San qyrly, saŋlaq ǧalym

Asa körnektı ǧalym, Ş.Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ iegerı, QR Gumanitarlyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, Qazaq KSR memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Janūzaq Telǧoja aǧaiymyzdyŋ 95 jyldyq mereitoiy Almaty, Astana qalalarynda – Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınde, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetınde, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instiutynda atalyp öttı; Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälınıŋ ūiymdastyruymen ǧalymnyŋ «Qazaq onomastikasy» atty 5 tomdyq eŋbegı jaryqqa şyqty. Türkı akademiiasy 22 mamyrda kıtaptyŋ tūsaukeserın Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde ötkızdı. Biyl aǧaiymyzdyŋ ǧylym jolyna da 70 jyl tolyp otyr. Qazaq tıl bılımınde onomastika ǧylymynyŋ negızın qalaǧan ǧalymnyŋ eŋbek joly erte bastalǧan. 1942 jyldan, 15 jasynan kolhozda jūmys ıstep, tyldaǧy eŋbek maidanyna aralasqan. 1944-1947 jyldary audandyq mal daiyndau mekemesınde esepşı, buhgalter, aǧa buhgalter bolyp qyzmet etken. Alaida esepke jüirık bozbala soǧys aiaqtalǧan soŋ, 1947 jyly Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ filologiia fakultetıne oquǧa tüsıp, 1951 jyly «qazaq tılı men ädebietı» mamandyǧy boiynşa bıtırıp şyǧady. Student kezınen-aq alǧyrlyǧymen, zerektıgımen, körkem mınezımen közge tüsken jıgıttı professor Särsen Amanjolov 2-kursynan ǧylymǧa baulidy. İnstitutty üzdık bıtırgen Telǧoja Janūzaq aspiranturaǧa qaldyrylady. 1952 jyly Tıl jäne ädebiet institutynyŋ direktory A. Ysqaqovtyŋ şaqyruymen Ǧylym akademiiasyna kişi ǧylymi qyzmetker bolyp ornalasady. Aǧaiymyzdyŋ özı «Ömır belesterı» atty kıtabynda osy kez turaly: «İnstituttyŋ terminologiia bölımıne baryp, bölım meŋgeruşısı professor M. Balaqaevtyŋ aldynda söilesıp otyrǧanda: «Men bas terisi kelisken, eti tiri azamattardy jaqsy körem. Öziŋ aşyq, jaidary, bolaşaǧyŋ bar, eki köziŋ ottai janyp tūr. Senen tübınde jaqsy ǧalym şyǧar degen ümıtım zor. Iske kırıs. Bızde tıl bılımınıŋ terminderı älı künge qolǧa alynbai jür. Sen osy ıspen şūǧyldan. Til bilimi terminderin jina. Söitıp «Orysşa-qazaqşa til bilimi terminderiniŋ sözdıgın» jasaisyŋ», – dep aqyl-keŋes berdı», – dep eske alady. Sol kezden bastap osy institutta taban audarmastan 70 jyl qyzmet etıp keledı. Telǧoja Janūzaq 1952 jyldyŋ qazan aiynda Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı – D. Qonaevpen kezdesedı. Bolaşaq zertteuşınıŋ darynyn, qabylet-qarymyn tani bılgen D. Qonaev ornynan tūryp: «Sälamatsyz ba, joldas Janūzaqov?» – dep, özı būryn amandasqan eken. Ǧalym aǧalarynyŋ qamqorlyǧyn eşqaşan jadynan şyǧarǧan emes. Sol sebeptı aǧaiymyz kıtabynda: «70 jyldyq ǧylym jolyndaǧy tabysym men baqytty ömir jolym üşın osy İnstitut basşylaryna, İnstitut ūjymyna, aldyŋǧy tolqyn aǧa ǧalymdarǧa, birge ösken ärıptesterım men zamandastaryma, ūlaǧatty ūstazdaryma boryştymyn», – dep jazypty. Professor 1953-1954 jyldary täjıribe jinau maqsatymen Leningrad, Mäskeu qalalaryna ıssaparǧa barǧan kezın şeksız rizaşylyqpen eske alady. Äsırese tanymal türkıtanuşy ǧalym, Leningrad universitetınıŋ professory S.E.Malovpen