ماسىلدىق جاس پەن كارىگە بولىنبەيدى

1851
Adyrna.kz Telegram

بۇگىنگى تاڭدا بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن ءومىر ءسۇرۋ، اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرىپ قانا كۇن كورۋ، قيىندىققا توزبەي، جەڭىل تابىس تابۋعا ۇمتىلۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى وتىرىك ەمەس. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە زەينەتكە دەيىن ءبىر رەتتە بولسىن شارشادىم دەمەي وتباسىنىڭ قامى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتكەن استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەرلان فايزۋللاۇلىن اڭگىمە تارتىپ كوردىك...

ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە الەۋمەتتىك ماسىلدىق دەگەنىمىز نە؟

– قازاقتا «مەشكەي» دەگەن جامان ات دەگەندەي، «ماسىلدىق» دەگەن اتاۋ دا ناعىز ادامدى كەرى كەتىرەتىن، جالقاۋلىقتىڭ، جاتىپىشەرلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. تىلىمىزدەگى ادامعا بەرىلەتىن ماسىل، ماسىل بولۋ، ماسىلدىق مىنەزدەمەسى ناعىز جاعىمسىز كەيىپكەرگە ءتان سيپات. ەندى ونىڭ جالپى سارىنى بەلگىلى عوي. جاتىپىشەر جالقاۋلاردى كىم جاقسى كورسىن. «جۇمىرتقا ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەيتىن ماسىلدىق پسيحولوگيانى بويىنا سىڭىرگەن، جاستايىنان جەڭىل ومىرگە ۇيرەنگەن ادامدار كوپ بۇل جالعاندا. ونىڭ ادام بويىندا پايدا بولۋى وتباسىلىق تاربيەدەن باستالادى. كەيىن پسيحولوگيالىق مىنەزگە ۇلاسادى. ايتا بەرسەك، ونىڭ كوپتەگەن پسيحولوگيالىق سيپاتتارى بار. ال ەندى بۇگىنگى قوعامدا الەۋمەتتىك ماسىلدىق دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. بۇل نەدەن باستالدى. مۇنىڭ تاريحى دا ۇزاق اڭگىمە. جالپى قوعام دامىعان سايىن «نە ىشەمىن، نە كيەمىن» دەگەن ماسەلە دە ۇمىت بولا باستايتىن سياقتى. وسى ماسىلدىقتى جاسايتىن دامىعان قوعامنىڭ ءوزى دەپ بىلەمىن. كەزىندە دامىعان ەۋروپا، امەريكا ەلدەرىندە جۇمىسسىزداردان باستاپ كوشەدەگى قاڭعىباستارعا دەيىن تىركەۋگە الىپ، ولارعا ماتەريالدىق كومەك بەرۋ قاراستىرىلعان. ويتكەنى، ولار ءبىر جاعىنان ەلگە، قوعامعا زور قاۋىپ تۋدىرعان. ۇرلىق-قارلىق، زورلىق-زومبىلىق جانە تاعى باسقا نەبىر قىلمىستاردىڭ كوبەيۋىنە جول اشقان. سوندىقتان مۇنداي قىلمىستاردى ازايتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك جاردەماقى تاعايىنداعان، باسقا دا الەۋمەتتىك ماتەريالدىق جاعدايلار جاساعان. وسىدان باستاپ ول ەلدەردە ماسىلدىق دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس.

ال ءبىزدىڭ ەلدە دە جالپى حالىققا بەرەتىن الەۋمەتتىك جاعدايلار قاراستىرىلعان. «بىرەۋى تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋى توڭىپ سەكىرەدى» دەگەندەي حالىقتىڭ نەبىر جىككە، باي مەن كەدەي، جۇمىسسىزدار مەن قاڭعىباستارعا ءبولىنۋى جىل سايىن ەتەك الىپ كەلەدى. سوندىقتان مۇنداي الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىن سارالاپ، بىرىڭعاي ساياسات جۇرگىزگەن ءجون. ارينە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سوڭعى شيرەك عاسىر تاريحىندا الەۋمەتتىك جاعداي كۇرت شيەلەنىستى. جۇمىسسىزدىق، كەدەيشىلىك، مۇگەدەكتەر، از قامتىلعان وتباسىلار جاعدايىنىڭ وسە ءتۇسۋى ولارعا بيلىك تاراپىنان الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋدى قامتىپ كەلەدى. وسى اتالعان جاردەماقىعا ىلىككەن، باسقا دا ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە يە بولعاندار تاراپىنان ماسىلدىق پسيحولوگياسى قالىپتاسا باستادى. بىراق ءار نارسەنىڭ شەگى بار، ونداي دانىككەن ماسىلداردى ورنىنا قوياتىن كەزى بولادى.

