Jaqynda Almatydaǵy «Abai baspasy» Záripbaı Orazbaı ázirlegen «Uly tarıh jáne Uly áýlıeler» atty jınaqty jarııalady. Ol Aqtan sopy Qutbtyń «Bizdiń tarıhymyz» (1730) dep atalatyn shaǵataı qarpindegi qoljazbasy negizinde daıarlanǵan. Onda Shyńǵys hannyń (qoljazbada – Shyńǵyz) eń senimdi qolbasshysynyń biri Noqta (keı derekte Buqyrshyn) noıan men onyń aǵasy Oraqty urpaqtarynyń XVIII ǵasyrdyń basyna deıingi tarıhy baıandalǵan.
Atalǵan kitaptaǵy túrkiler men Shyńǵys hanǵa qatysty málimetter Rashıd ad-dın Fazýllah Hamadanıdiń «Jamıǵ at-taýarıh» (1316) jáne Sharaf ad-dın Álı Iazdıdiń «Zafarnama» (1425) eńbekterindegi derekterge sáıkes keledi. Jınaqqa Bekasyl áýlıeniń «Zıkzal» murasy týraly derekter men Máshhúr Júsiptiń estelikteri, sondaı-aq akademık Ǵarıfolla Esimniń «Shyńǵyz han týraly tosyn pikir» atty maqalasy engen. «Uly tarıh jáne Uly áýlıeler» kóne zamannan osy kúnge deıingi el tarıhyn durys baıyptaýǵa járdemin tıgizedi.
Aqtan sopy Qutbtyń «Bizdiń tarıhymyz» atty kitabynyń 1-bóliminde adamzattyń jaratylǵan dáýiri, Ydrys (ǵ.a.s.) pen Nuq (ǵ.a.s.) paıǵambarlardyń tarıhy, túrki taıpalarynyń paıda bolýy, olardyń alǵashqy mekendegen aımaqtary, ondaǵy jer-sý ataýlarynyń (Talas, Shý, Balqash, t.b.) negizi, taıpa-rý atyna aınalǵan adamdardyń málimeti, olardyń urpaqtary, Eýrazııa keńistigine qalaı taraǵany, ulttarǵa bólingeni týraly baǵa jetpes derekter keltirilgen. Mura mazmunynda Nuq paıǵambar topan sýdan keıin Týran degen ataýǵa ıe bolǵan jerlerdi Iafas atty ulynyń enshisine beredi. Onyń alǵashqy qonysy – Kýr taý (Qara taý). Iafastyń Túrik, Hazar, Saqlab, Rýs, Meshek, Chın, Qamar, Kımal (Tıbıt) atty toǵyz ul týady. Iafas bıleýshi bolǵan kezde, onyń esimine «bıleýshi-patsha» uǵymyn ańǵartatyn «qaǵan» degen sózdi tirkep ataıtyn. Túrik te, onyń urpaqtarynan shyqqan Qyrqyz (Qyrǵyz), Jalaıyr, Naıman, Arǵyn sııaqty ulyqtar da «qaǵan/ han» degen dárejege ıe bolǵan delinedi.
Túrikten Álinja, Tútik, Shegil, Bersenjar, Emlaq, Tarpaq, Týr degen uldar taraıdy (kitapta olardyń 4-býynyna deıingi shejiresi bar). Olardyń ishinde halyqqa tanys Qyrqyz (Qyrǵyz), Jalaıyr, Qordaı, Alban, Qulan, Naıman, Nádúlish, Arǵyn, Týba, Býırat, Baıqal, Jaqýt, Tańqut, Shanqut, Uranqaı, Qatýn, Ashına (olar ekeý: birinshisi – Qańqadan, ekinshisi Shyrshyq áýletinen taraıdy), Qotan, Qashǵar, Tárim, Chaqmaq (Shaqpaq), Áris (Arys), Dýla, Afrasııab, Ánkúrán, Shymǵan, Shymbaı, Shyrshyq, Sırılı (Sirgeli), Chanchqýlı (Shanyshqyly) t.b. taıpa-rýlardyń, toponımderdiń ataýy ushyrasady.
Kitaptaǵy dereginde Iafastyń urpaqtary 5-býynǵa jetkende meılinshe kóbeıip, bastapqy mekendegen aımaǵy tirshiligi úshin tarlyq qylady. Sondyqtan Túrik áýletin Kýr taýǵa qaldyryp, keıingi uldaryn áýletimen qosa basqa aımaqqa qonys aýdartýdy uıǵarady.
