Alash arystarynyń jalǵasyndaı jarqyn tulǵa edi

2560
Adyrna.kz Telegram

Naǵyz ult qaıratkeri, Alashtyń abyzy, qazaqtyń zııaly ǵalymy kim dese, qýana kórsetetindeı kórnekti tulǵamyz Amangeldi Aıtaly aǵamyz da baqı dúnıege attanyp ketipti… Alla aldynan jarylqap, panasyna alsyn dep tileımiz.

Amangeldi aǵamyz ekeýmizdiń jaqyn tanysyp, aralasyp ketýimiz - ult múddesin qorǵaýǵa baılanysty elde úlken shý bolǵan oqıǵaǵa oraı órbidi. Bul týraly Amangeldi aǵanyń ózi 2012 jyly biz erdiń jasy - elýge tolǵanymyzda, Abaıkz portaly jarııalaǵan “Qazaq dese, qany qyzatyn Qazybek” degen maqalasynda ádemilep aıtyp bergen edi. Ózim qazir parlamentte otyrǵasyn, ári bul oqıǵa parlamentte bolǵasyn, men Amangeldi aǵamyzdyń búgin de ózektiligin joımaǵan elimizdiń depýtattary týraly oılaryn kóp qysqartpaı keltirsem deımin.

“Qazaqstan respýblıkasy Parlamenti Májilisi ulty qazaq depýtattarynyń orystildigi, orysqoldyǵy ulttyq nıgılızmniń erekshe kórinisi, oǵan qazaq halqynyń narazylyǵy da belgili. Nege ekeni túsiniksiz, sol depýtattardy saılaǵan halqynyń ózi. Búgin de sol kesel jalǵasyp keledi, biraq depýtattardy endi halyq emes, partııa kósemderi tiziminen tańdap alady, olar áli de orystildilerge asa zor artyqshylyq beredi.

2004 jyly Májiliste «Saılaý zańy» talqylanyp jatqan kezde zań jobasyna «ulty qazaq depýtattyqqa kandıdattar prezıdent sııaqty memlekettik tildi meńgergeni týraly synaqtan ótsin» degen usynys engizdim. Engizýge eshkim qarsy bolǵan joq, biraq Májilistiń jalpy otyrysynda daýysqa salǵanda depýttardyń basym kópshiligi ásirese, qazaqtar qarsy shyǵyp, usynysty qabyldatpady. Sol boıda ınjenerlik ortalyqtan kimniń qarsy, kimniń qoldaǵany týraly aqparatty aldym. Ol qazaqtyǵymyzǵa test, rentgen sáýlesimen kókirektegi jasyryn syrdy ashqandaı boldy. Shynymdy aıtsam, men kimniń qalaı daýys bergeni týraly derekterdi ózim úshin surattym, jarııalaýǵa áli sheshim qabyldaǵan joqpyn. Osy tusta maǵan buryn jaqyn tanyp bilmeıtin «Jas qazaq úni» atty gazettiń (qazirgi “Qazaq úni”) bas redaktory Qazybek Isa habarlasty. Baıqaımyn, ult dese qany qyzyp ketetin jigit eken. Men qınala-qınala, bir jaǵynan, depýtat áriptesterimdi aıap, ekinshi jaǵynan, ultymyz úshin halyq qoldaǵan depýtattardyń ishki syryn jasyrmaıyn degen ekiudaı oımen júrgende, Qazybek inim daýys berý qorytyndysyn, qoldaǵandar men qarsylastardyń tizimin «Jas qazaq úni» gazetinde jarq etkizip, jarııalap jiberdi. Sóıtip, búkil elge kimniń kim ekenin, barlyq depýtattardyń jamylǵy bet perdelerin ashyp, áshkerelep berdi. Basqa gazetter «Jas qazaq úninen» kóshirip basyp, el túgel depýtattardyń ulttyq ustanymdarynan habardar boldy. Maǵan, «Jas qazaq úni» gazeti men «Ana tilinen» jastardan, ásirese, stýdentterden ashýǵa toly, depýtattarǵa yzalanǵan kóptegen hattar kelip tústi. Eger Qazybek Isanyń jaqsy maǵynasyndaǵy eldi dúr silkindirgen ultshyldyǵy bolmasa, múmkin bul aqparat Parlament qupııasy bolyp qalar ma edi?

