Jeltoqsan oqiǧasy kezınde bas köterıp, ūltynyŋ jolyna janyn tösegen qaharman jeltoqsanşylardyŋ aitylmaǧan äŋgımesı, aşylmaǧan syry köp. "Adyrna" ūlttyq portaly jeltoqsanşylardyŋ estelıkterımen bölısıp, esten ketpes oqiǧalaryn jazdy.
Asqar Naimantaev - Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Teatr jäne kino akterı.
Jeltoqsan 1986.Būl kündı ūmytpaimyn. Ūmyttyrmaidy. Jaqyndaǧan saiyn arqaǧa tigen soiyldyŋ oryndary jybyrlap, jarylǧan qarnymnyŋ tyrtyǧy syzdap, qan aralasqan appaq qar közge elestep, tergeudegı tepkıler eske tüsıp, "sol menı tepkılegen poliseiler qazır qaida eken, ne aityp jür eken?" - degen yzaly sūraq midan ketpei tūryp alady. "Selinnyi" kinoteatrynyŋ janyndaǧy GUVDnyŋ podvalynda "Betıne time, denesın aiama!" - degen üş polisei de qazaq edı... Bıreuı ǧana orysşa söileitın. Jataqhanada Ukrainadan kelgen üş KGB qyzmetkerı köktemge deiın jatyp alyp, bır bırlep komendanttyŋ bölmesıne şaqyryp alyp tergeitın. Esten ketpeidı. Jaŋa jyldyŋ şyrşasymen bürkemek bolady ükımet, "Täuelsızdık künınıŋ" qalqasyna jasyrǧysy da keledı. Bärıbır bız tırımız amal joq, sondyqtan sumaŋdap şyǧa kelemız. Bız barmyz, tırımız! Ūmytpaimyz, ūmyttyrmaimyz!
Anar Rahymjanova -Şyǧys Qazaqstan oblysy, Qotanqaraǧai audanynda düniege kelgen. Mamandyǧy ädebietşı. Kezınde KazGU-de bılım alǧan.
"Jännätta azyq köppe?" -dep sūraǧan säbidı kördım, özendei aǧyp, joq bolyp ketken memleket kördım, bosyp ketken halyq kördım, bairaǧy jerde taptalǧan el kördım, sol bairaqty qorǧai almaǧan er kördım.... Bügıngı kün Almaty alaŋyn da qazaq jastarynyŋ qany sudai aǧyp, qorlanǧan kün. Men nege nalyimyn? Öz tılın qor körıp, kezınde kımnen ittei qorlyq körgenın bıle tūra, şūbarlatyp orysşa söileitın namyssyz qazaqtardyŋ bilıkte häm qoǧamda bolǧanyna narazymyn. Qūrban bolǧan batyr bozdaqtarymnyŋ jany men jastyq şaǧy tekke qyrşynnan qiyldyma degen sansaq oilar sanasyn saitanǧa biletken sanasyzdardy körgende janym men tänımdı jaulaidy. 86-nyŋ mūzyn da qorlyq körıp, bal ömırın, temır qapasqa aiyrbas qylǧan talai aǧa-äpkeler qazırgı künge deiın aqtalmai, maŋdaiyna jaǧylǧan qara küienı öşıre almai äure. Ol kısılerge jan emes ar qymbat, üidıŋ emes otannyŋ keŋdıgı qymbat. Qazaq degen qasiettı häm kielı atqa laiyq bolaiyq, qyz namysy- el namysy, ūl tärbiesı-ūlt tärbiesı. Bar tılegım, baqytty, balǧyn bal däurenımız ūzaǧynan häm mäŋgılık bolsa eken!
Bekjan Kamaliev - Katonqaraǧai audany, Berel auylyŋ tumasy. Bügınde Öskemende qūrylysşy bolyp jūmys ısteidı.
