Naǧyz ūlt qairatkerı, Alaştyŋ abyzy, qazaqtyŋ ziialy ǧalymy kım dese, quana körsetetındei körnektı tūlǧamyz Amangeldı Aitaly aǧamyz da baqi düniege attanyp ketıptı… Alla aldynan jarylqap, panasyna alsyn dep tıleimız.
Amangeldı aǧamyz ekeumızdıŋ jaqyn tanysyp, aralasyp ketuımız - ūlt müddesın qorǧauǧa bailanysty elde ülken şu bolǧan oqiǧaǧa orai örbıdı. Būl turaly Amangeldı aǧanyŋ özı 2012 jyly bız erdıŋ jasy - eluge tolǧanymyzda, Abaikz portaly jariialaǧan “Qazaq dese, qany qyzatyn Qazybek” degen maqalasynda ädemılep aityp bergen edı. Özım qazır parlamentte otyrǧasyn, ärı būl oqiǧa parlamentte bolǧasyn, men Amangeldı aǧamyzdyŋ bügın de özektılıgın joimaǧan elımızdıŋ deputattary turaly oilaryn köp qysqartpai keltırsem deimın.
“Qazaqstan respublikasy Parlamentı Mäjılısı ūlty qazaq deputattarynyŋ orystıldıgı, orysqoldyǧy ūlttyq nigilizmnıŋ erekşe körınısı, oǧan qazaq halqynyŋ narazylyǧy da belgılı. Nege ekenı tüsınıksız, sol deputattardy sailaǧan halqynyŋ özı. Bügın de sol kesel jalǧasyp keledı, bıraq deputattardy endı halyq emes, partiia kösemderı tızımınen taŋdap alady, olar älı de orystıldılerge asa zor artyqşylyq beredı.
2004 jyly Mäjılıste «Sailau zaŋy» talqylanyp jatqan kezde zaŋ jobasyna «ūlty qazaq deputattyqqa kandidattar prezident siiaqty memlekettık tıldı meŋgergenı turaly synaqtan ötsın» degen ūsynys engızdım. Engızuge eşkım qarsy bolǧan joq, bıraq Mäjılıstıŋ jalpy otyrysynda dauysqa salǧanda deputtardyŋ basym köpşılıgı äsırese, qazaqtar qarsy şyǧyp, ūsynysty qabyldatpady. Sol boida injenerlık ortalyqtan kımnıŋ qarsy, kımnıŋ qoldaǧany turaly aqparatty aldym. Ol qazaqtyǧymyzǧa test, rentgen säulesımen kökırektegı jasyryn syrdy aşqandai boldy. Şynymdy aitsam, men kımnıŋ qalai dauys bergenı turaly derekterdı özım üşın sūrattym, jariialauǧa älı şeşım qabyldaǧan joqpyn. Osy tūsta maǧan būryn jaqyn tanyp bılmeitın «Jas qazaq ünı» atty gazettıŋ (qazırgı “Qazaq ünı”) bas redaktory Qazybek İsa habarlasty. Baiqaimyn, ūlt dese qany qyzyp ketetın jıgıt eken. Men qinala-qinala, bır jaǧynan, deputat ärıptesterımdı aiap, ekınşı jaǧynan, ūltymyz üşın halyq qoldaǧan deputattardyŋ ışkı syryn jasyrmaiyn degen ekıūdai oimen jürgende, Qazybek ınım dauys beru qorytyndysyn, qoldaǧandar men qarsylastardyŋ tızımın «Jas qazaq ünı» gazetınde jarq etkızıp, jariialap jıberdı. Söitıp, bükıl elge kımnıŋ kım ekenın, barlyq deputattardyŋ jamylǧy bet perdelerın aşyp, äşkerelep berdı. Basqa gazetter «Jas qazaq ünınen» köşırıp basyp, el tügel deputattardyŋ ūlttyq ūstanymdarynan habardar boldy. Maǧan, «Jas qazaq ünı» gazetı men «Ana tılınen» jastardan, äsırese, studentterden aşuǧa toly, deputattarǧa yzalanǧan köptegen hattar kelıp tüstı. Eger Qazybek İsanyŋ jaqsy maǧynasyndaǧy eldı dür sılkındırgen ūltşyldyǧy bolmasa, mümkın būl aqparat Parlament qūpiiasy bolyp qalar ma edı?