kezdeskenın tebırenıspen äŋgımeleidı. Onomastika salasy qazaq til biliminde, bükıl türkıtanuda äli zerttelmei jatqanyn aita kelıp, S.E.Malov bolaşaq ǧalymǧa kandidattyq dissertasiiasynyŋ taqyrybyn «Qazaq tilindegi esimder» dep alu turaly ūsynys jasaidy. Taqyryptyŋ öte özektı ärı kürdelı ekenın, jan-jaqty bılımdı, ızdenıstı qajet ekenın, halyq tiliniŋ tarihy, azamattyq tarih, etnografiia ǧylymdarymen tıkelei bailanysty eskertken ǧalym bolaşaq zertteuşıge «1) arab, parsy tılderindegi materialdy paidalanu üşın sol tılderde oqyp, jaza bıluıŋ kerek; 2) Orhon-Enisei jazuyn biluıŋ kerek; 3) tarihi äri etnografiialyq eŋbekterdi jetık meŋgeruiŋ kerek», – dep, üş türlı şart qoiady. Sol kezde Telǧoja Janūzaq Baitūrsynūlynyŋ töte jazuymen de, runa jazuymen de özınıŋ aty-jönın jazyp beredı. Bolaşaq zertteuşıge köŋılı tolǧan S.E.Malov kıtaptaryn berıp, künbe-kün aqyl-keŋesın aityp otyrǧan. Sonymen qatar bolaşaq ǧalym «Saltykov-Şedrin atyndaǧy kıtaphanadan da köp material oqyp, oi-örısın keŋeitken». Telǧoja Janūzaq Leningrad qalasynda akademik A.N. Kononov, professor A.K. Borovkov, sözdık sektorynyŋ mamandary, orys leksikografiiasynyŋ maitalmandary – A.P. Evgeneva, A.M. Babkin, Iý.S. Sorokin, S.L. Bajenova syndy ǧalymdarmen de kezdesıp, aqyl-keŋesın tyŋdaǧan. Mäskeuge kelgen soŋ N.A. Baskakov, A.K.Dmitriev, S.G. Barhudarov, S.İ. Ojegovtermen kezdesedı. KSRO ǦA-nyŋ korrespondent müşesı, «Orys tılı grammatikasy» oqulyǧynyŋ avtory – S.G. Barhudarovpen kezdesuın Telǧoja Janūzaq bylai dep eske alady: «...S.G. Barhudarovtyŋ qabyldauynda bolyp, ūzaq äŋgımelesıp otyrǧanda ūzyn boily, aq şaşty, aq mūrtty, deneli kisi kelip, otyruǧa jaiǧasa bergende S.İ. Barhudarov ol kısıge qarap: «Poznakomtes, so mnoi razgovarivaet kazahskii Ojegov!» degenı. Söitsem, älgi kelgen kisi – «Slovar russkogo iazyka» atty belgili eŋbektıŋ avtory – S.İ. Ojegovtıŋ özi eken. Qaljyŋ sözge özara külısıp, jelpınıp te qaldyk. Qūdai auzyna salǧan bolar, Stepan Grigorevichtıŋ sol sözı ainymastan arada 50 jyl ötken soŋ menıŋ jalpy redaksiiasyn basqaryp, aitarlyqtai ter tögıp, köp eŋbektenuımnıŋ nätijesınde «Qazaq tılınıŋ sözdıgı» (50 myŋ söz ben söz tirkesi qamtylǧan, 774 bet) jaryq kördı. Osy bir tomdyq «Qazaq tılınıŋ sözdıgı» turaly halyq jazuşysy M. Älımbaev «Halyqqa qajetti sözdık» atty syni maqalasynda: «...İlahimda «Qazaq tiliniŋ sözdigine» jiyrma retten asa qaitalanyp basylǧan S. Ojegov sözdiginiŋ jolyn bersın. Jaŋa sözdik jalpy alaştyŋ, bükil qazaq balasynyŋ qolynan tüspes qūral kitap bolǧai!» – dep jazdy. Älemge äigılı ǧalymdardan tälım alǧan Telǧoja Janūzaq 1952-1980 jyldary Aqtöbe, Atyrau, Aqmola, Almaty, Jambyl, Jezqazǧan, Pavlodar, Kökşetau, Taldyqorǧan, Şyǧys jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblystarynda dialektologiialyq jäne onomastikalyq ǧylymi ekspedisiialardyŋ qūramynda boldy; 1987-1988 jyldary filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty A.