Asa kórnekti ǵalym, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń ıegeri, QR Gýmanıtarlyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR memlekettik syılyǵynyń laýreaty, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Januzaq Telǵoja aǵaıymyzdyń 95 jyldyq mereıtoıy Almaty, Astana qalalarynda – Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ýnıversıtetinde, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıýtynda atalyp ótti; Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráliniń uıymdastyrýymen ǵalymnyń «Qazaq onomastıkasy» atty 5 tomdyq eńbegi jaryqqa shyqty. Túrki akademııasy 22 mamyrda kitaptyń tusaýkeserin Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde ótkizdi.
Bıyl aǵaıymyzdyń ǵylym jolyna da 70 jyl tolyp otyr.
Qazaq til biliminde onomastıka ǵylymynyń negizin qalaǵan ǵalymnyń eńbek joly erte bastalǵan. 1942 jyldan, 15 jasynan kolhozda jumys istep, tyldaǵy eńbek maıdanyna aralasqan. 1944-1947 jyldary aýdandyq mal daıyndaý mekemesinde esepshi, býhgalter, aǵa býhgalter bolyp qyzmet etken. Alaıda esepke júırik bozbala soǵys aıaqtalǵan soń, 1947 jyly Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine oqýǵa túsip, 1951 jyly «qazaq tili men ádebıeti» mamandyǵy boıynsha bitirip shyǵady. Stýdent kezinen-aq alǵyrlyǵymen, zerektigimen, kórkem minezimen kózge túsken jigitti professor Sársen Amanjolov 2-kýrsynan ǵylymǵa baýlıdy. Instıtýtty úzdik bitirgen Telǵoja Januzaq aspırantýraǵa qaldyrylady. 1952 jyly Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń dırektory A. Ysqaqovtyń shaqyrýymen Ǵylym akademııasyna kishi ǵylymı qyzmetker bolyp ornalasady. Aǵaıymyzdyń ózi «Ómir belesteri» atty kitabynda osy kez týraly: «Instıtýttyń termınologııa bólimine baryp, bólim meńgerýshisi professor M. Balaqaevtyń aldynda sóılesip otyrǵanda: «Men bas terisi kelisken, eti tiri azamattardy jaqsy kórem. Óziń ashyq, jaıdary, bolashaǵyń bar, eki kóziń ottaı janyp tur. Senen túbinde jaqsy ǵalym shyǵar degen úmitim zor. Iske kiris. Bizde til biliminiń termınderi áli kúnge qolǵa alynbaı júr. Sen osy ispen shuǵyldan. Til bilimi termınderin jına. Sóıtip «Oryssha-qazaqsha til bilimi termınderiniń sózdigin» jasaısyń», – dep aqyl-keńes berdi», – dep eske alady. Sol kezden bastap osy ınstıtýtta taban aýdarmastan 70 jyl qyzmet etip keledi.
Telǵoja Januzaq 1952 jyldyń qazan aıynda Ǵylym akademııasynyń prezıdenti – D. Qonaevpen kezdesedi. Bolashaq zertteýshiniń darynyn, qabylet-qarymyn tanı bilgen D. Qonaev ornynan turyp: «Sálamatsyz ba, joldas Januzaqov?» – dep, ózi buryn amandasqan eken. Ǵalym aǵalarynyń qamqorlyǵyn eshqashan jadynan shyǵarǵan emes. Sol sebepti aǵaıymyz kitabynda: «70 jyldyq ǵylym jolyndaǵy tabysym men baqytty ómir jolym úshin osy Instıtýt basshylaryna, Instıtýt ujymyna, aldyńǵy tolqyn aǵa ǵalymdarǵa, birge ósken áriptesterim men zamandastaryma, ulaǵatty ustazdaryma boryshtymyn», – dep jazypty.