Osylai «Qazaq ünı» talai kökıregı soqyr ūiqysyrap ketken deputattardy şoşyndyryp qana qoimai, jalpy qazaq qauymyna oi saldy. Şalajansar Parlament ūltymyzdyŋ, tılınıŋ älsızdıgın, qazaqtardyŋ özderınıŋ ūltyna degen qyrsyzdyǧynyŋ ainasy boldy.
Aita keteiın, osydan keiın elde, äsırese deputattar arasynda «Jas qazaq ünı» gazetıne yqylas aitarlyqtai östı. Menıŋ sol kezdegı ärıptesterım ol gazetten seskenetın boldy, al parlamenttıŋ injenerlık ortalyǧyna endı qai mäsele bolsyn, deputattardyŋ qalai dauys bergenı turaly aqparat beruge joǧarydan üzıldı-kesıldı tyiym salyndy.
Qazaq tılıne qarsylardyŋ bırazy ūialudyŋ ornyna maǧan şabuylǧa şyqty, sol kezde Kazybek qoldaryna tüsse, kım bılsın, aiamas edı…Osylai Qazybek İsa 2004 jyly Parlamenttı äşkerelep, eldı bır sılkındırıp tastady. Qazybektıŋ osy synynan keiın, qoǧam qazaq deputattarynyŋ qazaq tılın meŋgergenıne asa nazar audaratyn boldy. Keiınnen, men «Aq jol» partiiasyna kelgennen soŋ, Qazybekpen jiı aralasyp, onyŋ saiasi publisistikalyq maqalalaryn zor yntamen oqityn boldym. Ūlt, tıl mäselelerıne kelgende Qazybek şaiqasqa şyqqan batyrlardai aianbaidy.”- dep, keŋınen kösıle jazdy.
İä, Amangeldı aǧa aitqandai, osydan 18 jyl būryn 2004 jyly 8 aqpanda Qazaq Parlamentı Qazaq Tılıne qarsy dauys berdı! Sol kezde men "Jas Qazaq ünı" (qazırgı "Qazaq ünı) gazetıne “Memlekettık tıldı tabanǧa taptaǧan Parlament taratylsyn!" degen maqala jazyp, Qazaq tılıne qarsy şyqqan deputattar tızımın jariialap jıberuımız qoǧamda seŋ qozǧaǧan sensasiialyq oqiǧa bolyp, halyq dür sılkındı! Eldıŋ bas gazetı "Egemende" äigılı Şerhan Mūrtazanyŋ özı "ÖZ ELINDEGI ÖGEI TIL" atty maqala jazyp, "Kımnıŋ Kım ekenın, kımnıŋ Qazaq tılıne qarsy, kımnıŋ jaq ekenın "Jas qazaq ünı" gazetınen oqyp bılesıŋder" - dep, kürkıregen zor dauysymen jar saldy!
Al qalamgerler basylymy "Qazaq ädebietı" gazetı: "Jas Qazaq ünı" bır ǧana maqalasymen-aq qalǧyp jatqan qalyŋ jūrtty oiatty!"-dep jazdy.
Belgılı jazuşy Beksūltan Nūrjeke “Egemen” gazetıne: “Keşe “”Jas Qazaq ünı” gazetınen “Auyl” partiiasynyŋ töraǧasy Ǧani Qalievtyŋ parlamentte qazaq tılıne qarsy dauys bergenın körıp, men mūndai partiia müşesı bola almaitynymdy mälımdep, partiialyq biletımdı tapsyryp kettım” dep jazdy.
Jazuşylar Odaǧyna jinalǧan bükıl ziialy qauym Senat pen Mäjılıske Qazaq tılıne qarsy şyqqan deputattardy mandatynan aiyrudy talap etıp Aşyq hat jazdy.
"Qazaq ünı" jariialaǧan "Qara tızımdı" barlyq basylymdar (ol kezde saittar joq ökınışke orai) köşırıp basyp jatty!
Däl sol kezde Qyrǧyzdaǧy elşılık qyzmetı aiaqtalǧan älemge äigılı aqiyq aqyn Mūhtar Şahanov elge kelıp jatqan edı. Ol “Memlekettık tıldı qorǧau” qoǧamdyq qozǧalysyn qūryp, barlyq ūlt ziialylary osynda toptasty. Men keiın 2014 jyly 8 aqpanda internet paida bolyp, saittar şyǧa bastaǧanyn paidalanyp, osy parlamenttegı masqara bolǧan oqiǧanyŋ 10 jyldyǧyna orai osy “Memlekettık tıldı tabanǧa taptaǧan Parlament taratylsyn!" atty atyşuly maqalamdy “Qazaq ünı” ūlttyq portalynda qaita jariialadym. Endı gazetter emes, saittar men äleumettık jelıler būl maqalany jarysyp basyp, qazaq tılıne qarsy bolǧan deputattardy “Ūlt satqyndary” degen ataumen suretterımen qosa jariialap, taratyp jıberdı… Iаǧni, “Qazaq ünı” saitynan qazaq tılıne qarsy şyqqandardyŋ qara tızımın bügın de, erteŋ de, ömır boiy tauyp ala beruge bolady….
İä, sol kezdegı osy dübırlı oqiǧadan bastap, Amangeldı aǧamyz ekeumızdıŋ bailanysymyz tyǧyz bola bastady. Al keiın Amangeldı aǧamyz “Aq jol” partiiasyna kelgende ekeumız qatty aralasyp kettık. Amangeldı aǧa qai kezde de ädılın aita bıldı. Atasyn sözdıŋ öltırmei, atyna bır söz keltırmei, qaraǧaidai qasqaiyp öttı ömırden. Boiy qandai biık bolsa, oiy da sondai zaŋǧar edı.
Joǧarydaǧy aitqan parlamenttıŋ qazaq tılıne qarsy şyqqan oqiǧasyna bailanysty Mäjılıstıŋ zaŋnama bölımı meŋgeruşısı İsa Mombaev bylai dep jazady:
“Osydan on bes jyl būrynǧy Parlament Mäjılısı jalpy otyrystarynyŋ hattamalarynan deputat Amangeldı Aitalynyŋ halyq igılıgı jolynda qoǧamdy alaŋdatatyn mäselelerdı tar jerde taisalmai qozǧaǧanyn köruge bolady. Zaŋ şyǧaru qyzmetın jüzege asyru barysynda qazaq tılınıŋ märtebesın köterudı basty nazarda ūstaǧan.
Sol kezde Mäjılıste «Sailau turaly» zaŋ jobasyn talqylaǧanda Amangeldı Aitaly bar, bır top deputattar sailauǧa tüskısı keletın ūlty qazaq ümıtker memlekettık tıldı meŋgergenı jönınde sailau komissiiasyna anyqtama qūjat tapsyruy qajet degen ūsynys jasap, ärıptesterınıŋ basym köpşılıgı ana tılımızge qarsy şyǧyp, ol ūsynys ötpei qalǧanda, Amangeldı aǧamyz zaldy tastap şyǧyp ketken. «Qazaq halqynyŋ jüregıne taǧy bır oq atyldy. Ol oq Parlamentten atyldy. Bızdıŋ deputattar älı de qazaq ūltyn, tılın syilamaidy. Bügın taǧy sol piǧyl körındı. Tılge şabuyl–memlekettıgımızge şabuyl» dep mälımdegen bolatyn”.-deidı.
Amangeldı aǧamyzdyŋ parlamenttegı memlekettık tıldıŋ müddesın qorǧauy jüielı türde jalǧasa berdı. 2007 jyly Mäjılıs deputattary, aibarly aqyn Mūhtar Şahanov pen aidarly ǧalym Amangeldı Aitaly bastaǧan bır top deputattyŋ: "Konstitusiia boiynşa orys tılı memlekettık tılmen bırdei bolyp tabyla ma?" degen sūraǧyna Konstitusiialyq Keŋes: " Atazaŋnyŋ 7- baby 2-tarmaǧy boiynşa "Orys tılı memlekettık tılmen resmi türde qatar qoldanylady"-degen söz - orys tılıne memlekettık tılmen bırdei status bermeidı."-dep, Qazaqstan Respublikasy Konstitusiialyq Keŋesınıŋ 2007 jylǧy 23 aqpandaǧy № 3 qosymşa qaulysymen jauap bergen.
2016 jyly QR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev: “Orysşaǧa qazaq tılınde jauap bergender jūmystan quylady” dep, özı qol qoiǧan zaŋdarǧa qarsy söilegen kezde bız osy Mūqaŋ men Amangeldı aǧalar bastaǧan deputattardyŋ talabymen qabyldanǧan Konstitusiialyq keŋes qaulysyna süienıp, “QAI TILGE BOLSA DA, QAZAQ TILINDE JAUAP BERSEŊIZ – ZAŊDY BOLADY!”-degen maqalamen jauap bergenbız.