Äbdırahmanov, kışı ǧylymi qyzmetkerler A.Mektepov, Ş.Rahimovtarǧa basşylyq etıp, Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Ūlan, Tarbaǧatai, Zaisan, Marqaköl, Kürşım audandarynda onomastikalyq ǧylymi ekspedisiiada bolyp, jer-su, etnonim, antroponimder boiynşa material jinaqtady; 1956 jyly «Orysşa-qazaqşa tıl bılımı terminderiniŋ sözdigın» şyǧardy; 1959-1961 jyldary qazaq tıl bılımınde alǧaş qūrastyrylǧan ekı tomdyq «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınıŋ» jūmysyna belsene at salysty; 1964-1968 jyldary «Abai tılı sözdıgın» qūrastyruşylardyŋ bırı boldy; 1974-1986 jyldary qazaq tıl bılımı tarihynda tūŋǧyş ret qūrastyrylǧan on tomdyq «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgıne» avtorlarynyŋ bırı, redaksiialyq alqa müşesı retınde qatysty; 1999 jyly «Qazaq tılınıŋ sözdıgı» atty kölemdı eŋbektıŋ jalpy redaksiiasyn basqardy. 1989 jyly Ministrler keŋesınıŋ janynan Memlekettık onomastikalyq komissiia qūru üşın at salysyp, keiın Memlekettık onomastika komissiiasynyŋ ǧalym hatşysy bolyp qyzmet ettı. 1990 jyly Memlekettık onomastikalyq komissiianyŋ erejesın jazyp, akademik Ä. Qaidarmen bırge 1991 jyly Qazaq SSR-ındegı Memlekettık jäne äkımşılık-territoriialyq bırlıkterdıŋ ataularyn retteu, eldı mekenderdıŋ attaryn özgertu jäne tarihi, geografiialyq ataularyn qalpyna keltırudıŋ tūjyrymdamasyn, 1993 jyly «Qazaqstan Respublikasyndaǧy ūlty qazaq azamattardyŋ aty-jönın retteudıŋ tūjyrymdamasyn» jazdy. 1992-1998 jyldary Almaty qalalyq äkımşılıgındegı onomastikalyq komissiianyŋ müşesı; 1995-2002 jyldary A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynda qazaq onomastikasy boiynşa ǧylymi-zertteu jobalarynyŋ jetekşısı; 1998-2008 jyldary Qazaqstan Ükımetı janyndaǧy Memlekettık onomastikalyq komissiianyŋ müşesı, «Halyqtar bırlıgı jäne ūlttyq tarih jyly» baǧdarlamasyn ötkızu boiynşa Ǧylym akademiiasy tarapynan qūrylǧan komissiianyŋ müşesı, 2000-2005 jyldary Tılderdı damytu, terminologiia jäne onomastika mäselelerı jönındegı saraptama tobynyŋ müşesı boldy. 1961 jyly «Qazaq tılındegı kısı attary» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiia (keŋesşısı – KSRO ǦA korrespondent müşesı, körnektı türkıtanuşy S.E.Malov, jetekşısı – akademik I.Keŋesbaev), 1976 jyly «Qazaq tılı onomastikasynyŋ negızgı problemalary» degen taqyrypta doktorlyq dissertasiia qorǧady. 1991 jyly qazaq tili men türkologiiany damytuǧa qosqan ülesı üşın «türkı tılderınıŋ professory» degen qūrmettı ataq berildi. Doktorlyq dissertasiiasyna Mäskeu, Özbekstan, Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan, Tatarstan, Başqūrtstan ǧalymdarynan kelgen pikirlerdı professor Telǧoja Janūzaq boitūmaryndai saqtap keledı. T. Janūzaqtyŋ «Qazaq tılı onomastikasynyŋ negizgi problemalary» atty doktorlyq dissertasiiasyna bırınşı opponent bolǧan professor A. Ysqaqov: «Dissertasionnaia rabota T.D. Djanuzakova soderjit mnogo novyh dannyh kak po istorii iazyka, tak po etnografii, istoriko-kulturnoi jizni naroda, tem samym imeet bolşoe teoreticheskoe i prakticheskoe znachenie i imeet slujit primerom dlia vypolneniia analogichnoi raboty v drugih tiurkskih iazykah. Uveren, chto nauchnye vyvody i osnovopologaiuşie polojeniia T. D. Djanuzakova naidut primeneniia v razrabotke razlichnyh problem kazahskoi leksikologii i v praktike prepodavaniia na spesfakultetah vuzov respubliki, kak eto praktikuetsia v drugih soiuznyh respublikah», – dep jazsa, akademik Ä. Marǧūlan men professor