Túrik 240 jyl ómir súrgen («Túrik – laqap aty, túbiri arabtyń «aqyldy, dana, danyshpan» uǵymyn beredi; Túrik Saıramda ólip, sol jerge qoıyldy. Saıram – Túriktiń Týr degen kenje ulynyń laqap esimi» delingin qoljazbada), osy ýaqyt aralyǵynda onyń birneshe urpaǵy dúnıege kelip, ósip-ónip kóptegen uryqqa (ataǵa) bólinip, bólek ómir súre bastaıdy. Sondyqtan ol kenje uly Týrdy ońtústikke qaldyryp, odan soń Alynjanyń Debaqýı, Dıp Jaqyı, Qańqa degen uldarynan taraǵan urpaqtaryn Kýr taýdan (Qara taýdan) Talasqa deıin jáne odan ári Shý ózeniniń aralyqtaryndaǵy aımaqtaryna qonystandyrady. Qalǵan Tútik, Shegil, Bersenjar, Emlaq degen uldary men olardan taraǵan urpaqtaryn basqa aımaqtarǵa ornalastyrý úshin uly kóshti bastaıdy. Ol kóshirmek bolǵanda, ózen jaǵalaýyndaǵy otyrǵan urpaǵy ornyqqan jerinen ketkisi kelmeı, birshama talasty («Talas» toponıminiń negizi) deıdi.
Onyń kóshi alǵashynda ózennen (Shý) ótip, onyń soltústiginde kóldeneń jatqan taýǵa kezdesedi. Odan ótken kezde bir úlken kólge (Balqash) shyǵady. Sol jerde Túriktiń Balqash atty qyzy jolbarystan úrkigen ógizden qulap, mert bolady. Sodan este qalsyn dep, kólge Balqash ataýy berilgen desedi.
Olar shyǵysqa qaraı júrgen kezde, kólge kelip quıyp jatqan bir ózenge tap bolady. Ol ózennen óter kezde Qordaıdyń Ilı degen áıeli sýǵa tunshyǵyp qaıtady. Ony ózenniń bergi betine jerleıdi. Sonda Qordaı súıikti áıeliniń beıitin aıdalaǵa jalǵyz tastap ketkisi kelmeı, Túrik atasynan sol jerde qalýǵa ruqsat alady. Ózenge Ilı (Ile) degen ataý beredi (Ileniń oń jaǵalaýyna Shegildiń Alban degen perzenti qonys tebedi).
Uly kósh sodan soń shyǵysqa qaraı júrip otyryp, kóldeneń jatqan asa bir bıik taýǵa tireledi. Túrik ata ońtústik pen soltústik taraptaǵy aımaqtarǵa baryp qaıtqan ýaqyt aralyǵynda onyń Jalaıyr (shyn aty – Kókjal) atty nemeresi bıik taýdyń (Altaı) basyna shyǵyp, kóp jerin aralap, onyń ásem tabıǵatyn unatyp qalady. Sol Túrik atasynan mol aımaqty qonys retinde enshilep alady. Sonda Jalaıyrdyń inileri Alban men Qulan jáne olardyń ákesi Shegil Jalaıyrmen qalǵylary keletinin aıtady. Túrik bul ótinishti qabyl alyp, olarǵa sol taýdan (Altaıdan) Qordaı qalǵan ózenge deıin jerlerdi beredi. Olar alǵashynda atalǵan taý men sol taýdyń etegindegi ózenniń boıyna qonystanady. Sol jerde Jalaıyrdyń bir jasar balasy Túriktiń saýsaǵyn tistep alady. Sonda Túrik: «Myna bala ózi sábı bolsa da, tisi eresektikindeı eken» depti, sodan «Ertis» bop kete bardy deıdi ápsanada (gıdronım tórkini).
Túrik ata sol jerde qystap qalady. Sol jyly qys óte qatty bolyp, adamdar kúızeliske ushyraıdy. Ol kezge deıin adamdar otty qurǵaq aǵashtardy bir-birine ysqylap júrip alady eken. Kún qatty sýyp ketken kezde, Bersenjardyń uly Nádúlish qurǵaq aǵash izdep júrip qatty yzalanady da, bir tasty ekinshi tasqa uryp, ot shyǵaryp alady. Munyń sharapaty – adamzatqa ot keledi.
