Aqıyq aqyn Almatyda 12 jyl turypty. Sonda onyń basynda jeke páteri bolǵan ba? Bolmasa, qaıran Muqaǵalı qaıda turdy? Almatynyń qaı kóshesinde páter jaldap júrdi? Bul suraqtardyń jaýabyna sál keıinirek oralatyn bolamyz.
Muqaǵalı Maqataevtyń kez-kelgen sýretin aldyńyzǵa jaıyp qoıyp, azyraq úńilip kórińizshi. Onyń álpetinen óleńge degen adaldyqty, qaısarlyqty jáne taý sýyndaı tunyq pákıza sezimdi baıqaı alatynyńyzǵa kúmánimiz joq. Uzaq qaraı berseńiz, oılandyrady, saǵyndyrady, jeteleıdi. Bul onyń magııalyq qasıeti ári adam janyna jaqyndyǵynan bolsa kerek. Adamnyń júzi neni bildirse, júregi de sony aıtpaq.
Stefan veıg Charlz Dıkkens týraly jazbasynda ony aǵylshyn oqyrmany qalaı qabyldaǵany jóninde: «Onyń kóne kóztanystarynyń biriniń aıtýynsha, Dıkkenstiń kelesi kitapshasyn sómkesine salyp ákeletin poshtashyny olar úılerinde kútip, shydap otyra almaıdy eken. Tipti olar bul kitapshalar kelgenshe bir-birimen shyǵarma keıipkerleri týraly áńgimelesip, «Kopperfıl Dorege úılene me, álde Agnessaǵa úılene me?» degen másele tóńireginde daýlasady… Poshtashy keletin kúni árqaısysy ózine tıesili kitapty tezirek qolyna alý úshin eki mıl jerden onyń aldynan shyǵatyn. Olar úılerine qaıtyp kele jatyp, jol boıy Dıkkenstiń kitabyn oqyp kele jatady», – dep jazady. Bul bizge kádimgi ańyz sııaqty kórinýi múmkin, biraq shyn ekeni anyq. Al bizdiń ádebıette kóp oqylǵan aqyn Muqaǵalı Maqataev bolsa kerek. Ony týǵan halqy jańaǵy Dıkkenstiń halqy sııaqty ár jazǵanyn jyldar boıy sarylyp kútpese de, soǵan jaqyndaý kúıde qoshamettedi. Muqaǵalıdyń oqyrmany da, dańqy da az bolǵan joq.
Onyń qýatty poezııasy eshteńeden jasqanbady, tipti qylyshynan qan tamyp turǵan Sovet saıasatynan da taısalmady. Buny adamnyń ishki jan dúnıesindegi batyldyqtyń ónerdegi shynaıy kórinisi dep túsinemiz. Batyldyǵy kemshin qanshama aqyndar ótti, nátıjıesinde olardyń jazǵandary qaltarystarda buǵyp qala berdi. Aqyndyq telegeı shabytyna qaısarlyǵy qosylǵan soń, Muqaǵalı poezııasy el júregin jaýlamaı qaıtsin?
Muqaǵalı týraly aıtylǵan saıyn onyń rýhanı álemi burynǵydan da bıikteı túsetindeı seziledi. Nege dersiz? Óıtkeni onyń ár óleńi aqynnyń ár qyryn, adamı bolmysyn asha túspek. Álem ádebıetinde de, bizdiń ádebıetimizde de ónerge kelýi men taǵdyry zertteýge turarlyq tulǵalar óte kóp. Biz úshin Muqaǵalı Maqataev sonyń aıqyn dáleli. Muqaǵalıdyń dańqyn shyǵarǵan eki sebep bar desek, onyń biri – shynaıy poezııasy, endi biri – halyqtyń rýhanı suranysyn der kezinde qanaǵattandyra alýynda. Shyǵarmashyl adam úshin eń keregi de osy bolmaq. Endeshe, Muqaǵalı degenimiz – asqaq poezııa, ór rýh, tunyp turǵan salt-dástúr sosyn batyldyq degenimiz jón sııaqty.