بۇگىنگى قوعام مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتى ايىرا الماي ءجۇر مە؟

– ءيا، مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتىڭ ايىرماشىلىعى ەكى باسقا. بۇكىل ادامزات باي مەن كەدەيىنە قاراماستان ءبىر نارسەگە مۇقتاج بولۋى مۇمكىن. بىرەۋگە ءۇي تۇرماق، ءبىر ءۇزىم نان، كيىم-كەشەك كەرەك بولسا، بىرەۋىنە قىمبات ۇيدەن باستاپ جاڭا كولىك كەرەك. كەرەك مۇقتاجىن ءالى جەتكەندەر ساتىپ تا الا الادى. ال ابدەن كۇنى قاراڭ بولىپ، كارىلىكتەن، جۇمىسسىزدىقتان، مۇگەدەكتىكتەن، جەتىم-جەسىرلىكتەن، باسقا دا سەبەپ-سالداردان بولاتىن تومەنگى جاعداي كۇندەلىكتى ەڭ قاجەتتى مۇقتاجدىققا اكەلەدى. ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنىن سول قاجەتتى مۇقتاجدىقتارىن الۋعا جەتكىزە المايدى. «بىرەۋگە جان قايعى، بىرەۋگە مال قايعى» دەيدى قازاقتا. ال ءبىزدىڭ قوعامدا از قامتىلعان وتباسىلارعا مەملەكەت تاراپىنان بەرىپ وتىرعان جاردەماقى مۇقتاجدىقتاردى وتەي المايدى. ولار جاردەماقىنى كوتەرۋدى سۇرايدى. سۇراعاندارىن ورىنداعان سايىن ماسىلدىق پايدا بولا بەرەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، ءبىزدىڭ قوعامدا جاعدايى جوق ادامداردىڭ جاردەماقىسى وتە از ەكەنى راس. ونىڭ ءتىپتى كۇندەلىكتى تاماققا دەگە سۇرانىستىڭ ءوزىن وتەي المايتىنى شىندىق. جەتپەگەسىن باسقا مۇقتاجدىقتار كوبەيە بەرەدى. ال قوعام، بيلىك وسى مۇقتاجدىقتاردى وتەيتىندەي دەڭگەيدە ەشكىمدى جارىلقاپ وتىرعان جوق. ءبارىنىڭ دە جەتەر-جەتپەس بولىپ وتىرعان جايى بار. مۇقتاجدىق اركىمنىڭ وزىنە قاجەتتى العىسى كەلەتىن دۇنيەسىنە سۇرانىسى، ال ماسىلدىق سول سۇرانىستان اسىپ، ءتىپتى سوعان ابدەن داندەپ العان جانداردىڭ ارەكەتى دەپ باعالاۋعا بولادى.