Kóktemniń ortasy aýǵan kezde Túrik qalǵan balalaryn jınap alyp, soltústikke qaraı taýdy jaǵalap jolǵa shyǵady. Aq sýly ózenge jetedi. Naımannyń anasy men Jalaıyrdyń anasy týǵan apaly-sińlili eken, alǵashqysy ózennen ári asyp ketkisi kelmeıdi. Onyń baýyrlary Nádúlish, Arǵun (Arǵyn), Týba, sosyn olardyń ákesi Bersenjar da Naıman qalǵan aımaqta ornyǵýǵa Túrikten ruqsat suraıdy. Ótinish qanaǵattandyrylyp, Bersenjarǵa «Urpaqtaryń osy tustan batysqa qaraı qonystana bersin!» dep, nusqaý beredi de, qalǵan urpaǵyn ertip álgi aq sýly (Berel) ózennen ótip, ári ketedi. Bersenjar bolsa atasynyń aıtqanyn oryndap Nádilúsh, Arǵýn, Týbany batys jaqqa kezek-kezegimen ornalastyrdy.
Aq sýly (Berel) ózennen ótkennen soń Jalaıyr men Naımannyń naǵashysy – Qyrqyz (Qyrǵyz) óz qaryndastarynan alys ketýdi qalamady. Sóıtip, ol da ótinish aıtyp, aq sýly ózennen keıingi aımaqqa qonystanýǵa ruqsat aldy.
Túrik atamyz qalǵan urpaqtaryn ertip shyǵysqa qaraı júrdi de, taǵy bir ózenge kelgen kezde, ol aımaqtarǵa Tútiktiń Jalan men Qam degen balalaryn qonystandyrdy. Bular Qyrqyzdan alys ketken joq. Ózi týyp-ósken jerleriniń atyn umytpaý úshin qonystanǵan óńiri men sý ishken ózenine Shý dep at qoıdy.
Sodan soń Túrik atamyz qalǵan urpaqtaryn ertip taǵy da shyǵys tarapqa jol tartty. Sol kezde Tútik «ózi perzentimnen tym alys ketpeıin» dep, ákesinen sol jerde qaldyrýdy ótinedi. Túrik ótinishti qabyl alyp, balasy Selenkeımen birge qaldyryp, ózi ári qaraı ketedi. Sodan baryp Emlaq degen ulyn, onyń Býırat, Baıqal, Jaqýt, Saıyn degen balalaryn ertip alyp, shyǵys tarapqa barlyǵyn ret-retimen qonystandyrady.
Sodan soń Túrik ata keri qaıtyp, Jalaıyrdy qonystandyrǵan taýdyń shyǵys tarapyna kelip, ońtústikke qaraı júredi. Sodan ol taýdyń ońtústigine deıin baryp, Tarpaq degen uly men onyń barlyq balasyn sol aımaqqa otyrǵyzady. Ózi nókerlerimen birge Jalaıyrdyń qonysyna qaıta keledi.
Sonda sanap qarasa, Shý óńirinen uly kóshti bastap shyqqannan beri on eki jyl ótipti. Túrik atamyz ýaqyt pen dáýir ólshemderi men onyń sanyn anyq júıege salyp, bylaı deıdi: «Aspandaǵy Burjylardyń sany on eki, jerdegi soǵan múshel, ıaǵnı tuspal jyldardyń sany da on eki, ıaǵnı bir múshel jylynda on eki jyl bar, olardyń árbiriniń mólsheri on eki aı». Sol on eki jyldy «bir dáýir jyly» dep qabyldaıdy (Mysaly, «on dáýir jyly ótti» desek, onda «120 jyl ótti» degendi bildiredi). Sosyn bul 12 múshel jylyn bir-birinen ajyratý úshin árqaısysyna bir janýar-maqulyq ataýyn beredi.
Túrik atamyzdyń osy ósıetine baılanysty urpaǵy jyl sanaýda «múshel jylyn», al dáýirdi ólsheýde «dáýir jyly» esebin qoldanatyn bolypty. Bul dáýir jylynyń esebi, Shyńǵyz hannyń alǵashqy nókerleriniń biri Qushyq noıannyń aıtýynsha, uly qaǵannyń bılik dáýirine deıin (XIII ǵ.) úzilmeı, ıaǵnı 335 dáýir jyly (335 h 12= 4020 jyl) boıy jalǵasyp kelgen.