Ol maqalamyzda: “Orys tılınıŋ statusy memlekettık tılmen bırdei" -degen söz oidan şyǧarylǧan, orys tılınıŋ qūqyn asyra paidalanǧan orys tıldıler jasap alǧan jalǧan "status". Sondyqtan,
«Orysşa jauap bermedı, qazaqşa jauap berdı nemese qazaqşa söiledı» degen şaǧymdanudyŋ barlyǧy - ZAŊSYZ!”-dep jazǧan edık 2016 jyly 25 aqpanda.
Osy memlekettık tıldıŋ märtebesı turaly Konstitusiialyq keŋestıŋ qaulysy aiqyndap bergen anyqtama-tūjyrymdy osy uaqytqa deiın bız älı parlamenttegı köptegen deputattarǧa, tıptı, mamandyǧy zaŋger deputattarǧa tüsındıre almai kelemız…
“Bızdıŋ elde Memlekettık tıl ekeu”, “Orys tılı - resmi tıl, memlekettık tıldıŋ ornyna jüre beredı” degen zaŋǧa qaişy sözdı sauda oryndaryndaǧy sauatsyz satuşy aitsa, meilı, saqaly aǧarǧan saiasatker, bilıktegı joǧary lauazymdy şeneunıkter aityp jatqanda, taŋǧalasyŋ!
Bızdıŋ Qazaqstanda memlekettık tılge qarsy osyndai zaŋsyz saiasat otyz jyldan astam uaqyttan berı üstemdık etıp keledı.
2007 jyly Älihan Bäimenovtyŋ bastamasymen “Aq jol” partiiasy Ūlttyq konsepsiia qabyldaǧanda, qūramynda bızben bırge bıraz ūlt ziialylary bolǧan jūmys tobyna Amangeldı Aitaly aǧa jetekşılık jasady. Būl - Qazaqstandaǧy saiasi partiialardyŋ ışındegı tūŋǧyş jäne bügınge deiın jalǧyz Ūlttyq konsepsiia boldy. Būl Ūlttyq tūjyrym bügınde “Aq jol” partiiasynyŋ Alaş ūlttyq baǧdarlamasyna jalǧasty.
1999-2007 jyldary Parlament Mäjılısınıŋ ekınşı, üşınşı şaqyrylymynda deputat bolǧan Amangeldı aǧa keiın Aqtöbede joǧary oqu ornynda ūlaǧatty ūstazdyq qyzmet ettı.
Elımızdegı ärbır qoǧamdyq-saiasi oqiǧalarǧa ün qatyp, özınıŋ ötkır pıkırın aiqyn bıldırıp otyrdy. Ol kısınıŋ maqalalaryn bız respublikalyq “Qazaq ünı” gazetı men ūlttyq portalynda jiı jariialap tūrdyq. Keşege deiın ūlttyq müddenı qorǧauǧa bailanysty mäselelerde aǧamyzdyŋ oi-pıkırın tyŋdap keldık. İä, Amangeldı Aitaly aǧany körgende naǧyz ūlt ziialysyn, keşegı bır ǧasyr būrynǧy el täuelsızdıgı jolynda sanaly türde qūrban bolǧan Alaş arystarynyŋ zaŋdy jalǧasyn körgendei bolatynbyz.
Alla ükımıne amal joq! Jürekke kürdelı ota jasatyp, emdelıp jatqandyqtan, asyl aǧamyzdyŋ janazasynda tūryp, qoştasa almaǧanymyz, topyraq sala almaǧanymyz ökınıştı… Peiışte ruhy şalqi bergei! Otbasy men tuǧan-tuystaryna, jalpy qazaq halqyna köŋıl aitamyz. Aitaryn aityp ötken Amangeldı Aitaly aǧamyzdyŋ asqaq tūlǧasyn Alaş ūmytpaidy! Ūlttyŋ müddesın qorǧap ötken naǧyz ūlt qairatkerı ūltymen bırge jasai beredı! İmany salamat bolsyn! Baqūl bolyŋyz, Qazaqtyŋ nar tūlǧasy Amangeldı aǧa!
Qazybek İSA
Ūqsas jaŋalyqtar
