«Arhıv-2025» memlekettik baǵdarlamasy
2022 jyldyń jazynda Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybys jazbalary arhıviniń qyzmetkerleri «Arhıv-2025» memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrý maqsatynda Krasnogorsk qalasyndaǵy Reseı memlekettik kınofotoqujattar arhıvine is-saparmen bardy. Atalmysh baǵdarlamanyń maqsaty - alys jáne jaqyn shet memleketterdiń arhıvterinde saqtalǵan Qazaqstan tarıhyna qatysty qundy qujattardy anyqtap múmkindiginshe kóshirmesin alyp kelý. Osylaısha, atqarylǵan jumys nátıjesinde Reseılik arhıvtiń qorynan kóptegen qundy aýdıovızýaldy qujattar anyqtalyp, kóshirmeleri alyndy. Bul qujattar 1925-1982 jyldar aralyǵyndaǵy respýblıkamyzdyń tynys tirshiligin, ıaǵnı saıası jáne mádenı ómirin aıqyndaıdy. Atalmysh fotoqujattardyń arasynda Qazaq KSR-nyń mádenıetin sýretteıtin, naqtyraq aıtsaq 1936 jáne 1958 jyldardaǵy Máskeýde uıymdastyrylǵan Qazaq óneri men ádebıetiniń onkúndikterine qatysty fotoqujattar erekshe kózge túsedi.
Óner men ádebıettiń onkúndikteri KSRO-nyń odaqtas jáne avtonomııalyq respýblıkalary óneriniń jetistikterin kórsetetin is-shara bolyp tabylatyny barlyǵymyzǵa belgili. Onkúndik aıasynda kásibı jáne áýesqoı ujymdardyń spektaklderi, konertteri, estradalyq baǵdarlamalary, ırk ártisterdiń qoıylymdary, kórkem ónerpazdarynyń ónerleri, jazýshy jáne kompozıtorlardyń keshteri, sýretshilerdiń kórmeleri, jáne t.b. uıydastyrylyp, saltanatty qorytyndy konertpen aıaqtalǵan.
Qazaq mádenıeti tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵa Máskeýdegi 1936 j. qazaq óneri men ádebıetiniń alǵashqy onkúndigi boldy. Máskeý teatrlarynyń sahnasynda E.Brýsılovskııdiń "Qyz – Jibek" jáne "Jalbyr" halyq mýzykasy negizinde jasalǵan operalary kórsetildi. Spektaklderdi Qazaq mýzykalyq teatrynyń jas ujymy sahnalady. Qazaqstandaǵy alǵashqy ulttyq teatr osydan 10 jyl buryn – 1926 jyly qurylǵan, al 1934 jylǵa deıin opera solısteri dramalyq akterlermen bir sahnada óner kórsetken. Nátıjesinde Máskeýlik jýrnalıster qazaq óner maıtalmandaryna tánti bolyp "Qyz Jibek" premerasy týraly jaqsy pikirler jazǵan.
1936 jáne 1958 jyldary Máskeýde ótken Qazaq óneri men ádebıetiniń onkúndiginiń qatysýshysy, qazaq bı óneriniń hanshaıymy, Qazaq KSR-niń halyq ártisi, Shara Jıenqulova «Ómirim meniń – ónerim» kitabynda bul kúnderdi bylaı esine alady: «Moskvaǵa 1936 jyly 5 maı kúni attandyq. Arnaýly poezd kádýilgi uzatylǵan qyzdaı: jalaýlatyp, urandatyp jan-jaǵyna qyzyl matalar ustalǵan; ishi dýman, ári vagonda shyrqalǵan án, kúmbirlegen kúı, ázil-qaljyn, syńǵyr-syńǵyr kúlki. Qazaqtyń ne bir yǵaıy men syǵaıy, erkesi men bórtesi bar bul sostav shynymenen tarıh kerýeni ispetti, qazaq qazaq bolǵaly, irgeli el bolǵaly mundaı sapar – tuńǵysh sapar...Qazan vokzalyna 10 maı kúni kelip tústik...Bizdi sovet óneriniń iri qaıratkerleri qarsy aldy...».
Reseılik arhıv qorynda RGA KFD 0-9942 nómirimen saqtalǵan fotoqujattyń andatpasynda «Aktrısa L.Chernaıa prepodnosıt vety akterý Kazahskogo gosýdarstvennogo mýzykalnogo teatra, narodnomý artıstý Kazahskoı SSR E.Ýmýrzakový. g.Moskva, 23.12.1958 g.» dep jazylǵan. Alaıda bul fotosýrette barlyq keıipkerler anyqtalmaǵan. Fotoqujatqa muqııat qarasaq, Máskeýge kelgen qazaq delegaııasynyń múshesi, koǵam jáne memleket qaıratkeri, qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshy, aqyn-jazýshy, Qazaq kommýnıstik jýrnalıstıka ınstıtýtynyń professory Sáken Seıfýllındi (ortada) tanýǵa bolady. Sáken Seıfýllınniń 1936 jyly ótken onkúndikke qatysqanyn Shara Jıenqulovanyń estelkterinen de bilemiz. «Ómirim meniń – ónerim» kitabynda Shara Jıenqulova Kremldiń Georgıev zalyndaǵy Qazaqstan mádenıet qaıratkerleriniń máskeýlik óner qyzmetkerlerimen shyǵarmashylyq kezdesýde Sáken Seıfýllındi kórgenin eske alyp bylaı dep jazady: «Symbatyna saltanaty saı bul ardager aǵanyń betine tike qarap sóıleýden de ımenetinbiz. Moıyl kózderi nur jaınap, bir qaraǵannan júzindi sharpyp alatyn ǵajaıyp sulýlyǵyna susty tákapparlyǵy týra kelgen, qazaq poezııasynyń jalaýyn qolynda alaýlatyp júrgen búkil Odaqqa máshhúr adam...».