«Búgin tańerteń balkonǵa shyǵyp edim, murnyma aýyldyń ıisi keldi». Bul sózdi ol 1973 jyly 21 sáýirde kúndeligine jazypty. Menińshe, aqyn buny jaıdan-jaı jazbasa kerek. Ol – qazaqy aýyldyń minezin, keskin-kelbetin, ańǵal sezimi men adaldyǵyn ózimen birge Almatyǵa arqalap kelip, ózimen birge arǵy dúnıege ala ketken qubylys.
Almaty – Muqaǵalı aqynnyń eń baqytty hám eń kúızelisti sátterine kýá bolǵan qala. Ol kóptegen shyǵarmalaryn osy shaharda jazyp, óleń biltesin tutandyrdy. Al kúızelisti shaqtary deıtinimiz, ol ózin túsinbegen zamandas pen qalamdasty, keleńsiz pikirler men joıdasyz sózderdi de osy qalada estidi.
Álem ádebıetindegi kóptegen tulǵalardyń ár qyryn, jeke ómirin, tipti turǵan úılerin de júıeli zerttep, jurtqa tanystyrǵan dúnıeler molynan kezdesedi. Buǵan «Hemıngýeı turǵan úı», «Ýolt Ýıtmenniń kabıneti» sııaqty ádebı maqalalar dálel bola alady. Muqaǵalı Maqataev poezııasy haqynda derekter mol, kóp jazyldy. Al biz osy jazbamyzda onyń Almatydaǵy páterleri týraly sóz qozǵamaqpyz. Bul jóninde bizge aqynnyń uly Juldyz Muqaǵalıuly aıtyp berdi:
«1964 jyly Almatyǵa kóship keldik. Baıaǵyda Almatyda birinshi lınııa, úshinshi lınııa, jetinshi lınııa deıtin kósheler bar bolatyn. Biz sonyń jetinshi lınııasynda (Qazir bul Klochkova degen kóshe) Shynyqul (Ózi Jambyldyń qazaǵy, áıeliniń aty Qantaı ma, Qanataı ma, ekeýiniń biri) degen aqsaqaldyń páterin jalǵa aldyq. Bul jerde umytpasam, úsh jyldaı turdyq, men sol jaqtaǵy 9-ınternatqa oqýǵa baryp júrdim. Shynyqul aqsaqaldyń taǵy bir pátershisi Shaızat deıtin dáriger kisi edi. Ol kisi ár kúni tańerteń bizge bes tıyndy bere salatyn, keıde tipti on tıyn da beretin. Sodan keıin biz buryn Internaıonalnaıa dep atalǵan, qazirgi Syrbaı Máýlenov kóshesindegi №129 úıge kóshtik. Páter nómiri – 20. Al 21-páterde Qýandyq Shańǵytbaev aqsaqal turatyn. Bul úıdiń úsh bólmesinde biz tursaq, eki bólmesinde Taıyr Jarokovtyń úlken uly Marat Jarokov otbasymen turdy. Bizdiń ústimizde jazýshy Safýan Shaımerdenovtyń, Láılá Bazanova degen akademıktiń úıleri bolatyn. Qazir sol tórt qabatty úı ǵana aman tur, sebebi ol jerde Ábý Sársenbaev, Jumeken Nájimedenov, Qýandyq Shańǵytbaev sııaqty aqyn-jazýshylar ómir súrdi. Osy úıde kóp jyldar turdyq. Bizdiń negizgi balalyq shaǵymyz osy úıde ótti. Ospanhan Áýbákirov, Toqash Berdııarov, Beken Ábdirazaqov sııaqty kisiler sondaǵy úıimizge jıi keletin. Jastar da ákeme úıirsek boldy, Keńshilik Myrzabekov, Iran-Ǵaıyp, Rafael Nııazbekov sekildi jas qonaqtary da bar edi. Meıli, qandaı úıde tursa da, ákem eshkimdi jatsynbady. «Lashyn, baryńdy qazanǵa sal», – deıtin. Keıde qazanǵa salatyn eshteńe tabylmaıtyn kúnder de kezdesti. 