn bolsa zań qatal, óndirip alýǵa bolady. Mine, osyndaı qarjy, zań saýattylyǵyn kez kelgen eńbek etetin jumysshylar meńgerýi tıis. «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» dep Abaı atamyz aıtpaqshy, ár istiń sheshimi bolady. Sonda ǵana masyldyqtan aryla alamyz.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Oralbaı Mergenbaıuly