Almaty. 16 jeltoqsan. 86-şy jyl. 86-şy avtobus. 86-şy avtobus ortalyq alaŋǧa qarai zytyp bara jatqan. Işı tolǧan jastar. Bekjan Kamaliev ta bar. Közdegenderı – el müddesı. "Qazaqstanda bırınşı basşy qazaq boluy kerek" degen talap.Bügın jeltoqsanşy Bekjan Kamalievpen az-maz äŋgımelesken edık;– Alaŋǧa jinaldyq. Kün aiaz. Talabymyz sol... Keşkısın ot jaǧyp, jylyndyq. Milisiia qyzmetkerlerı de bızben bırge alau basyna kelıp, jylynyp jürgen. Ertesı ǧoi... Su şaşatyn kölık aǧyndatqan küiı alaŋǧa jinalǧandardy basyp-janşyp, ortasynan jaryp öte şyqty. Soldattar kürekpen sabai bastady. Sabaǧanda da qyrymen ūrady. Bız qyzdardy araşalap jürıp, qolǧa tüsıp qaldyq. Sot on jylǧa jaza kestı. Keiın şaştan ūstap äketıp bara jatqan fotomdy kördım, – deidı Bekjan aǧa.Täuelsızdık taŋy qazaqtyŋ qaisar qyz-jıgıtterınıŋ arqasynda atty! Osynau egemen elımızdıŋ erteŋı jarqyn bolsyn deimız!
Jidegül Äbdıjädılqyzy - 1982-jyly Jambyl oblysy, Baizaq audany, Amankeldı auylynda düniege kelgen. QazŪU, Jurnalistika fakultetı, baspasöz jäne elektrondy BAQ kafedrasynyŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty.
Künı bügıngıdei bärı de köz aldymda. 16-jeltoqsan. Keşkı saǧat 9.00-de Mäskeuden berıletın «Vremia» jaŋalyqtar toptamasynan «Zeinetke şyǧuyna bailanysty Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ basşysy Dınmūhamed Ahmetūly Qonaev qyzmetten bosatylyp, ornyna Vasilii Gennadievich Kolbin taǧaiyndaldy» dep habarlady diktor. Sol habardy esti salysymen – aq, tura aqyldasyp alǧandai bärımız jöŋkılıp, bır bölmege jinaldyq (özımızdıŋ kursty aitam). Amantai Şärıp (qazır Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetındegı äleumettanu fakultetınıŋ dekany), Sraiyl Smaiyl («Jas qazaq» gazetınıŋ bas redaktory), bärın tızıp şyqsam, maqalam jurnalǧa syimai qalar. Tünımen kırpık qaqpai ūlt turaly, ūlttyq memleket turaly kurstaǧy töbesı tesık jıgıtter oilaryn ortaǧa saldy. Älı esımde «Iаnuşkevichtıŋ hattary» degen kıtapty, Tūrar Rysqūlovtyŋ ūlt jaily aitqan oilary baiandalǧan eŋbekterdı dauystap oqyp, kädımgıdei tolǧanyp, bırauyzdan «bızge qazaq basşy kerek» degen şeşımge keldık. Taŋ atty. Sabaqqa baratyn uaqyt ta boldy. Bız bärımız bırge şyǧyp universitetke qarai bettedık, tek korpusqa kırmei qasynan ötıp, alaŋǧa tura tarttyq. Men däl sondai halyq lyq toly alaŋdy qaitadan eşqaşanda körgen joqpyn. Şyn mänınde ūlttyq namysy oianǧan eldıŋ qarşadai ūldary men qyzdary, el aǧalary, aqyndar