Osylaı «Qazaq úni» talaı kókiregi soqyr uıqysyrap ketken depýtattardy shoshyndyryp qana qoımaı, jalpy qazaq qaýymyna oı saldy. Shalajansar Parlament ultymyzdyń, tiliniń álsizdigin, qazaqtardyń ózderiniń ultyna degen qyrsyzdyǵynyń aınasy boldy.

Aıta keteıin, osydan keıin elde, ásirese depýtattar arasynda «Jas qazaq úni» gazetine yqylas aıtarlyqtaı ósti. Meniń sol kezdegi áriptesterim ol gazetten seskenetin boldy, al parlamenttiń ınjenerlik ortalyǵyna endi qaı másele bolsyn, depýtattardyń qalaı daýys bergeni týraly aqparat berýge joǵarydan úzildi-kesildi tyıym salyndy.

Qazaq tiline qarsylardyń birazy uıalýdyń ornyna maǵan shabýylǵa shyqty, sol kezde Kazybek qoldaryna tússe, kim bilsin, aıamas edi…Osylaı Qazybek Isa 2004 jyly Parlamentti áshkerelep, eldi bir silkindirip tastady. Qazybektiń osy synynan keıin, qoǵam qazaq depýtattarynyń qazaq tilin meńgergenine asa nazar aýdaratyn boldy. Keıinnen, men «Aq jol» partııasyna kelgennen soń, Qazybekpen jıi aralasyp, onyń saıası pýblııstıkalyq maqalalaryn zor yntamen oqıtyn boldym. Ult, til máselelerine kelgende Qazybek shaıqasqa shyqqan batyrlardaı aıanbaıdy.”- dep, keńinen kósile jazdy.

Iá, Amangeldi aǵa aıtqandaı, osydan 18 jyl buryn 2004 jyly 8 aqpanda Qazaq Parlamenti Qazaq Tiline qarsy daýys berdi! Sol kezde men "Jas Qazaq úni" (qazirgi "Qazaq úni) gazetine “Memlekettik tildi tabanǵa taptaǵan Parlament taratylsyn!" degen maqala jazyp, Qazaq tiline qarsy shyqqan depýtattar tizimin jarııalap jiberýimiz qoǵamda seń qozǵaǵan sensaııalyq oqıǵa bolyp, halyq dúr silkindi! Eldiń bas gazeti "Egemende" áıgili Sherhan Murtazanyń ózi "ÓZ ELINDEGI ÓGEI TIL" atty maqala jazyp, "Kimniń Kim ekenin, kimniń Qazaq tiline qarsy, kimniń jaq ekenin "Jas qazaq úni" gazetinen oqyp bilesińder" - dep, kúrkiregen zor daýysymen jar saldy!

Al qalamgerler basylymy "Qazaq ádebıeti" gazeti: "Jas Qazaq úni" bir ǵana maqalasymen-aq qalǵyp jatqan qalyń jurtty oıatty!"-dep jazdy.
Belgili jazýshy Beksultan Nurjeke “Egemen” gazetine: “Keshe “”Jas Qazaq úni” gazetinen “Aýyl” partııasynyń tóraǵasy Ǵanı Qalıevtyń parlamentte qazaq tiline qarsy daýys bergenin kórip, men mundaı partııa múshesi bola almaıtynymdy málimdep, partııalyq bıletimdi tapsyryp kettim” dep jazdy.

Jazýshylar Odaǵyna jınalǵan búkil zııaly qaýym Senat pen Májiliske Qazaq tiline qarsy shyqqan depýtattardy mandatynan aıyrýdy talap etip Ashyq hat jazdy.
"Qazaq úni" jarııalaǵan "Qara tizimdi" barlyq basylymdar (ol kezde saıttar joq ókinishke oraı) kóshirip basyp jatty!