Joǵaryda atalǵan derekterden shyǵatyn qorytyndy: túrkiler – jer betindegi eń kóne halyqtyń biri, olar budan 5 myń jyl buryn (joǵaryda kórsetilgen 4020 jylǵa Iafas pen Túriktiń jasaǵan jasyn qosqan kezde) qazirgi Qazaqstan jerinde paıda bolyp, búgin Eýrazııa atalatyn asa úlken keńistikke taraǵan.
Aqtan sopy Qutbtyń kitabynda kórshiles Qyrqyz (Qyrǵyz) ben Naımannyń maly aralasyp ketip, olardy ajyrata almaýynan týǵan daýdy Túriktiń qalaı sheshkeni baıandalady: «Sonda Túrik atamyz ózine ákesi jasap bergen tamǵany kórsetip – ár bir áýlet ózine osyndaı tamǵa jasap alsyn da, maldary men shekaralaryna sonyń belgisin tamǵalasyn. Sonda árkim óziniń shekarasy men malyn ońaı ajyrata alady. Halyq kóbeıgen saıyn daýlasý da kóbeıip keter. Bul týraly basqa urpaqtar da qulaqtansyn».
Atalǵan kitapta Idrıs paıǵambar týraly óte qundy derekter keltirilgen. «Túrik pen Jalaıyr Úsh basty taýǵa (Altaıdaǵy Muz taýǵa) barady. Sol jerde Túrik taýdyń keskinin tómendegi kólden kórip: «Bul Úsh basty taý maǵan Idrıs paıǵambardyń Mysyrda turǵyzǵan Úsh sýmerin esime túsirip turǵandaı» deıdi. Jalaıyr olar týraly suraǵan kezde Túrik bylaı dep jaýap qatady: «Topan sýynan da, Nuq paıǵambardan da buryn ótken Idrıs paıǵambar juldyzdar ilimin zertteýge qajet bolǵandyqtan, Mysyr (Egıpet) jerinde rasythana (observatorııa) retinde úsh úlken ahram (pıramıda) turǵyzdy. Olardyń ishine zerttegen jumystarynyń qorytyndysyn «sýmer» jazýlarymen jazǵan-tuǵyn. Ol jazýlardy tek Idrıs paıǵambar jáne Nuq paıǵambar men onyń úsh uly ǵana oqyp túsinedi. Al olardan keıingilerge ol jazýlardaǵy ilimderdi ǵana úıretip, jazýdyń ózin úıretpegen. Ol úsh ahramnyń ornalasýy myna taýdyń úsh shyńynyń ornalasýyna dálme-dál saı keledi eken, ıaǵnı olar Shakarchı (Orıonnyń) ornalasýyna dál saı kelip tur. Onyń keskini seniń tamǵańa meńzegenin men seniń talaıynyń baq-dáýlet ańshysyna meńzep turǵany dep túsindim...Laıym Alla Taǵala bul meńzeýdi jaryqqa shyǵarsyn». Osydan keıin Jalaıyr bul taýdy «Úsh sýmer» dep atady da, onyń kól betindegi keskinin óziniń tamǵasyna úsh ushty taraq túrinde beıneledi».
Ras, tamǵa týraly derekter adamzat tarıhynda erekshe oryn alady. Osy kúnge deıingi barlyq soǵys jer men qoınaýyndaǵy baılyq úshin bolǵany belgili. Sonymen qatar Idrıs paıǵambar qoldanǵan «sýmer» jazýy týraly derek, Oljas Súleımenov dáleldegen «shýmer» jazýy ekeni daýsyz.