men jazuşylar, ärine, studentter jürdı alaŋda. Bärımız hormen «Qazaq basşy kerek, qazaq basşy kerek» dep aiǧailaǧanymyz älı künge deiın qūlaǧymnan ketpeidı. Al paraqşa taratqan Jansaia Säbitovany qolyn būrap, kölıkke salyp äketkenderın bızder, jurfaktyŋ studentterı öz közımızben kördık. Sol kezde aramyzdan suyrylyp şyqqan Gülnar mınbege bıraq köterıldı. Söitıp, ana tılı turaly oilaryn aitty. ( Gülnar sol jyly Şyǧys Qazaqstan oblyqtyq gazetınde öndırıstık täjıribeden ötu barysynda ana tılı turaly problemalyq maqalalar jariialap, ötkır oilaryn jūrtqa paş etken edı). Söz joq, ol ırı planmen kameraǧa tüsıp qalǧanynbärımız de sezdık. Sondyqtan da ol bırden közge tüstı. Ony jasyryp–jabu mümkın bolmady. Gülnardan keiın oqudan şyǧyp ketken ekınşı qaharmanymyz Amanǧazy Kärıpjanov bolatyn. Jüregınen jyr örılgen namysty jıgıttıŋ jalyn atqan oilary otqa mai qūiǧandai boldy. (Keiın Amanǧazy Jeltoqsan jaily kıtap şyǧardy). Al qalǧandarymyz şe, qalǧandarymyz da kameraǧa tüsıp qaldyq. Şamamen tüngı saǧat 12–den auǧan şaqta, iaǧni, 18 – jeltoqsanǧa qaraǧan tünde su şaşatyn maşinalar kelıp, bärımızge japa-tarmaǧai mūzdai su şaşty. Üstı-basymyzdan tük qalǧan joq. Paltolarymyz mūz bop qatyp qaldy. Sol kezde Meiırhan Aqdäuletov, Ūlyqbek Esdäuletov, Esjan Ainabekov marqūm bızdıŋ janymyzǧa kelıp; «Jurfaktyŋ studentterı, endı qaityŋdar, arandap qalasyŋdar, kördıŋder ǧoi» dep aǧalyq aqyldaryn aitty. Äiteuır, alla jar bop aman–esen jataqhanaǧa jettık. Aramyzda polisiia qyzmetkerlerınen taiaq jep, basy jarylyp jaraqat alyp, auruhanaǧa tüskender de boldy. Bıraq, jurfaktyŋ saiasatty bıletın studentterı sol auruhanadan qaşyp şyǧyp, jataqhanaǧa kelıp jan sauǧalady. Öitkenı, auruhanada bolsa olardy ūstap alyp, oqudan şyǧaryp jıberulerı äbden mümkın edı. Mıne, sol tünnen keiın bızdı jataqhanadan şyǧarmai tastady. Kädımgı bızdıŋ tarihi 5-jataqhana bolatyn. Bırınşı qabatta polisiia qyzmetkerlerı tūrdy. Tıptı, azyq-tülıktı dükennıŋ satuşylary astyna äkelıp satatyn boldy. Oilap qaraŋyzdarşy, ūialy telefon joq, qoŋyrau şala almaisyŋ, jedelhat jıbere almaisyŋ, äke-şeşelerımızdıŋ uaiymnan qandai küi keşkenderın, al oqudan şyǧyp ketken Gülnar kurstasymyzdyŋ qandai jan azabyn şekkenın tılmen aityp jetkızu qiyn şyǧar, sırä!..
Anar Jeŋıshanqyzy Serkenova – Jeltoqsan köterılısıne qatysqan elımızdıŋ patriot azamatşalarynyŋ bırı. 1968 jyly Şyǧys Qazaqstan oblysy, Katonqaraǧai audany, «Medvedka» auylynda düniege kelgen.