ۇكىمەت «بەرەم» دەپ ءبارىن جامان ۇيرەتتى دەپ ويلايسىز با؟

– جالپى ءبىزدىڭ مەملەكەت، ونىڭ ۇكىمەتى حالىقتى سونشاما جارىلقاپ جاتقان جوق. جالپى ەڭبەك ەتەتىندەردىڭ، سونىڭ ىشىندە بيۋدجەت سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى ماردىمسىز. مۇعالىم مەن دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى ەندى عانا ءوسىپ، كۇندەلىكتى مۇقتاجدىقتارىن وتەۋگە جاراپ قالعان شىعار، بالكىم. العان بيۋدجەتتىك سالالاردا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ەڭبەكاقىسى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندەگى كورسەتكىشكە جەتپەيدى. تەڭگەنىڭ قۇنى تومەن، ازىق-تۇلىك، تاۋار قىمباتتاعان ۇستىنە وسە تۇسۋدە. ەندى ونىڭ ءبارىن قايتالاماي-اق قويايىن. ال وسىندايدا از قامتىلعان الگى ءالسىز جانداردىڭ ۇكىمەتتەن كومەك سۇراپ، الاقان جاياتىنى امالسىزدان بولاتىن جاعداي. الىپ وتىرعان جاردەماقىسى از بولعان سوڭ، الاقان جايىپ ۇكىمەتتەن اقشا دا، ءۇي دە سۇراي بەرەدى. سۇراي بەرگەن سوڭ ولاردى شەنەۋىنىكتەر «بۇلار ماسىلدار، الاتىندارىن الىپ وتىر، ەندى نە جەتپەيدى» دەگەندەي سىڭاي تانىتادى. قانشا ماسىل بولسا دا، ونىڭ ءبىر سەبەبى دە بولارىن انىقتاۋ كەرەك. ۇكىمەت نەگىزىنەن زاڭ بويىنشا ءوز حالقىنا قامقورلىق جاساپ، جاعدايىن كوتەرۋگە مىندەتتى. «بەرەمىن» دەگەن دۇنيەسىن زاڭ بويىنشا بەرۋ كەرەك. اراسىندا سول ماسىلدىقتىڭ دا قۋلىق-سۇمدىقتاردى مەڭگەرگەن بىرەۋلەر بولادى. ولار قوس-قوستاپ پاتەر دە، باسقا دا يگىلىكتىردى قارپىپ قالادى. ەندى ءبىرى تىپتەن قۇر الاقان قالادى. وسى ورايدا ايتارىم، ءبىزدىڭ ۇكىمەت تومەنگى توپتاعى حالىقتى ماسىلدىققا جامان ۇيرەتەتىندەي دەڭگەيگە جەتكەن جوق. كوپشىلىگى ءوز تىرشىلىگىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەپ ايتار ەدىم.

الەۋمەتتىك ماسىلدىق تەرەڭدەي باستاعان ءتارىزدى. بۇل دەرتتەن قالاي ايىعامىز؟

– جوعارىدا ايتقانداي، الەۋمەتتىك ماسىلدىقتىڭ تەرەڭدەۋى جالپى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشىنە بايلانىستى. ەگەر ۇكىمەتىمىز حالىقتىڭ جاعدايىن تولىق قامتاماسىز ەتە الماي جاتقان سوڭ، الاقان جايۋشىلار كوبەيگەن سايىن مۇمكىن «الەۋمەتتىك ماسىلدىق» ءوسىپ جاتىر دەپ دابىل قاعىپ وتىرعان بولار. ماسەلەن، مەن ءوز اينالامدا ونداي تەرەڭدەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەنى كورگەن ەمەسپىن. تالاي جاعدايى تومەن جانداردىڭ ءۇي-كۇيى بولماسا دا، اقشاسى جەتپەسە دە اۋپىرىمدەپ ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مۇمكىن ولار ەندى ەڭ باستىسى، ۇكىمەتتەن جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن ءۇي سۇراۋى مۇمكىن. مۇنى ماسىلدىق دەپ ايتا الامىز با. بۇل دەرتتەن ايىعۋدىڭ جولى، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن ىلگەرىلەتۋ. بۇگىندە ايتىلىپ جۇرگەن «ادىلەتتى جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ. حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ۇلەسىن ارتتىرۋ. تەڭگەمىزدىڭ قۇنىن كوتەرۋ. سىبايلاستىقتى جويۋ. جالپى اناۋ سكانديناۆيا ەلدەرىندەگىدەي الەۋمەتتىك ماسىلدىعى جوق جۇيە قۇرۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ تاپقان تابىسى ورتاق، ادىلەتتى ءبولىنىپ، الەۋمەتتىك سالانى تولىق قامتاماسىز ەتۋدىڭ وڭتايلى جۇيەسىن قۇرعاندا عانا بۇل ماسەلەنى شەشۋگە بولادى.