Professor 1953-1954 jyldary tájirıbe jınaý maqsatymen Lenıngrad, Máskeý qalalaryna issaparǵa barǵan kezin sheksiz rızashylyqpen eske alady. Ásirese tanymal túrkitanýshy ǵalym, Lenıngrad ýnıversıtetiniń professory S.E.Malovpen kezdeskenin tebirenispen áńgimeleıdi. Onomastıka salasy qazaq til biliminde, búkil túrkitanýda áli zerttelmeı jatqanyn aıta kelip, S.E.Malov bolashaq ǵalymǵa kandıdattyq dıssertaııasynyń taqyrybyn «Qazaq tilindegi esimder» dep alý týraly usynys jasaıdy. Taqyryptyń óte ózekti ári kúrdeli ekenin, jan-jaqty bilimdi, izdenisti qajet ekenin, halyq tiliniń tarıhy, azamattyq tarıh, etnografııa ǵylymdarymen tikeleı baılanysty eskertken ǵalym bolashaq zertteýshige «1) arab, parsy tilderindegi materıaldy paıdalaný úshin sol tilderde oqyp, jaza bilýiń kerek; 2) Orhon-Enıseı jazýyn bilýiń kerek; 3) tarıhı ári etnografııalyq eńbekterdi jetik meńgerýiń kerek», – dep, úsh túrli shart qoıady. Sol kezde Telǵoja Januzaq Baıtursynulynyń tóte jazýymen de, rýna jazýymen de óziniń aty-jónin jazyp beredi. Bolashaq zertteýshige kóńili tolǵan S.E.Malov kitaptaryn berip, kúnbe-kún aqyl-keńesin aıtyp otyrǵan. Sonymen qatar bolashaq ǵalym «Saltykov-edrın atyndaǵy kitaphanadan da kóp materıal oqyp, oı-órisin keńeıtken».
Telǵoja Januzaq Lenıngrad qalasynda akademık A.N. Kononov, professor A.K. Borovkov, sózdik sektorynyń mamandary, orys leksıkografııasynyń maıtalmandary – A.P. Evgeneva, A.M. Babkın, Iý.S. Sorokın, S.L. Bajenova syndy ǵalymdarmen de kezdesip, aqyl-keńesin tyńdaǵan. Máskeýge kelgen soń N.A. Baskakov, A.K.Dmıtrıev, S.G. Barhýdarov, S.I. Ojegovtermen kezdesedi. KSRO ǴA-nyń korrespondent múshesi, «Orys tili grammatıkasy» oqýlyǵynyń avtory – S.G. Barhýdarovpen kezdesýin Telǵoja Januzaq bylaı dep eske alady: «...S.G. Barhýdarovtyń qabyldaýynda bolyp, uzaq áńgimelesip otyrǵanda uzyn boıly, aq shashty, aq murtty, deneli kisi kelip, otyrýǵa jaıǵasa bergende S.I. Barhýdarov ol kisige qarap: «Poznakomtes, so mnoı razgovarıvaet kazahskıı Ojegov!» degeni. Sóıtsem, álgi kelgen kisi – «Slovar rýsskogo ıazyka» atty belgili eńbektiń avtory – S.I. Ojegovtiń ózi eken. Qaljyń sózge ózara kúlisip, jelpinip te qaldyk. Qudaı aýzyna salǵan bolar, Stepan Grıgorevıchtiń sol sózi aınymastan arada 50 jyl ótken soń meniń jalpy redakııasyn basqaryp, aıtarlyqtaı ter tógip, kóp eńbektenýimniń nátıjesinde «Qazaq tiliniń sózdigi» (50 myń sóz ben sóz tirkesi qamtylǵan, 774 bet) jaryq kórdi. Osy bir tomdyq «Qazaq tiliniń sózdigi» týraly halyq jazýshysy M. Álimbaev «Halyqqa qajetti sózdik» atty synı maqalasynda: «...Ilahımda «Qazaq tiliniń sózdigine» jıyrma retten asa qaıtalanyp basylǵan S. Ojegov sózdiginiń jolyn bersin. Jańa sózdik jalpy alashtyń, búkil qazaq balasynyń qolynan túspes qural kitap bolǵaı!» – dep jazdy.