Dál sol kezde Qyrǵyzdaǵy elshilik qyzmeti aıaqtalǵan álemge áıgili aqıyq aqyn Muhtar Shahanov elge kelip jatqan edi. Ol “Memlekettik tildi qorǵaý” qoǵamdyq qozǵalysyn quryp, barlyq ult zııalylary osynda toptasty. Men keıin 2014 jyly 8 aqpanda ınternet paıda bolyp, saıttar shyǵa bastaǵanyn paıdalanyp, osy parlamenttegi masqara bolǵan oqıǵanyń 10 jyldyǵyna oraı osy “Memlekettik tildi tabanǵa taptaǵan Parlament taratylsyn!" atty atyshýly maqalamdy “Qazaq úni” ulttyq portalynda qaıta jarııaladym. Endi gazetter emes, saıttar men áleýmettik jeliler bul maqalany jarysyp basyp, qazaq tiline qarsy bolǵan depýtattardy “Ult satqyndary” degen ataýmen sýretterimen qosa jarııalap, taratyp jiberdi… Iaǵnı, “Qazaq úni” saıtynan qazaq tiline qarsy shyqqandardyń qara tizimin búgin de, erteń de, ómir boıy taýyp ala berýge bolady….

Iá, sol kezdegi osy dúbirli oqıǵadan bastap, Amangeldi aǵamyz ekeýmizdiń baılanysymyz tyǵyz bola bastady. Al keıin Amangeldi aǵamyz “Aq jol” partııasyna kelgende ekeýmiz qatty aralasyp kettik. Amangeldi aǵa qaı kezde de ádilin aıta bildi. Atasyn sózdiń óltirmeı, atyna bir sóz keltirmeı, qaraǵaıdaı qasqaıyp ótti ómirden. Boıy qandaı bıik bolsa, oıy da sondaı zańǵar edi.

Joǵarydaǵy aıtqan parlamenttiń qazaq tiline qarsy shyqqan oqıǵasyna baılanysty Májilistiń zańnama bólimi meńgerýshisi Isa Mombaev bylaı dep jazady:
“Osydan on bes jyl burynǵy Parlament Májilisi jalpy otyrystarynyń hattamalarynan depýtat Amangeldi Aıtalynyń halyq ıgiligi jolynda qoǵamdy alańdatatyn máselelerdi tar jerde taısalmaı qozǵaǵanyn kórýge bolady. Zań shyǵarý qyzmetin júzege asyrý barysynda qazaq tiliniń mártebesin kóterýdi basty nazarda ustaǵan.
Sol kezde Májiliste «Saılaý týraly» zań jobasyn talqylaǵanda Amangeldi Aıtaly bar, bir top depýtattar saılaýǵa túskisi keletin ulty qazaq úmitker memlekettik tildi meńgergeni jóninde saılaý komıssııasyna anyqtama qujat tapsyrýy qajet degen usynys jasap, áriptesteriniń basym kópshiligi ana tilimizge qarsy shyǵyp, ol usynys ótpeı qalǵanda, Amangeldi aǵamyz zaldy tastap shyǵyp ketken. «Qazaq halqynyń júregine taǵy bir oq atyldy. Ol oq Parlamentten atyldy. Bizdiń depýtattar áli de qazaq ultyn, tilin syılamaıdy. Búgin taǵy sol pıǵyl kórindi. Tilge shabýyl–memlekettigimizge shabýyl» dep málimdegen bolatyn”.-deıdi.

Amangeldi aǵamyzdyń parlamenttegi memlekettik tildiń múddesin qorǵaýy júıeli túrde jalǵasa berdi. 2007 jyly Májilis depýtattary, aıbarly aqyn Muhtar Shahanov pen aıdarly ǵalym Amangeldi Aıtaly bastaǵan bir top depýtattyń: "Konstıtýııa boıynsha orys tili memlekettik tilmen birdeı bolyp tabyla ma?" degen suraǵyna Konstıtýııalyq Keńes: " Atazańnyń 7- baby 2-tarmaǵy boıynsha "Orys tili memlekettik tilmen resmı túrde qatar qoldanylady"-degen sóz - orys tiline memlekettik tilmen birdeı statýs bermeıdi."-dep, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýııalyq Keńesiniń 2007 jylǵy 23 aqpandaǵy № 3 qosymsha qaýlysymen jaýap bergen.