1970 jyldary ákemiz Ánýarbek Baıjanbaevpen kelisip, sol kisiniń úıine bardyq. Ákem sol jyldary radıoda dıktor bolyp qyzmet istep, Baıjanbaevqa shákirt boldy. Poezııany mánerlep oqýda ákem sııaqty oqıtyndar neken-saıaq. Óıtkeni ol kisi Ánýarbek Baıjanbaevtyń mektebinen ótken-di. Baıjanbaev bergen páter Panfılov pen Shevchenkonyń qıylysynda edi. Ol 1930 jyldary salynǵan úı eken, as úıine kirseń, baıaǵy oshaqtyń orny turatyn. Baıjanbaevtyń kenje balasy úıin Syrbaı Máýlenovke aýystyrsa, men óz úıimizdi Panfılovke qaraı kóshirdim. Ákem men Baıjanbaev jıi áńgimelesip otyratyn. Zań fakýltetin sol úıde turǵanymyzda bitirdim. Qazir ol úıdi buzyp tastapty. Bizden sál joǵary Ábdilda Tájibaev turdy. Ákem únemi sol kisiniń úıine baratyn. Ákem 1976 jyly Panfılov kóshesiniń boıyndaǵy páterimizde qaıtys boldy, múrdesin sol úıden shyǵardyq. Keıin týra sol úıdiń janyndaǵy Qurmanǵazy men Fýrmanovtyń buryshyndaǵy jańadan salynǵan úıden sol kezdegi Almaty qalasynyń ákimi Aýqadıev bizge jańa úı berdi».
Aqyn Almatyda ótkizgen 12 jylynda úsh páterde turypty. Az da emes, kóp te emes. Ol turǵan «jetinshi lınııa» deıtin kóshedegi (Qazirgi Klochkova) jer úıdiń, Panfılov pen Shevchenkonyń qıylysyndaǵy páterdiń ornyna basqa úı salynypty. Biz tek qazirgi Syrbaı Máýlenov kóshesindegi 129-úıge bara aldyq. «Bul úıde 1964-1971 jyldary asa kórnekti qazaq aqyny Muqaǵalı Maqataev turǵan» degen eskertkish taqta aldymyzdan shyqty. Aqyn turǵan 20 nómirli páterdiń esik qońyraýyn birneshe ret basyp edik, eshkim ashpady. Kezinde Ánýar Álimjanov, Jumeken Nájimedenov sııaqty tulǵalar turǵan tórt qabatty ǵımarattyń aýlasy keshegi tarıhtan áldebir syr aıtqysy keletindeı typ-tynysh kúıde tur. Múmkin tas úıler de qolyn sermep jyr oqıtyn sol oǵlandardy saǵynatyn shyǵar.
Ár jyl saıyn toǵyzynshy aqpanda Muqaǵalı qońyraýy soǵylady. Ol – ulttyq poezııanyń, shynaıy bolmystyń, ónerge degen adaldyqtyń qońyraýy. Bul qońyraý ár soǵylǵan saıyn basqasha ún shyǵarady. Ádebıette ómirdi óleń etýden qashqan aqyndar kóp, biraq Muqaǵalı ómirdiń ózin qudiretti poezııaǵa aınaldyrdy. «Tarıh – qudaılardyń ishindegi eń qataly» deıdi veıg. Sol qatal Qudaı Maqataev syndy aqıyq aqynnyń óleń shamyn árbir jyr súıetin júrekke jaqty. Jaǵa bermek.
Eger Almaty kóshelerine til biter bolsa, onda Muqaǵalı týraly eń keremet estelikterdi kezinde aqyn júrgen kósheler aıtar edi.
Dúısenáli ÁLIMAQYN