Álemge áıgili ǵalymdardan tálim alǵan Telǵoja Januzaq 1952-1980 jyldary Aqtóbe, Atyraý, Aqmola, Almaty, Jambyl, Jezqazǵan, Pavlodar, Kókshetaý, Taldyqorǵan, Shyǵys jáne Ońtústik Qazaqstan oblystarynda dıalektologııalyq jáne onomastıkalyq ǵylymı ekspedıııalardyń quramynda boldy; 1987-1988 jyldary fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty A.Ábdirahmanov, kishi ǵylymı qyzmetkerler A.Mektepov, Sh.Rahımovtarǵa basshylyq etip, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan, Tarbaǵataı, Zaısan, Marqakól, Kúrshim aýdandarynda onomastıkalyq ǵylymı ekspedıııada bolyp, jer-sý, etnonım, antroponımder boıynsha materıal jınaqtady; 1956 jyly «Oryssha-qazaqsha til bilimi termınderiniń sózdigin» shyǵardy; 1959-1961 jyldary qazaq til biliminde alǵash qurastyrylǵan eki tomdyq «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginiń» jumysyna belsene at salysty; 1964-1968 jyldary «Abaı tili sózdigin» qurastyrýshylardyń biri boldy; 1974-1986 jyldary qazaq til bilimi tarıhynda tuńǵysh ret qurastyrylǵan on tomdyq «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigine» avtorlarynyń biri, redakııalyq alqa múshesi retinde qatysty; 1999 jyly «Qazaq tiliniń sózdigi» atty kólemdi eńbektiń jalpy redakııasyn basqardy. 1989 jyly Mınıstrler keńesiniń janynan Memlekettik onomastıkalyq komıssııa qurý úshin at salysyp, keıin Memlekettik onomastıka komıssııasynyń ǵalym hatshysy bolyp qyzmet etti. 1990 jyly Memlekettik onomastıkalyq komıssııanyń erejesin jazyp, akademık Á. Qaıdarmen birge 1991 jyly Qazaq SSR-indegi Memlekettik jáne ákimshilik-terrıtorııalyq birlikterdiń ataýlaryn retteý, eldi mekenderdiń attaryn ózgertý jáne tarıhı, geografııalyq ataýlaryn qalpyna keltirýdiń tujyrymdamasyn, 1993 jyly «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy ulty qazaq azamattardyń aty-jónin retteýdiń tujyrymdamasyn» jazdy. 1992-1998 jyldary Almaty qalalyq ákimshiligindegi onomastıkalyq komıssııanyń múshesi; 1995-2002 jyldary A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda qazaq onomastıkasy boıynsha ǵylymı-zertteý jobalarynyń jetekshisi; 1998-2008 jyldary Qazaqstan Úkimeti janyndaǵy Memlekettik onomastıkalyq komıssııanyń múshesi, «Halyqtar birligi jáne ulttyq tarıh jyly» baǵdarlamasyn ótkizý boıynsha Ǵylym akademııasy tarapynan qurylǵan komıssııanyń múshesi, 2000-2005 jyldary Tilderdi damytý, termınologııa jáne onomastıka máseleleri jónindegi saraptama tobynyń múshesi boldy.
1961 jyly «Qazaq tilindegi kisi attary» degen taqyrypta kandıdattyq dıssertaııa (keńesshisi – KSRO ǴA korrespondent múshesi, kórnekti túrkitanýshy S.E.Malov, jetekshisi – akademık I.Keńesbaev), 1976 jyly «Qazaq tili onomastıkasynyń negizgi problemalary» degen taqyrypta doktorlyq dıssertaııa qorǵady. 1991 jyly qazaq tili men túrkologııany damytýǵa qosqan úlesi úshin «túrki tilderiniń professory» degen qurmetti ataq berildi. Doktorlyq dıssertaııasyna Máskeý, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, Tatarstan, Bashqurtstan ǵalymdarynan kelgen pikirlerdi professor Telǵoja Januzaq boıtumaryndaı saqtap keledi.
