Jaqynda Almatydaǧy «Abai baspasy» Zärıpbai Orazbai äzırlegen «Ūly tarih jäne Ūly äulieler» atty jinaqty jariialady. Ol Aqtan sopy Qūtbtyŋ «Bızdıŋ tarihymyz» (1730) dep atalatyn şaǧatai qarpındegı qoljazbasy negızınde daiarlanǧan. Onda Şyŋǧys hannyŋ (qoljazbada – Şyŋǧyz) eŋ senımdı qolbasşysynyŋ bırı Noqta (kei derekte Būqyrşyn) noian men onyŋ aǧasy Oraqty ūrpaqtarynyŋ XVIII ǧasyrdyŋ basyna deiıngı tarihy baiandalǧan.
Atalǧan kıtaptaǧy türkıler men Şyŋǧys hanǧa qatysty mälımetter Raşid ad-din Fazullah Hamadanidıŋ «Jamiǧ at-tauarih» (1316) jäne Şaraf ad-din Äli Iazdidıŋ «Zafarnama» (1425) eŋbekterındegı derekterge säikes keledı. Jinaqqa Bekasyl äulienıŋ «Zikzal» mūrasy turaly derekter men Mäşhür Jüsıptıŋ estelıkterı, sondai-aq akademik Ǧarifolla Esımnıŋ «Şyŋǧyz han turaly tosyn pıkır» atty maqalasy engen. «Ūly tarih jäne Ūly äulieler» köne zamannan osy künge deiıngı el tarihyn dūrys baiyptauǧa järdemın tigızedı.
Aqtan sopy Qūtbtyŋ «Bızdıŋ tarihymyz» atty kıtabynyŋ 1-bölımınde adamzattyŋ jaratylǧan däuırı, Ydrys (ǧ.a.s.) pen Nūq (ǧ.a.s.) paiǧambarlardyŋ tarihy, türkı taipalarynyŋ paida boluy, olardyŋ alǧaşqy mekendegen aimaqtary, ondaǧy jer-su ataularynyŋ (Talas, Şu, Balqaş, t.b.) negızı, taipa-ru atyna ainalǧan adamdardyŋ mälımetı, olardyŋ ūrpaqtary, Euraziia keŋıstıgıne qalai taraǧany, ūlttarǧa bölıngenı turaly baǧa jetpes derekter keltırılgen. Mūra mazmūnynda Nūq paiǧambar topan sudan keiın Turan degen atauǧa ie bolǧan jerlerdı Iafas atty ūlynyŋ enşısıne beredı. Onyŋ alǧaşqy qonysy – Kur tau (Qara tau). Iafastyŋ Türık, Hazar, Saqlab, Rus, Meşek, Chin, Qamar, Kimal (Tibit) atty toǧyz ūl tuady. Iafas bileuşı bolǧan kezde, onyŋ esımıne «bileuşı-patşa» ūǧymyn aŋǧartatyn «qaǧan» degen sözdı tırkep ataityn. Türık te, onyŋ ūrpaqtarynan şyqqan Qyrqyz (Qyrǧyz), Jalaiyr, Naiman, Arǧyn siiaqty ūlyqtar da «qaǧan/ han» degen därejege ie bolǧan delınedı.
Türıkten Älınja, Tütık, Şegıl, Bersenjar, Emlaq, Tarpaq, Tur degen ūldar taraidy (kıtapta olardyŋ 4-buynyna deiıngı şejıresı bar). Olardyŋ ışınde halyqqa tanys Qyrqyz (Qyrǧyz), Jalaiyr, Qordai, Alban, Qūlan, Naiman, Nädülış, Arǧyn, Tuba, Buirat, Baiqal, Jaqut, Taŋqūt, Şanqūt, Ūranqai, Qatun, Aşina (olar ekeu: bırınşısı – Qaŋqadan, ekınşısı Şyrşyq äuletınen taraidy), Qotan, Qaşǧar, Tärım, Chaqmaq (Şaqpaq), Ärıs (Arys), Dula, Afrasiiab, Änkürän, Şymǧan, Şymbai, Şyrşyq, Sirili (Sırgelı), Chanchquli (Şanyşqyly) t.b. taipa-rulardyŋ, toponimderdıŋ atauy ūşyrasady.
Kıtaptaǧy deregınde Iafastyŋ ūrpaqtary 5-buynǧa jetkende meilınşe köbeiıp, bastapqy mekendegen aimaǧy tırşılıgı üşın tarlyq qylady. Sondyqtan Türık äuletın Kur tauǧa qaldyryp, keiıngı ūldaryn äuletımen qosa basqa aimaqqa qonys audartudy ūiǧarady.