Aqtan sopynyń kitabynda Uranqaı batyrdyń tarıhy da jazylǵan. Onyń asqan bahadúr bolǵany, Albannyń urpaqtarynan taraǵan bir áýlettiń Qatýn esimdi sulýyna úılengeni, keıinnen onyń aty bir ózenge bergeni, toǵyz uly men bes qyzy bolǵany, áıeli jolbarystyń júregine jerik bop, jolbarys izdep Býırat pen Qyrqyzdyń (Qyrǵyzdyń) urpaqtary turatyn aımaqtarǵa barǵany, birneshe ulyn Býırat pen Qyrqyzdyń (Qyrǵyzdyń) urpaǵyna úılendirip, óz qyzdaryn solarǵa uzatyp, ónip-ósedi. Kitapta túrki jurtynyń shetinen batyr jáne mergen orman uranqaılary týraly aıtylyp, sodan Sýbtaı (Súbetaı) bahadúrdiń shyqqany baıandalady. Ol Shyńǵyz hannyń senimdi ári bıik dárejeli qolbasshysy bolǵany Rashıd ad-dınniń «Jamıǵ at-taýarıhynda» jazylǵan. Osynda uranqaı men orman uranqaılarynyń myńdyqtary Shyńǵyz hannyń Burhan-Qaldundaǵy «Uly qoryǵyn» qorǵaǵany, ańshylyqpen aınalysyp, shana men shańǵyny paıdalanǵany aıtylǵan.
«Jamıǵ at-taýarıhta» bylaı delingen: «1224 jyly Shyńǵyz han Ile ózenin oń jaǵalaýyndaǵy Buqa shyjyq degen jerde Úlken Quryltaı ótkizip, onda Horezmshahty jeńgenin toılaıdy. Perzentteri men jaqyn týystaryna enshi bólip berip, áskeriniń bir bóligin olarǵa úlestiredi. Ásker basshylaryna molynan syılyq beredi. Solardyń ishinde eń joǵarǵy arnaıy dáreje Noqta (Buqyrshyn) noıanǵa tıedi. Ol týraly Shyńǵyz han: «Buqyrshynnyń dárejesi tek hannan ǵana tómen, sondyqtan onyń urpaǵy men jaqyn týysy tarhan bolady!» degen» (171-bet).
Dáreje berý kezegi Noqtanyń týǵan aǵasy Oraqtyǵa kelgende, Shyńǵyz han: «Eı, Oraqty, seniń de atqarǵan qyzmetteriń orasan. Suraǵanyńdy bereıin» deıdi. Sonda noıan: «Álemniń bıleýshisi, maǵan Noqtanyń aǵasy degen dáreje jetedi!» deıdi. Tapqyr sózge rıza bolǵan qaǵan: «Endeshe dárejeń Noqta aǵasy bolsyn» deıdi. Mine, tarıhqa Oraqtynyń dárejesi «Noqta aǵasy» bolyp engen. Muny Oraqtynyń tikeleı urpaǵy - Aqtan sopy Qutb osy qoljazbada aıtady.
Atalǵan mura derekke toly. Tóleniń uly Qublaı qaǵan taqqa otyrǵan soń (1260) Shyńǵyz hannyń astanasyndaǵy Aryqbuqany jeńip (1264), ımperııa kindigin Kaıfınfýǵa (Qytaı) kóshiredi. Qaıdý han oǵan qarsy shyǵady. Onyń pikirinshe, astana Qytaıǵa kóshirilse, ıeligindegi memleketter men aýmaqtar túgeldeı Qytaıǵa baǵynady ári solardyń aýmaǵy bolyp bekitilip ketýi múmkin. Sondyqtan Qaıdý han Qublaı qaǵanǵa qarsy soǵysqa ásker jınaıdy. Tarbaǵataı men Emildegi Oraqty noıannyń urpaqtaryna baryp, basqa da Jalaıyr basshylarymen kelisip, atoılaıdy. Olar Qaıdý jaqtaǵan Baraq pen Abaqa hannyń soǵysyna da (1270), Qublaı qaǵan men Qaıdý hanmen odaqtas bolǵan Baraq hannyń uly Dýa hannyń arasyndaǵy soǵysqa (1275) da qatysty. Sol uzaqqa sozylǵan soǵys saldarynan kóp shyǵynǵa ushyraıdy, áskermen birge otbasylary kóship-qonyp júredi. Qaıdý qaıtys bolǵannan soń (1302) Shash, Shý óńiri men Iassy, Samarqandy mekendeıdi.
«Bizdiń tarıhymyz» atalatyn qoljazba sońynda bul eńbek Shyńǵyz hannyń uly Shaǵataıǵa ýázir bolǵan Qushyq tusynda bastalyp, onyń ósıetine sáıkes ár dáýirde tolyqtyrylyp, Aqtan sopy Qutb pen onyń osy kúngi urpaǵyna jetkeni jazylǵan.
Erjan Isaqulov,
saıası ǵylymdar doktory,
muratanýshy-professor
"Adyrna" ulttyq portaly