T. Januzaqtyń «Qazaq tili onomastıkasynyń negizgi problemalary» atty doktorlyq dıssertaııasyna birinshi opponent bolǵan professor A. Ysqaqov: «Dıssertaıonnaıa rabota T.D. Djanýzakova soderjıt mnogo novyh dannyh kak po ıstorıı ıazyka, tak po etnografıı, ıstorıko-kýltýrnoı jıznı naroda, tem samym ımeet bolshoe teoretıcheskoe ı praktıcheskoe znachenıe ı ımeet slýjıt prımerom dlıa vypolnenııa analogıchnoı raboty v drýgıh tıýrkskıh ıazykah. Ýveren, chto naýchnye vyvody ı osnovopologaıýıe polojenııa T. D. Djanýzakova naıdýt prımenenııa v razrabotke razlıchnyh problem kazahskoı leksıkologıı ı v praktıke prepodavanııa na spefakýltetah výzov respýblıkı, kak eto praktıkýetsıa v drýgıh soıýznyh respýblıkah», – dep jazsa, akademık Á. Marǵulan men professor H. Arǵynbaev: «Sledýet otmetıt, chto avtor v proesse raboty nad dıssertaıeı vsestoronne oznakomılsıa s sýestvýıýeı ıstorıko-etnografıcheskoı lıteratýroı kak drevneı, dorevolıýıonnoı, tak ı sovremennoı. Polojıtelnoı storonoı dıssertaıı ıavlıaetsıa ı to, chto avtor ne ogranıchıvaetsıa analızom lısh kazahskıh ımen, no podvergaet takomý je analızý zaımstvovannye ımena sobstvennye, prıvodıt mnogochıslennye sravnıtelnye materıaly ız drýgıh tıýrkskıh ı mongolskıh, týngýsskıh ıazykov. Na nash vzglıad, ıstorıko-etımologıcheskıe analızy etnonımov: argyn, ýısýn, abdal, alban, kanly, dýlat ı dr., a takje ýstanovlenıe avtorom drevneıshıh form mnojestvennogo chısla v etnonımah vesma enny ı ýbedıtelny. Trýd tov. Djanýzakova T. D. nesomnenno predstavlıaet bolshoı naýchnyı ınteres kak dlıa fılologov, tak ı dlıa etnografov ı ımeet bolshoe praktıcheskoe ı teoretıcheskoe znachenıe. Dıssertaıonnaıa rabota soderjıt mnogo novyh dannyh kak po ıstorıı ıazyka, tak otchastı ı po etnografıı, soıalno-kýltýrnoı jıznı naroda. Issledovanıe ıavlıaetsıa novym ı perspektıvnym v kazahskoı ıazykoznanıı», – dep pkir bildirgen.
QR UǴA akademıgi Á.Qaıdar «Eńbegi bardyń ónbegi bar» atty maqalasynda Telǵoja Januzaq týraly: «Ǵylymǵa berilip, bar ǵumyryn týǵan tilin zertteýge arnaǵan ǵalymnyń qarymy keń, óresi aýqymdy. Ol qazaq tiliniń onomastıkasy, leksıkografııa, termınologııa, orfografııa, statlıngvıstıka jáne halyq aýyz ádebıetiniń kóne janry – halyq jumbaqtaryn jınaý, bastyrý, zertteý jáne aýdarma máselelerimen shuǵyldandy», – dep jazǵan-dy. Búginde fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor T.Januzaq aǵaıymyzdyń orys ádebıetiniń klassıgi – A. Kýprınniń áńgimelerin, balalar jazýshysy – A. Gaıdar, V. Bıankıdiń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵanyn ekiniń biri bile bermeıdi.
Ǵalym 1959 jyly «Qazaq halyq jumbaqtary» degen kitap shyǵarǵan. Kitaptyń alǵy sózin akademık M. Áýezov jazyp: «Qazaq jumbaqtarynyń jınaq bolyp, ekinshi ret baspasózde shyǵýy bizdiń ádebıetimiz ben ǵylymymyzǵa qosylǵan qundy qazyna ekeni daýsyz. Eńbektiń osy basylýyna laıyqty qosylǵan jańa jumbaqtardy jáne aıtys jumbaqtardy ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri Januzaqov Telǵoja oryndady», – dep baǵa bergen. Telǵoja Januzaq 1964 jyly jaryq kórgen «Qazaq ádebıeti tarıhynyń» «Qazaq jumbaktary» atty taraýyn jazǵan, 1968 jyly professor N.S. Smırnovanyń tapsyrýy boıynsha «Istorııa kazahskoı lıteratýry» atty monografııanyń «Kazahskıe zagadkı» taraýyn jazǵan avtorlardyń biri.
Professor Telǵoja Januzaqtyń izdenimpazdyǵyna, qajymas qaıratyna tánti bolǵan ǵalym, memleket qaıratkeri N. Ondasynov 1987 jyly Máskeýden joldaǵan hattarynyń birinde: «Kópten beri kóre almaı, saǵynǵan asyl inishek, Teleke! Ardaqty halqymnyń «Inisi bardyń tynysy bar» degen dana sózi eske jańasha qaıta oraldy. Hatyńyzdan baıqaǵanym, erinbeı kóp tvorchestvolyq eńbek etipsiz. Ol úshin sizge myń da bir rahmet! Halyq aldynda tolyq jaýapkershilik pen tııanaqtylyq qyzmet atqarý barlyq adamda bola bermeıdi. Izdenis, eńbekqorlyq – tek naǵyz ǵalymǵa ǵana tán qasıet. Qart aǵańyzdyń shyn tilegi osy qasıet sizge daıymy Qydyrdaı serik bolsyn» dep jazǵan eken.