Türık 240 jyl ömır sürgen («Türık – laqap aty, tübırı arabtyŋ «aqyldy, dana, danyşpan» ūǧymyn beredı; Türık Sairamda ölıp, sol jerge qoiyldy. Sairam – Türıktıŋ Tur degen kenje ūlynyŋ laqap esımı» delıngın qoljazbada), osy uaqyt aralyǧynda onyŋ bırneşe ūrpaǧy düniege kelıp, ösıp-önıp köptegen ūryqqa (ataǧa) bölınıp, bölek ömır süre bastaidy. Sondyqtan ol kenje ūly Turdy oŋtüstıkke qaldyryp, odan soŋ Alynjanyŋ Debaqui, Dip Jaqyi, Qaŋqa degen ūldarynan taraǧan ūrpaqtaryn Kur taudan (Qara taudan) Talasqa deiın jäne odan ärı Şu özenınıŋ aralyqtaryndaǧy aimaqtaryna qonystandyrady. Qalǧan Tütık, Şegıl, Bersenjar, Emlaq degen ūldary men olardan taraǧan ūrpaqtaryn basqa aimaqtarǧa ornalastyru üşın ūly köştı bastaidy. Ol köşırmek bolǧanda, özen jaǧalauyndaǧy otyrǧan ūrpaǧy ornyqqan jerınen ketkısı kelmei, bırşama talasty («Talas» toponimınıŋ negızı) deidı.
Onyŋ köşı alǧaşynda özennen (Şu) ötıp, onyŋ soltüstıgınde köldeneŋ jatqan tauǧa kezdesedı. Odan ötken kezde bır ülken kölge (Balqaş) şyǧady. Sol jerde Türıktıŋ Balqaş atty qyzy jolbarystan ürkıgen ögızden qūlap, mert bolady. Sodan este qalsyn dep, kölge Balqaş atauy berılgen desedı.
Olar şyǧysqa qarai jürgen kezde, kölge kelıp qūiyp jatqan bır özenge tap bolady. Ol özennen öter kezde Qordaidyŋ İli degen äielı suǧa tūnşyǧyp qaitady. Ony özennıŋ bergı betıne jerleidı. Sonda Qordai süiıktı äielınıŋ beiıtın aidalaǧa jalǧyz tastap ketkısı kelmei, Türık atasynan sol jerde qaluǧa rūqsat alady. Özenge İli (Ile) degen atau beredı (Ilenıŋ oŋ jaǧalauyna Şegıldıŋ Alban degen perzentı qonys tebedı).
Ūly köş sodan soŋ şyǧysqa qarai jürıp otyryp, köldeneŋ jatqan asa bır biık tauǧa tıreledı. Türık ata oŋtüstık pen soltüstık taraptaǧy aimaqtarǧa baryp qaitqan uaqyt aralyǧynda onyŋ Jalaiyr (şyn aty – Kökjal) atty nemeresı biık taudyŋ (Altai) basyna şyǧyp, köp jerın aralap, onyŋ äsem tabiǧatyn ūnatyp qalady. Sol Türık atasynan mol aimaqty qonys retınde enşılep alady. Sonda Jalaiyrdyŋ ınılerı Alban men Qūlan jäne olardyŋ äkesı Şegıl Jalaiyrmen qalǧylary keletının aitady. Türık būl ötınıştı qabyl alyp, olarǧa sol taudan (Altaidan) Qordai qalǧan özenge deiın jerlerdı beredı. Olar alǧaşynda atalǧan tau men sol taudyŋ etegındegı özennıŋ boiyna qonystanady. Sol jerde Jalaiyrdyŋ bır jasar balasy Türıktıŋ sausaǧyn tıstep alady. Sonda Türık: «Myna bala özı säbi bolsa da, tısı eresektıkındei eken» deptı, sodan «Ertıs» bop kete bardy deidı äpsanada (gidronim törkını).
Türık ata sol jerde qystap qalady. Sol jyly qys öte qatty bolyp, adamdar küizelıske ūşyraidy. Ol kezge deiın adamdar otty qūrǧaq aǧaştardy bır-bırıne ysqylap jürıp alady eken. Kün qatty suyp ketken kezde, Bersenjardyŋ ūly Nädülış qūrǧaq aǧaş ızdep jürıp qatty yzalanady da, bır tasty ekınşı tasqa ūryp, ot şyǧaryp alady. Mūnyŋ şarapaty – adamzatqa ot keledı.