Shara Jıenqulovanyń ómirbaıanyna kóz júgirtetin bolsaq 1930-shy jyldarda teatr ujymynyń jınalysy nátıjesinde ol jáne jubaıy Qurmanbek Jandarbekov áriptesteriniń sheshimi boıynsha shyǵý tekteri buryńǵy qazaq ıntellengenııasynan (bolys, baı urpaqtary) bolǵandyqtan partııadan, tipti jumystan da bosatylǵan bolatyn. Jańa jumysqa ornalasý úshin erli-zaıyptylar Bishkekke kóshýge, sol qalada ashylǵan jańa teatrǵa ornalýsaǵa sheshim qabyldaıdy. Shara Jıenqulova «Ómirim meniń – ónerim» kitabynda bul kúnderdi esine bylaı alady: «Qyrǵyzstanǵa barýǵa aqyr kelisti. «Óziniz quratyn teatrdy ózińiz basqarasyz» dep qyrǵyz aǵaıyndar, úlken ótinish bildirip jatsa, myna jaqtan aradaı talap, «baıdyń sulýyna úılenip, selkildep júr» degen ishtarlyq syltaýmen basyna qamshy siltep jatsa, bir jaǵynan ol qalaıda shyǵýǵa tıisti edi».
Qazaq KSR-nyń halyq aǵartý komıssary Temirbek Júrgenev bul kıyn kezeńnen alyp shyǵýǵa úlken úles qosty. Qurmanbek pen Shara zattaryn jınap, Qyrǵyzstanǵa ketýge daıyndalyp jatqan jerden, olardy, sondaı-aq Qanabek jáne Kúlásh Baıseıitovtardy kabınetine shaqyryp, Qazaqstan ólkelik komıtetiniń qaýlysymen mýzyka teatryn qurylatynyn málimdedi. Qurmanbek pen Sharanyń basyndaǵy jaǵdaıdy estip, tóbe shashy tik turyp, dereý teatrǵa qaıtarý týraly sheshim qabyldady.
Keıinen T.Júrgenev balet ónerin kásibı dárejege jetkizý úshin Máskeýdegi Úlken teatrdyń bıshisi ári baletmeıstri A.Aleksandrovty Almatyǵa shaqyrdy. Ol kisiden Shara kásibı balet qımyl-qozǵalystaryn úırendi. Sondaı-aq Shara ózbekistandyq áıgili Tamara hanýmnan da bı ónerinen dáris aldy.
Osylaısha, Shara Máskeý qalasynda ótken Qazaq óneri men ádebıetiniń onkúndigikterinde jarqyrap shyǵyp, jergilikti turǵyndardy tań qaldyryp, sahnada tamasha óner kórsetti.
Shara Jıenqulova 1958 jylǵy Qazaq óneri men ádebıetiniń onkúndigin bylaı dep eske alady: «...birinshi onkúndikte bıde jalǵyz ózim baryp, al ekinshi onkúndikte kósh bastaǵan serkedeı, úlken bıshiler kollektıvimen barǵandyǵym edi... 1958 jyldyń 21-dekabrinde Úlken teatr sahnasynda qorytyndy konert ótti, meniń qyryq qyzym qatysty. Sahna tórinde qyzǵaldaq gúli beınelengen úlken shymyldyq, qyryq qyzym jaýqazynnyń ashylǵan japyraǵyndaı qulpyryp ásem órnek syzady. Báriniń ústerinde jez tústi sarǵysh kapron kóılek, sol tústes maqpal kamzol, kamzolǵa úıles qundyz bórik – qyrdyń syrǵaldaǵyndaı kóz tartar edi. Ortalyrynda qyzǵaldaq beınesinde, kileń qyzyl kostıýmmen bılep men júrmin».
Bıyl, 2022 jyly, kásibı qazaq bı óneriniń negizin salýshy, bıshi, pedagog Shara Jıenqulovanyń týǵanyna 110 jyl tolyp otyr.
RGA KFD 0-378035. Qazaq KSR eńbek sińirgen ártisi Shara Jıenqulova Qazaq óneri men ádebıeti onkúndiginiń qorytyndy konertinde óner kórsetýde (fotograf Vdovenko B.E.). Máskeý q. 1958 j.
RGA KFD 0-378055 nómirimen saqtalǵan fotoqujattyń andatpasynda «Ýchastnık hýdojestvennoı samodeıatelnostı vo vremıa vystýplenııa na zaklıýchıtelnom konerte Dekady kazahskogo ıskýsstva ı lıteratýry. g.Moskva, 23.12.1958 g.» dep jazylǵan (fotograf Vdovenko B.E.). Bul fotosýretke mukııat qarasaq, qazaqtyń jez tandaı ánshisi, Qazaq KSR-nyń halyq ártisi Ǵarıfolla Qurmanǵalıevty tanýǵa bolady.
Bul fotoqujattar elimizdiń mádenıet salasyndaǵy tarıhyn aıqyndaıtyn qundy qujattar bolyp tabylady. Osylaısha, «Arhıv-2025» memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrýdyń arqasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq arhıv qory qundy fotoqujattarmen tolyqtyryldy.
Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybys jazbalary arhıviniń
Arhıv qoryn tolyqtyrý jáne vedomstvolyq arhıvter bóliminiń basshysy Sh.Ý. Esenǵazıeva