Telǵoja Januzaq qazaq til biliminde sony jol taýyp, onomastıkanyń túrli salalary boıynsha ǵylymı eńbekter jazýmen qatar shákirt daıarlaý isine de erekshe mán berdi. Ǵalymnyń jetekshiligimen 6 doktorlyq, 15 kandıdattyq dıssertaııa qorǵaldy. Telǵoja Januzaq 1979-1984 jyldary S.Kırov atyndaǵy (qazirgi Ál-Farabı atyndaǵy) Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde, 1992-1995 jyldary Abaı atyndaǵy memlekettik ýnıversıtette dáris oqydy. Ár jyldary Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıteti, Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıteti, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtyndaǵy fılologııa ǵylymynyń doktory ǵylymı dárejesin berý jónindegi mamandandyrylǵan keńestiń múshesi boldy.
Qazaq til bilimine, qazaq ǵylymyna sińirgen ólsheýsiz eńbeginiń nátıjesinde professor Telǵoja Januzaq 1984 jyly Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty boldy; on tomdyq «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigin» qurastyrýǵa qatysqany, redakııalyq alqasynda eńbek etkeni úshin 1988 jyly Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty boldy; 1991 jyly «túrki tilderi» mamandyǵy boıynsha professor ǵylymı ataǵy berildi; 1995 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Gýmanıtarlyq ǵylymdar akademııasynyń tolyq múshesi (akademık) bolyp saılandy; 2000 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń «Kórnekti ǵalymdarǵa arnalǵan memlekettik stıpendııasynyń» ıegeri boldy; 2007 jyly «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýǵa sińirgen eńbegi úshin» tósbelgisi berildi; Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Eren eńbegi úshin» marapatynyń ıegeri boldy. 2022 jyly fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Telǵoja Januzaq ǵylymdaǵy eren eńbegi úshin ǵalym QR Prezıdentiniń jarlyǵymen «Parasat» ordenimen marapattaldy. Ordendi Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri – Saıasat Nurbek aǵaıymyzdyń shańyraǵyna arnaıy kelip, tabystady.
Aǵaıymyzdyń ómirlik serigi – Erǵazıeva Narıma apaıymyz – fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, professor, 100-ge tarta eńbektiń, onyń ishinde 14 ǵylymı-ádistemelik oqý quraly men 55 ǵylymı maqalanyń avtory. 1956 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen. 1972 jyly «Formırovanıe ı razvıtıe ofııalno-delovoı rechı v kazahskom ıazyke» degen taqyrypta kandıdattyq dıssertaııa qorǵaǵan. Almaty tehnologııalyq ýnıversıtetinde 40 jyl ustazdyq etken, kafedrany basqarǵan. Telǵoja aǵaıymyzdyń «Narımashqa», «Balalarymnyń asyl anasy», «Jan jaryma», t.s.s. óleńderi asyl jaryna rızashylyǵyn kórsetýmen qatar ǵalym aǵamyzdyń jańa bir qyryn tanytady. Búginde uldaryn uıaǵa qondyryp, nemere-shóber súıip otyrǵan Telǵoja aǵaıymyz ben Narıma apaıymyz – tamyry tereńge tartyp, japyraǵy jaıqalǵan báıterek ispetti. Ǵylym jolynda da, ómir aıdynynda da bir-birine serik, súıenish bolyp júrgen aǵaıymyz ben apaıymyzǵa súısine qarap, úlgi etemiz. Alla denderińizge saýlyq, boılaryńyzǵa qýat bersin! Telǵoja aǵaıymyzdyń 100 jyldyq toıynda tórde otyryp, bata berip otyrýlaryńyzdy Alla násip etsin!
Rysqulov M., doktorant
Jubaı O., fılologııa ǵylymdarynyń doktory,
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń professor m.a.
"Adyrna" ulttyq portaly