2016 jyly QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev: “Orysshaǵa qazaq tilinde jaýap bergender jumystan qýylady” dep, ózi qol qoıǵan zańdarǵa qarsy sóılegen kezde biz osy Muqań men Amangeldi aǵalar bastaǵan depýtattardyń talabymen qabyldanǵan Konstıtýııalyq keńes qaýlysyna súıenip, “QAI TILGE BOLSA DA, QAZAQ TILINDE JAÝAP BERSEŃIZ – ZAŃDY BOLADY!”-degen maqalamen jaýap bergenbiz.

Ol maqalamyzda: “Orys tiliniń statýsy memlekettik tilmen birdeı" -degen sóz oıdan shyǵarylǵan, orys tiliniń quqyn asyra paıdalanǵan orys tildiler jasap alǵan jalǵan "statýs". Sondyqtan,
«Oryssha jaýap bermedi, qazaqsha jaýap berdi nemese qazaqsha sóıledi» degen shaǵymdanýdyń barlyǵy - ZAŃSYZ!”-dep jazǵan edik 2016 jyly 25 aqpanda.

Osy memlekettik tildiń mártebesi týraly Konstıtýııalyq keńestiń qaýlysy aıqyndap bergen anyqtama-tujyrymdy osy ýaqytqa deıin biz áli parlamenttegi kóptegen depýtattarǵa, tipti, mamandyǵy zańger depýtattarǵa túsindire almaı kelemiz…

“Bizdiń elde Memlekettik til ekeý”, “Orys tili - resmı til, memlekettik tildiń ornyna júre beredi” degen zańǵa qaıshy sózdi saýda oryndaryndaǵy saýatsyz satýshy aıtsa, meıli, saqaly aǵarǵan saıasatker, bıliktegi joǵary laýazymdy sheneýnikter aıtyp jatqanda, tańǵalasyń!
Bizdiń Qazaqstanda memlekettik tilge qarsy osyndaı zańsyz saıasat otyz jyldan astam ýaqyttan beri ústemdik etip keledi.

2007 jyly Álıhan Báımenovtyń bastamasymen “Aq jol” partııasy Ulttyq konepııa qabyldaǵanda, quramynda bizben birge biraz ult zııalylary bolǵan jumys tobyna Amangeldi Aıtaly aǵa jetekshilik jasady. Bul - Qazaqstandaǵy saıası partııalardyń ishindegi tuńǵysh jáne búginge deıin jalǵyz Ulttyq konepııa boldy. Bul Ulttyq tujyrym búginde “Aq jol” partııasynyń Alash ulttyq baǵdarlamasyna jalǵasty.

1999-2007 jyldary Parlament Májilisiniń ekinshi, úshinshi shaqyrylymynda depýtat bolǵan Amangeldi aǵa keıin Aqtóbede joǵary oqý ornynda ulaǵatty ustazdyq qyzmet etti.
Elimizdegi árbir qoǵamdyq-saıası oqıǵalarǵa ún qatyp, óziniń ótkir pikirin aıqyn bildirip otyrdy. Ol kisiniń maqalalaryn biz respýblıkalyq “Qazaq úni” gazeti men ulttyq portalynda jıi jarııalap turdyq. Keshege deıin ulttyq múddeni qorǵaýǵa baılanysty máselelerde aǵamyzdyń oı-pikirin tyńdap keldik. Iá, Amangeldi Aıtaly aǵany kórgende naǵyz ult zııalysyn, keshegi bir ǵasyr burynǵy el táýelsizdigi jolynda sanaly túrde qurban bolǵan Alash arystarynyń zańdy jalǵasyn kórgendeı bolatynbyz.

Alla úkimine amal joq! Júrekke kúrdeli ota jasatyp, emdelip jatqandyqtan, asyl aǵamyzdyń janazasynda turyp, qoshtasa almaǵanymyz, topyraq sala almaǵanymyz ókinishti… Peıishte rýhy shalqı bergeı! Otbasy men týǵan-týystaryna, jalpy qazaq halqyna kóńil aıtamyz. Aıtaryn aıtyp ótken Amangeldi Aıtaly aǵamyzdyń asqaq tulǵasyn Alash umytpaıdy! Ulttyń múddesin qorǵap ótken naǵyz ult qaıratkeri ultymen birge jasaı beredi! Imany salamat bolsyn! Baqul bolyńyz, Qazaqtyń nar tulǵasy Amangeldi aǵa!

Qazybek ISA

Pikirler