18 jasymda sottaldym.Jeltoqsan-86 kezınde jasym 18-de edı, maksimalist bolatynmyn. Nelıkten bylai boldy? Qazır būl sūraqqa eşkım de jauap bere almas. Bälkım, sol kezdegı dostarym da şyndyqty soŋyna deiın aşyp aitpaǧan bolar. Osy jyldar ışınde Jeltoqsan taqyrybyna qatysty bırde-bır tūşymyraq material oqyǧan emespın. Men būl jaǧdaidy esıme alǧym kelmeidı, öitkenı 18 jasymda qatty psihologiialyq soqqyǧa duşar boldym. Degenmen, men būny aituǧa qūqylymyn dep esepteimın. Orystar köp tūratyn auylda tuyp-östım, mülde ūltşyl emes edım. 1986 jyly Taldyqorǧanda bolatynmyn, zaŋger mamandyǧyna oqyp jürgenmın. Almatyda bolyp jatqan jaǧdaidy el auzynan estıdık. Dostarymmen jinalyp, qaladaǧy alaŋǧa şyqtyq. Bızdı jedel taratyp jıberdı. Keiın milisiiaǧa şaqyryp alyp, menı tek türme ǧana tüzete alatynyn aitty. 30 jeltoqsanda sot öttı. Eşqandai negızsız 1,5 jyl türme jazasyn berdı. Jaŋa jyldy temır tordyŋ ışınde qarsy aldym. Jazamdy basynan aiaǧyna deiın ötep şyqtym. Men üşın ata-anam qatty qaiǧyryp, şeşem sal bolyp qaldy. Sol jyldardyŋ kesırınen äkem ekı jyl būryn dünieden ozdy. Öte qiyn boldy. Men Taldyqorǧan zaŋ tehnikumynda oqyp jürgenmın, būl oqu ornyna tüsu öte qiyn edı. Prokuror nemese sot boludy armandaǧam, aiaǧynda qylmysker bolyp, «zek» atandym. Qamaudan şyqqan soŋ, Almatyǧa jol tarttym. Ekı aptadai vokzalda tüneltıp, keiın Almaty bas kiımder fabrikasyna jūmysqa tūrdym. Äitse de keiın tehnikumdaǧy oquymdy qaita jalǧastyrdym, tūrmys qūryp, ekı qyzdyŋ anasy atandym. Zaŋger de boldym. Qazır kölık kompaniiasynda qyzmet ısteimın. Äkemnıŋ «bärı de ornyna keledı» degen sözı esıme tüsedı. Sızder bılesızder me, tek qana alaŋda tūrǧanym üşın, menı 18 jasymda türmege tyqqan sudia juyqta Joǧarǧy sot qazylar alqasynyŋ atyşuly ısı boiynşa ornynan alynypty?! 26 jyl būryn menıŋ jasym 20-ǧa da jetpegen edı. Men ol kezde jas boldym, alaida ömırdı qaita bastauǧa küş-quat taptym. Al ol bolsa 60-ty eŋsergen adam, būl jasta oǧan ömırdı qaita bastau äldeqaida qiyn...
Roza Älmūhan - Atyrau oblysynda düniege kelgen. Ǧalym, pedagog.
"Mynau sen ǧoi, jeltoqsanşy!"- dep, Jibek qūrbym. Osy fotony vatsapqa salyp qoiypty.KGB-nyŋ albomynda būdan da jaqynnan tüsipgen foto bar, meni tauyp kelgende, körsetken.
Ūltym aldynda, ūrpaq aldynda Arym taza! Ömırlık ūstanymym - ädildik. İä, namysy bar ruhty ūrpaq 1986 jyly alaŋda bolǧanbyz. Jeltoqsan 1986 tarihi data retınde baǧalanuy tiıs! Memlekettı qorǧaityn ruhty, namysty halyq. Halyqty syilau kerek!
"Jeltoqsan şyndyǧynyŋ" aşylmaǧan paraqtary köp. Redaksiia jeltoqsanşylardyŋ estelıkterın oqyrman qauym üşın toptap, batyrlar erlıgı men örlıgın ärqaşan jadynda tūtsyn degen nietpen arnaiy ūsyndy.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
jeltoqsan
Qazaqtar
Egemendık
jeltoqsan oqiǧasy
Azattyq
qazaqstan respublikasy
qazaq elı
jeltoqsan şyndyǧy
täuelsızıdık
täuelsız qazaqstan
täuelsızıdık taŋy