ماسىلدىق «جاسارىپ» بارا جاتقان جوق پا؟ وعان نە سەبەپ؟

– ماسىلدىق دەگەن ءسوز نەگىزىنەن ەرجەتكەن، جۇمىس ىستەۋگە قاۋقارى بار كارى-جاس دەمەي كەز كەلگەن ادامداردىڭ دايىن اسقا تىك قاسىق بولىپ، بىرەۋدىڭ مويىنىنا اسىلىپ، قوجايىننىڭ با، الدە اكە-شەشە، تۋىسقاندارىنىڭ الاقانىنا قاراپ قالعان تابىس تاپپايتىن جانداردى ايتادى عوي. بىزگە ەڭ قاۋىپتىسى وسىلار. جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى، بەرگەن ەڭبەكاقىنى ازسىنادى، اۋىرتپاشىلىققا توزبەيدى، ىسىندە بەرەكە جوق ادامدار بولادى. ولار جاس پەن كارى دەپ بولىنبەۋى دە مۇمكىن. راس، ەركەلىكتەن، تاربيەنىڭ كەمشىلىگىنەن بالا كەزدەن اكە-شەشەسى ماسىلدىققا ۇيرەتكەن جاستار بولادى. ولار جوعارىدا ايتقانداي دايىن اسقا تىك قاسىق بولۋدى ۇيرەنگەندەر. بويلارىندا ەرىك-جىگەر جوق. مۇندايلاردىڭ سوڭعى كەزدە كوبەيىپ كەلە جاتقانىن سوتسيولوگتار ايتىپ ءجۇر. بىراق ولار ۇكىمەتكە ەمەس، اكە-شەشەسىنە ماسىل بولىپ ءجۇر. ۇكىمەتتىڭ ۇسىنعان جۇمىستارىن مەنسىنە قويمايدى. ويتكەنى ولاردا اقشاسى از، بولاشاعى جوق دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ءوزىمنىڭ كورىپ-ەستىگەندەي، ۇكىمەتتىڭ دە بۇل جاعىنان قاراستىرعان باعدارلامالارى بارشىلىق. ولار تالاي جاستاردى ەڭبەككە ورنالاستىرۋ ورتالىعىندا ستيپەندياسىن بەرىپ، وقىتىپ-ۇيرەتىپ، جۇمىس تا ۇسىناتىن كورىنەدى. بىراق وكىنىشكە وراي، كوپشىلىگى وقۋىن وقىپ، اقشاسىن الىپ، جۇمىسىن مەنسىنبەيدى ەكەن. قازىرگى جاستارمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا سۇراستىرىپ بايقاساڭ، ءبارى دە اقشاسى كوپ، جۇمىسى از ەڭبەكتى قالاعىسى كەلىپ تۇرادى. بۇل ەلىمىزدىڭ وسى شيرەك عاسىردان استام بويى دامۋى كەزەڭىندە ەڭبەككە دەگەن ىنتانىڭ ازايۋىنان باستالدى. قانشا ەڭبەك ەتسەڭ دە جۇمىسىڭنىڭ جالاقى مولشەرى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن قالدى. قىسقاسى ەڭبەك پەن جالاقى مولشەرى ءالى دە سايكەسپەي كەلەدى. ونى مەن ەمەس، تالاي ەكونوميستەر مەن ساياساتكەرلەر دە ايتىپ كەلەدى. مۇنداي ماسەلەنى ءسوز قىلعاندا تاعى دا دامىعان ەۋروپا مەن اقش، كانادا ەلدەرىنىڭ جۇيەسىمەن سالىستىرادى. ءبىزدىڭ جاستار دا سوندايدى اڭسايدى.