Köktemnıŋ ortasy auǧan kezde Türık qalǧan balalaryn jinap alyp, soltüstıkke qarai taudy jaǧalap jolǧa şyǧady. Aq suly özenge jetedı. Naimannyŋ anasy men Jalaiyrdyŋ anasy tuǧan apaly-sıŋlılı eken, alǧaşqysy özennen ärı asyp ketkısı kelmeidı. Onyŋ bauyrlary Nädülış, Arǧūn (Arǧyn), Tuba, sosyn olardyŋ äkesı Bersenjar da Naiman qalǧan aimaqta ornyǧuǧa Türıkten rūqsat sūraidy. Ötınış qanaǧattandyrylyp, Bersenjarǧa «Ūrpaqtaryŋ osy tūstan batysqa qarai qonystana bersın!» dep, nūsqau beredı de, qalǧan ūrpaǧyn ertıp älgı aq suly (Berel) özennen ötıp, ärı ketedı. Bersenjar bolsa atasynyŋ aitqanyn oryndap Nädılüş, Arǧun, Tubany batys jaqqa kezek-kezegımen ornalastyrdy.
Aq suly (Berel) özennen ötkennen soŋ Jalaiyr men Naimannyŋ naǧaşysy – Qyrqyz (Qyrǧyz) öz qaryndastarynan alys ketudı qalamady. Söitıp, ol da ötınış aityp, aq suly özennen keiıngı aimaqqa qonystanuǧa rūqsat aldy.
Türık atamyz qalǧan ūrpaqtaryn ertıp şyǧysqa qarai jürdı de, taǧy bır özenge kelgen kezde, ol aimaqtarǧa Tütıktıŋ Jalan men Qam degen balalaryn qonystandyrdy. Būlar Qyrqyzdan alys ketken joq. Özı tuyp-ösken jerlerınıŋ atyn ūmytpau üşın qonystanǧan öŋırı men su ışken özenıne Şu dep at qoidy.
Sodan soŋ Türık atamyz qalǧan ūrpaqtaryn ertıp taǧy da şyǧys tarapqa jol tartty. Sol kezde Tütık «özı perzentımnen tym alys ketpeiın» dep, äkesınen sol jerde qaldyrudy ötınedı. Türık ötınıştı qabyl alyp, balasy Selenkeimen bırge qaldyryp, özı ärı qarai ketedı. Sodan baryp Emlaq degen ūlyn, onyŋ Buirat, Baiqal, Jaqut, Saiyn degen balalaryn ertıp alyp, şyǧys tarapqa barlyǧyn ret-retımen qonystandyrady.
Sodan soŋ Türık ata kerı qaityp, Jalaiyrdy qonystandyrǧan taudyŋ şyǧys tarapyna kelıp, oŋtüstıkke qarai jüredı. Sodan ol taudyŋ oŋtüstıgıne deiın baryp, Tarpaq degen ūly men onyŋ barlyq balasyn sol aimaqqa otyrǧyzady. Özı nökerlerımen bırge Jalaiyrdyŋ qonysyna qaita keledı.
Sonda sanap qarasa, Şu öŋırınen ūly köştı bastap şyqqannan berı on ekı jyl ötıptı. Türık atamyz uaqyt pen däuır ölşemderı men onyŋ sanyn anyq jüiege salyp, bylai deidı: «Aspandaǧy Būrjylardyŋ sany on ekı, jerdegı soǧan müşel, iaǧni tūspal jyldardyŋ sany da on ekı, iaǧni bır müşel jylynda on ekı jyl bar, olardyŋ ärbırınıŋ mölşerı on ekı ai». Sol on ekı jyldy «bır däuır jyly» dep qabyldaidy (Mysaly, «on däuır jyly öttı» desek, onda «120 jyl öttı» degendı bıldıredı). Sosyn būl 12 müşel jylyn bır-bırınen ajyratu üşın ärqaisysyna bır januar-maqūlyq atauyn beredı.
Türık atamyzdyŋ osy ösietıne bailanysty ūrpaǧy jyl sanauda «müşel jylyn», al däuırdı ölşeude «däuır jyly» esebın qoldanatyn bolypty. Būl däuır jylynyŋ esebı, Şyŋǧyz hannyŋ alǧaşqy nökerlerınıŋ bırı Qūşyq noiannyŋ aituynşa, ūly qaǧannyŋ bilık däuırıne deiın (XIII ǧ.) üzılmei, iaǧni 335 däuır jyly (335 h 12= 4020 jyl) boiy jalǧasyp kelgen.