H. Arǧynbaev: «Sleduet otmetit, chto avtor v prosesse raboty nad dissertasiei vsestoronne oznakomilsia s suşestvuiuşei istoriko-etnograficheskoi literaturoi kak drevnei, dorevoliusionnoi, tak i sovremennoi. Polojitelnoi storonoi dissertasii iavliaetsia i to, chto avtor ne ogranichivaetsia analizom liş kazahskih imen, no podvergaet takomu je analizu zaimstvovannye imena sobstvennye, privodit mnogochislennye sravnitelnye materialy iz drugih tiurkskih i mongolskih, tungusskih iazykov. Na naş vzgliad, istoriko-etimologicheskie analizy etnonimov: argyn, uisun, abdal, alban, kanly, dulat i dr., a takje ustanovlenie avtorom drevneişih form mnojestvennogo chisla v etnonimah vesma senny i ubeditelny. Trud tov. Djanuzakova T. D. nesomnenno predstavliaet bolşoi nauchnyi interes kak dlia filologov, tak i dlia etnografov i imeet bolşoe prakticheskoe i teoreticheskoe znachenie. Dissertasionnaia rabota soderjit mnogo novyh dannyh kak po istorii iazyka, tak otchasti i po etnografii, sosialno-kulturnoi jizni naroda. İssledovanie iavliaetsia novym i perspektivnym v kazahskoi iazykoznanii», – dep pkır bıldırgen. QR ŪǦA akademigı Ä.Qaidar «Eŋbegı bardyŋ önbegı bar» atty maqalasynda Telǧoja Janūzaq turaly: «Ǧylymǧa berılıp, bar ǧūmyryn tuǧan tılın zertteuge arnaǧan ǧalymnyŋ qarymy keŋ, öresı auqymdy. Ol qazaq tılınıŋ onomastikasy, leksikografiia, terminologiia, orfografiia, statlingvistika jäne halyq auyz ädebietınıŋ köne janry – halyq jūmbaqtaryn jinau, bastyru, zertteu jäne audarma mäselelerimen şūǧyldandy», – dep jazǧan-dy. Bügınde filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor T.Janūzaq aǧaiymyzdyŋ orys ädebietiniŋ klassigı – A. Kuprinniŋ äŋgimelerin, balalar jazuşysy – A. Gaidar, V. Biankidıŋ şyǧarmalaryn qazaq tiline audarǧanyn ekınıŋ bırı bıle bermeidı. Ǧalym 1959 jyly «Qazaq halyq jūmbaqtary» degen kıtap şyǧarǧan. Kıtaptyŋ alǧy sözın akademik M. Äuezov jazyp: «Qazaq jūmbaqtarynyŋ jinaq bolyp, ekinşi ret baspasözde şyǧuy bızdıŋ ädebietimiz ben ǧylymymyzǧa qosylǧan qūndy qazyna ekenı dausyz. Eŋbektiŋ osy basyluyna laiyqty qosylǧan jaŋa jūmbaqtardy jäne aitys jūmbaqtardy instituttyŋ ǧylymi qyzmetkeri Janūzaqov Telǧoja oryndady», – dep baǧa bergen. Telǧoja Janūzaq 1964 jyly jaryq körgen «Qazaq ädebietı tarihynyŋ» «Qazaq jūmbaktary» atty tarauyn jazǧan, 1968 jyly professor N.S. Smirnovanyŋ tapsyruy boiynşa «İstoriia kazahskoi literatury» atty monografiianyŋ «Kazahskie zagadki» tarauyn jazǧan avtorlardyŋ biri. Professor Telǧoja Janūzaqtyŋ ızdenımpazdyǧyna, qajymas qairatyna täntı bolǧan ǧalym, memleket qairatkerı N. Ondasynov 1987 jyly Mäskeuden joldaǧan hattarynyŋ bırınde: «Köpten berı köre almai, saǧynǧan asyl ınışek, Teleke! Ardaqty halqymnyŋ «Inısı bardyŋ tynysy bar» degen dana sözı eske jaŋaşa qaita oraldy. Hatyŋyzdan baiqaǧanym, erınbei köp tvorchestvolyq eŋbek etıpsız. Ol üşin sizge myŋ da bir rahmet! Halyq aldynda tolyq jauapkerşılık pen tiianaqtylyq qyzmet atqaru barlyq adamda bola bermeidı. Izdenıs, eŋbekqorlyq – tek naǧyz ǧalymǧa ǧana tän qasiet. Qart aǧaŋyzdyŋ şyn tilegi osy qasiet sizge daiymy Qydyrdai serık bolsyn» dep jazǧan eken. Telǧoja Janūzaq qazaq tıl bılımınde sony jol tauyp, onomastika­nyŋ türlı salalary boiynşa ǧylymi eŋbekter jazumen qatar şäkırt daiarlau ısıne de erekşe män berdı. Ǧalymnyŋ jetekşılıgımen 6 doktorlyq, 15 kandidattyq dissertasiia qorǧaldy. Telǧoja Janūzaq 1979-1984 jyldary S.Kirov atyndaǧy (qazırgı Äl-Farabi atyndaǧy) Qazaq ūlttyq universitetınde, 1992-1995 jyldary Abai atyndaǧy memlekettık universitette därıs oqydy. Är jyldary Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetı, Abai atyndaǧy Almaty memlekettık universitetı, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutyndaǧy filologiia ǧylymynyŋ doktory ǧylymi därejesın beru jönındegı mamandandyrylǧan keŋestıŋ müşesı boldy. Qazaq tıl bılımıne, qazaq ǧylymyna sıŋırgen ölşeusız eŋbegınıŋ nätijesınde professor Telǧoja Janūzaq 1984 jyly Ş.Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty boldy; on tomdyq «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgın» qūrastyruǧa qatysqany, redaksiialyq alqasynda eŋbek etkenı üşın 1988 jyly Qazaq SSR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty boldy; 1991 jyly «türkı tılderı» mamandyǧy boiynşa professor ǧylymi ataǧy berıldı; 1995 jyly Qazaqstan Respublikasy Gumanitarlyq ǧylymdar akademiiasynyŋ tolyq müşesı (akademik) bolyp sailandy; 2000 jyly Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ «Körnektı ǧalymdarǧa arnalǧan memlekettık stipendiiasynyŋ» iegerı boldy; 2007 jyly «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın» tösbelgısı berıldı; Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ «Eren eŋbegı üşın» marapatynyŋ iegerı boldy. 2022 jyly filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Telǧoja Janūzaq ǧylymdaǧy eren eŋbegı üşın ǧalym QR Prezidentınıŋ jarlyǧymen «Parasat» ordenımen marapattaldy. Ordendı Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı – Saiasat Nūrbek aǧaiymyzdyŋ şaŋyraǧyna arnaiy kelıp, tabystady. Aǧaiymyzdyŋ ömırlık serıgı – Erǧazieva Narima apaiymyz – filologiia ǧylymynyŋ kandidaty, professor, 100-ge tarta eŋbektıŋ, onyŋ ışınde 14 ǧylymi-ädıstemelık oqu qūraly men 55 ǧylymi maqalanyŋ avtory. 1956 jyly Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ filologiia fakultetın bıtırgen. 1972 jyly «Formirovanie i razvitie ofisialno-delovoi rechi v kazahskom iazyke» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiia qorǧaǧan. Almaty tehnologiialyq universitetinde 40 jyl ūstazdyq etken, kafedrany basqarǧan. Telǧoja aǧaiymyzdyŋ «Narimaşqa», «Balalarymnyŋ asyl anasy», «Jan jaryma», t.s.s. öleŋderı asyl jaryna rizaşylyǧyn körsetumen qatar ǧalym aǧamyzdyŋ jaŋa bır qyryn tanytady. Bügınde ūldaryn ūiaǧa qondyryp, nemere-şöber süiıp otyrǧan Telǧoja aǧaiymyz ben Narima apaiymyz – tamyry tereŋge tartyp, japyraǧy jaiqalǧan bäiterek ıspettı. Ǧylym jolynda da, ömır aidynynda da bır-bırıne serık, süienış bolyp jürgen aǧaiymyz ben apaiymyzǧa süisıne qarap, ülgı etemız. Alla denderıŋızge saulyq, boilaryŋyzǧa quat bersın! Telǧoja aǧaiymyzdyŋ 100 jyldyq toiynda törde otyryp, bata berıp otyrularyŋyzdy Alla näsıp etsın!  

Rysqūlov M., doktorant

Jūbai O., filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,

Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ professor m.a.

"Adyrna" ūlttyq portaly