ماسىلدىقپەن كۇرەستى كىمدەردەن جانە قالاي باستاعانىمىز ءجون؟

– باياعىدا ءوزىمىزدىڭ جارتى ءومىرىمىز وتكەن كەڭەس زامانىندا ەڭبەكتىڭ قۇنى قۇندى بولاتىن. «ەڭبەك ەتپەگەن ءىشىپ-جەمەيدى» دەگەن دەۆيزبەن ءومىر سۇردىك. الدىمەن ءبارى ۇيدەگى تاربيەدەن باستالاتىن. مەكتەپتە جاستايىمىزدان ەڭبەك ەتۋدى وقىتىپ-ۇيرەتەتىن. ۇيدە، اتا-انالارىمىز دا ءبىزدى اياماي جۇمىسقا سالاتىن. سودان بولار ول زاماندا جۇمىسسىزدىق، ماسىلدىق دەگەن نەگىزىنەن بولمادى. ەتكەن ەڭبەگىڭە قاراي جالاقى تولەندى. اقشا قۇندى بولدى. ارينە، كەڭەستىك جۇيە كەزەڭىندە ۇكىمەت بار اۋىرتپاشىلىقتى ءوز مويىنىنا العان ەدى. سول كەزەڭدە ەكى جىل كەڭەس ارمياسىندا قىزمەت ەتىپ، ۇيىنە ورالىپ، ءبىر-ەكى اي دەمالايىن دەگەن جىگىتتەردى ەكى-ءۇش جۇما وتپەي جاتىپ ۋچاسكەلىك ميليتسيا ەندى جۇمىسقا شىعۋىڭىز كەرەك دەپ ىزدەپ كەلىپ تۇراتىن. وعان ەش بۇلتارۋعا جول بەرىلمەيتىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بالانى جاستايىنان ەڭبەك تاربيەسىنە باۋلي وتىرىپ، ماسىلدىققا بوي الدىرتپاۋدى ەرتەدەن باستاۋ كەرەك. قازاق حالقىمىزدىڭ دا ماسىلدىققا قارسى حالىق اراسىندا اتام زاماننان كەلە جاتقان ماقال-ماتەلدەرى بارشىلىق. «اعايىن-باۋىرىڭا دا الاقان جايما»، «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەگەن سياقتى ماقالمەن قايراپ ءوسىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىڭ وسى سالادا كەڭەس كەزەڭىندەگى سياقتى كۇشتى يەدولوگياسى بولۋى ءتيىس. ونىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ كەرەك. مۇنداي ىسكە پرەزيدەنتتەن باستاپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەت تەك وسىلاردى ۇيلەستىرىپ، ءتيىستى زاڭنامالاردى شىعارىپ، جول اشىپ، جۇمىستاردى ءتيىمدى جۇرگىزگەندە عانا «ەل ماعان نە بەرەدى دەپ ەمەس، مەن ەلىمە نە بەرەمىن» دەگەن قاعيدامەن ءومىر سۇرەتىن جاعدايعا جەتە الامىز.

بارلىق سالماقتى ايەلدەرگە ارتىپ قويىپ، «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپادىم» دەگەن ەرلەردى كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز… شاما شارقىنشا ەڭبەك ەتۋدىڭ ورنىنا بار اۋىرتپالىقتى نازىك جاندىلارعا يتەرە سالعان ەرلەرىمىزدى قالاي ەمدەيمىز؟

– بۇل سۇراق قازىرگى كەزدە ەسكىرگەن سياقتى. بۇل جاعداي سوناۋ 1990 جىلداردان باستالعان توقىراۋ زامانىنىنان 2000 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن سوزىلدى. ودان كەيىن جاعداي قالىپتاستى دەر ەدىم. مۇمكىندىگى بولسا جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى جانداردىڭ بارلىعى دا ەڭبەك ەتپەي ءومىر سۇرە المايتىنىن ءتۇسىندى. ال ەر ادامداردىڭ جۇمىس كۇشى قايدا بولسىن كەرەك. قازىرگى كەزدە جۇمىس ىستەيمىن دەگەن ادامعا جۇمىس تابىلارى انىق. بىراق اۋىل مەن قالادا ءارتۇرلى. اۋىلداعى ەڭبەكاقى ارينە، ماردىمسىز، بىراق سونى شۇكىر ەتىپ جاتقاندار، سونىمەن تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ جاتقاندار جەتەرلىك. قالاداعى تابىس تا ارقالاي. دەگەنمەن قازىرگى كەزدە ەڭبەكاقى تولەۋ جۇيەسى قالىپتاستى. ادامدار ەڭبەكاقى الۋ، تابىس تابۋعا داعدىلانىپ، ساۋاتتانىپ تا كەلەدى. بۇرىنعى جىلدارى كوپتەگەن كاسىپورىندار، كومپانيالار جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىلارىن تولەمەي، اۋرەگە كوپ سالاتىن. قازىر مۇنداي جاعداي دا ازايىپ كەلەدى. سوندىقتان ءاربىر ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن ادام، بالا-شاعاسىن اسىراعىسى كەلەتىن نامىسى بار ەركەك بولسا، قانداي جۇمىسقا بولسىن ارلانباي كىرىسىپ كەتۋى ءتيىس. بۇگىندە ەگەر ولارعا ەڭبەكاقىسىن تولەمەي، تۇلكىبۇلاڭعا سالاتىن بولسا زاڭ قاتال، ءوندىرىپ الۋعا بولادى. مىنە، وسىنداي قارجى، زاڭ ساۋاتتىلىعىن كەز كەلگەن ەڭبەك ەتەتىن جۇمىسشىلار مەڭگەرۋى ءتيىس. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەپ اباي اتامىز ايتپاقشى، ءار ءىستىڭ شەشىمى بولادى. سوندا عانا ماسىلدىقتان ارىلا الامىز.

سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

ورالباي مەرگەنبايۇلى

پىكىرلەر