Joǧaryda atalǧan derekterden şyǧatyn qorytyndy: türkıler – jer betındegı eŋ köne halyqtyŋ bırı, olar būdan 5 myŋ jyl būryn (joǧaryda körsetılgen 4020 jylǧa Iafas pen Türıktıŋ jasaǧan jasyn qosqan kezde) qazırgı Qazaqstan jerınde paida bolyp, bügın Euraziia atalatyn asa ülken keŋıstıkke taraǧan.
Aqtan sopy Qūtbtyŋ kıtabynda körşıles Qyrqyz (Qyrǧyz) ben Naimannyŋ maly aralasyp ketıp, olardy ajyrata almauynan tuǧan daudy Türıktıŋ qalai şeşkenı baiandalady: «Sonda Türık atamyz özıne äkesı jasap bergen tamǧany körsetıp – är bır äulet özıne osyndai tamǧa jasap alsyn da, maldary men şekaralaryna sonyŋ belgısın tamǧalasyn. Sonda ärkım özınıŋ şekarasy men malyn oŋai ajyrata alady. Halyq köbeigen saiyn daulasu da köbeiıp keter. Būl turaly basqa ūrpaqtar da qūlaqtansyn».
Atalǧan kıtapta İdris paiǧambar turaly öte qūndy derekter keltırılgen. «Türık pen Jalaiyr Üş basty tauǧa (Altaidaǧy Mūz tauǧa) barady. Sol jerde Türık taudyŋ keskının tömendegı kölden körıp: «Būl Üş basty tau maǧan İdris paiǧambardyŋ Mysyrda tūrǧyzǧan Üş sumerın esıme tüsırıp tūrǧandai» deidı. Jalaiyr olar turaly sūraǧan kezde Türık bylai dep jauap qatady: «Topan suynan da, Nūq paiǧambardan da būryn ötken İdris paiǧambar jūldyzdar ılımın zertteuge qajet bolǧandyqtan, Mysyr (Egipet) jerınde rasythana (observatoriia) retınde üş ülken ahram (piramida) tūrǧyzdy. Olardyŋ ışıne zerttegen jūmystarynyŋ qorytyndysyn «sumer» jazularymen jazǧan-tūǧyn. Ol jazulardy tek İdris paiǧambar jäne Nūq paiǧambar men onyŋ üş ūly ǧana oqyp tüsınedı. Al olardan keiıngılerge ol jazulardaǧy ılımderdı ǧana üiretıp, jazudyŋ özın üiretpegen. Ol üş ahramnyŋ ornalasuy myna taudyŋ üş şyŋynyŋ ornalasuyna dälme-däl sai keledı eken, iaǧni olar Şakarchi (Orionnyŋ) ornalasuyna däl sai kelıp tūr. Onyŋ keskını senıŋ tamǧaŋa meŋzegenın men senıŋ talaiynyŋ baq-däulet aŋşysyna meŋzep tūrǧany dep tüsındım...Laiym Alla Taǧala būl meŋzeudı jaryqqa şyǧarsyn». Osydan keiın Jalaiyr būl taudy «Üş sumer» dep atady da, onyŋ köl betındegı keskının özınıŋ tamǧasyna üş ūşty taraq türınde beineledı».
Ras, tamǧa turaly derekter adamzat tarihynda erekşe oryn alady. Osy künge deiıngı barlyq soǧys jer men qoinauyndaǧy bailyq üşın bolǧany belgılı. Sonymen qatar İdris paiǧambar qoldanǧan «sumer» jazuy turaly derek, Oljas Süleimenov däleldegen «şumer» jazuy ekenı dausyz.
Aqtan sopynyŋ kıtabynda Ūranqai batyrdyŋ tarihy da jazylǧan. Onyŋ asqan bahadür bolǧany, Albannyŋ ūrpaqtarynan taraǧan bır äulettıŋ Qatun esımdı sūluyna üilengenı, keiınnen onyŋ aty bır özenge bergenı, toǧyz ūly men bes qyzy bolǧany, äielı jolbarystyŋ jüregıne jerık bop, jolbarys ızdep Buirat pen Qyrqyzdyŋ (Qyrǧyzdyŋ) ūrpaqtary tūratyn aimaqtarǧa barǧany, bırneşe ūlyn Buirat pen Qyrqyzdyŋ (Qyrǧyzdyŋ) ūrpaǧyna üilendırıp, öz qyzdaryn solarǧa ūzatyp, önıp-ösedı. Kıtapta türkı jūrtynyŋ şetınen batyr jäne mergen orman ūranqailary turaly aitylyp, sodan Subtai (Sübetai) bahadürdıŋ şyqqany baiandalady. Ol Şyŋǧyz hannyŋ senımdı ärı biık därejelı qolbasşysy bolǧany Raşid ad-dinnıŋ «Jamiǧ at-tauarihynda» jazylǧan. Osynda ūranqai men orman ūranqailarynyŋ myŋdyqtary Şyŋǧyz hannyŋ Būrhan-Qaldūndaǧy «Ūly qoryǧyn» qorǧaǧany, aŋşylyqpen ainalysyp, şana men şaŋǧyny paidalanǧany aitylǧan.
«Jamiǧ at-tauarihta» bylai delıngen: «1224 jyly Şyŋǧyz han Ile özenın oŋ jaǧalauyndaǧy Būqa şyjyq degen jerde Ülken Qūryltai ötkızıp, onda Horezmşahty jeŋgenın toilaidy. Perzentterı men jaqyn tuystaryna enşı bölıp berıp, äskerınıŋ bır bölıgın olarǧa ülestıredı. Äsker basşylaryna molynan syilyq beredı. Solardyŋ ışınde eŋ joǧarǧy arnaiy däreje Noqta (Būqyrşyn) noianǧa tiedı. Ol turaly Şyŋǧyz han: «Būqyrşynnyŋ därejesı tek hannan ǧana tömen, sondyqtan onyŋ ūrpaǧy men jaqyn tuysy tarhan bolady!» degen» (171-bet).
Däreje beru kezegı Noqtanyŋ tuǧan aǧasy Oraqtyǧa kelgende, Şyŋǧyz han: «Ei, Oraqty, senıŋ de atqarǧan qyzmetterıŋ orasan. Sūraǧanyŋdy bereiın» deidı. Sonda noian: «Älemnıŋ bileuşısı, maǧan Noqtanyŋ aǧasy degen däreje jetedı!» deidı. Tapqyr sözge riza bolǧan qaǧan: «Endeşe därejeŋ Noqta aǧasy bolsyn» deidı. Mıne, tarihqa Oraqtynyŋ därejesı «Noqta aǧasy» bolyp engen. Mūny Oraqtynyŋ tıkelei ūrpaǧy - Aqtan sopy Qūtb osy qoljazbada aitady.
Atalǧan mūra derekke toly. Tölenıŋ ūly Qūblai qaǧan taqqa otyrǧan soŋ (1260) Şyŋǧyz hannyŋ astanasyndaǧy Aryqbūqany jeŋıp (1264), imperiia kındıgın Kaifinfuǧa (Qytai) köşıredı. Qaidu han oǧan qarsy şyǧady. Onyŋ pıkırınşe, astana Qytaiǧa köşırılse, ielıgındegı memleketter men aumaqtar tügeldei Qytaiǧa baǧynady ärı solardyŋ aumaǧy bolyp bekıtılıp ketuı mümkın. Sondyqtan Qaidu han Qūblai qaǧanǧa qarsy soǧysqa äsker jinaidy. Tarbaǧatai men Emıldegı Oraqty noiannyŋ ūrpaqtaryna baryp, basqa da Jalaiyr basşylarymen kelısıp, atoilaidy. Olar Qaidu jaqtaǧan Baraq pen Abaqa hannyŋ soǧysyna da (1270), Qūblai qaǧan men Qaidu hanmen odaqtas bolǧan Baraq hannyŋ ūly Dua hannyŋ arasyndaǧy soǧysqa (1275) da qatysty. Sol ūzaqqa sozylǧan soǧys saldarynan köp şyǧynǧa ūşyraidy, äskermen bırge otbasylary köşıp-qonyp jüredı. Qaidu qaitys bolǧannan soŋ (1302) Şaş, Şu öŋırı men Iassy, Samarqandy mekendeidı.
«Bızdıŋ tarihymyz» atalatyn qoljazba soŋynda būl eŋbek Şyŋǧyz hannyŋ ūly Şaǧataiǧa uäzır bolǧan Qūşyq tūsynda bastalyp, onyŋ ösietıne säikes är däuırde tolyqtyrylyp, Aqtan sopy Qūtb pen onyŋ osy küngı ūrpaǧyna jetkenı jazylǧan.
Erjan İsaqūlov,
saiasi ǧylymdar doktory,
mūratanuşy-professor
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
Moŋǧol
Qazaqtar
türık şejıresı
araptar
suan
sırgelı
arǧyn
Qūtbtyŋ kıtaby
İdris paiǧambar
alban
naiman
