Jeltoqsan oqıǵasy kezinde bas kóterip, ultynyń jolyna janyn tósegen qaharman jeltoqsanshylardyń aıtylmaǵan áńgimesi, ashylmaǵan syry kóp. "Adyrna" ulttyq portaly jeltoqsanshylardyń estelikterimen bólisip, esten ketpes oqıǵalaryn jazdy.
Asqar Naımantaev - Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Teatr jáne kıno akteri.
Jeltoqsan 1986.Bul kúndi umytpaımyn. Umyttyrmaıdy. Jaqyndaǵan saıyn arqaǵa tıgen soıyldyń oryndary jybyrlap, jarylǵan qarnymnyń tyrtyǵy syzdap, qan aralasqan appaq qar kózge elestep, tergeýdegi tepkiler eske túsip, "sol meni tepkilegen polıeıler qazir qaıda eken, ne aıtyp júr eken?" - degen yzaly suraq mıdan ketpeı turyp alady. "elınnyı" kınoteatrynyń janyndaǵy GÝVDnyń podvalynda "Betine tıme, denesin aıama!" - degen úsh polıeı de qazaq edi... Bireýi ǵana oryssha sóıleıtin. Jataqhanada Ýkraınadan kelgen úsh KGB qyzmetkeri kóktemge deıin jatyp alyp, bir birlep komendanttyń bólmesine shaqyryp alyp tergeıtin. Esten ketpeıdi. Jańa jyldyń shyrshasymen búrkemek bolady úkimet, "Táýelsizdik kúniniń" qalqasyna jasyrǵysy da keledi. Báribir biz tirimiz amal joq, sondyqtan sýmańdap shyǵa kelemiz. Biz barmyz, tirimiz! Umytpaımyz, umyttyrmaımyz!
Anar Rahymjanova -Shyǵys Qazaqstan oblysy, Qotanqaraǵaı aýdanynda dúnıege kelgen. Mamandyǵy ádebıetshi. Kezinde KazGÝ-de bilim alǵan.
"Jánnátta azyq kóppe?" -dep suraǵan sábıdi kórdim, ózendeı aǵyp, joq bolyp ketken memleket kórdim, bosyp ketken halyq kórdim, baıraǵy jerde taptalǵan el kórdim, sol baıraqty qorǵaı almaǵan er kórdim.... Búgingi kún Almaty alańyn da qazaq jastarynyń qany sýdaı aǵyp, qorlanǵan kún. Men nege nalyımyn? Óz tilin qor kórip, kezinde kimnen ıtteı qorlyq kórgenin bile tura, shubarlatyp oryssha sóıleıtin namyssyz qazaqtardyń bılikte hám qoǵamda bolǵanyna narazymyn. Qurban bolǵan batyr bozdaqtarymnyń jany men jastyq shaǵy tekke qyrshynnan qıyldyma degen sansaq oılar sanasyn saıtanǵa bıletken sanasyzdardy kórgende janym men tánimdi jaýlaıdy. 86-nyń muzyn da qorlyq kórip, bal ómirin, temir qapasqa aıyrbas qylǵan talaı aǵa-ápkeler qazirgi kúnge deıin aqtalmaı, mańdaıyna jaǵylǵan qara kúıeni óshire almaı áýre. Ol kisilerge jan emes ar qymbat, úıdiń emes otannyń keńdigi qymbat. Qazaq degen qasıetti hám kıeli atqa laıyq bolaıyq, qyz namysy- el namysy, ul tárbıesi-ult tárbıesi. Bar tilegim, baqytty, balǵyn bal dáýrenimiz uzaǵynan hám máńgilik bolsa eken!
Bekjan Kamalıev - Katonqaraǵaı aýdany, Berel aýylyń týmasy. Búginde Óskemende qurylysshy bolyp jumys isteıdi.
Almaty. 16 jeltoqsan. 86-shy jyl. 86-shy avtobýs. 86-shy avtobýs ortalyq alańǵa qaraı zytyp bara jatqan. Ishi tolǵan jastar. Bekjan Kamalıev ta bar. Kózdegenderi – el múddesi. "Qazaqstanda birinshi basshy qazaq bolýy kerek" degen talap.Búgin jeltoqsanshy Bekjan Kamalıevpen az-maz áńgimelesken edik;– Alańǵa jınaldyq. Kún aıaz. Talabymyz sol... Keshkisin ot jaǵyp, jylyndyq. Mılıııa qyzmetkerleri de bizben birge alaý basyna kelip, jylynyp júrgen. Ertesi ǵoı... Sý shashatyn kólik aǵyndatqan kúıi alańǵa jınalǵandardy basyp-janshyp, ortasynan jaryp óte shyqty. Soldattar kúrekpen sabaı bastady. Sabaǵanda da qyrymen urady. Biz qyzdardy arashalap júrip, qolǵa túsip qaldyq. Sot on jylǵa jaza kesti. Keıin shashtan ustap áketip bara jatqan fotomdy kórdim, – deıdi Bekjan aǵa.Táýelsizdik tańy qazaqtyń qaısar qyz-jigitteriniń arqasynda atty! Osynaý egemen elimizdiń erteńi jarqyn bolsyn deımiz!
Jıdegúl Ábdijádilqyzy - 1982-jyly Jambyl oblysy, Baızaq aýdany, Amankeldi aýylynda dúnıege kelgen. QazUÝ, Jýrnalıstıka fakýlteti, baspasóz jáne elektrondy BAQ kafedrasynyń doenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty.
Kúni búgingideı bári de kóz aldymda. 16-jeltoqsan. Keshki saǵat 9.00-de Máskeýden beriletin «Vremıa» jańalyqtar toptamasynan «Zeınetke shyǵýyna baılanysty Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń basshysy Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev qyzmetten bosatylyp, ornyna Vasılıı Gennadıevıch Kolbın taǵaıyndaldy» dep habarlady dıktor. Sol habardy estı salysymen – aq, týra aqyldasyp alǵandaı bárimiz jóńkilip, bir bólmege jınaldyq (ózimizdiń kýrsty aıtam). Amantaı Shárip (qazir Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ýnıversıtetindegi áleýmettaný fakýltetiniń dekany), Sraıyl Smaıyl («Jas qazaq» gazetiniń bas redaktory), bárin tizip shyqsam, maqalam jýrnalǵa syımaı qalar. Túnimen kirpik qaqpaı ult týraly, ulttyq memleket týraly kýrstaǵy tóbesi tesik jigitter oılaryn ortaǵa saldy. Áli esimde «Ianýshkevıchtiń hattary» degen kitapty, Turar Rysqulovtyń ult jaıly aıtqan oılary baıandalǵan eńbekterdi daýystap oqyp, kádimgideı tolǵanyp, biraýyzdan «bizge qazaq basshy kerek» degen sheshimge keldik. Tań atty. Sabaqqa baratyn ýaqyt ta boldy. Biz bárimiz birge shyǵyp ýnıversıtetke qaraı bettedik, tek korpýsqa kirmeı qasynan ótip, alańǵa týra tarttyq. Men dál sondaı halyq lyq toly alańdy qaıtadan eshqashanda kórgen joqpyn. Shyn máninde ulttyq namysy oıanǵan eldiń qarshadaı uldary men qyzdary, el aǵalary, aqyndar men jazýshylar, árıne, stýdentter júrdi alańda. Bárimiz hormen «Qazaq basshy kerek, qazaq basshy kerek» dep aıǵaılaǵanymyz áli kúnge deıin qulaǵymnan ketpeıdi. Al paraqsha taratqan Jansaıa Sábıtovany qolyn burap, kólikke salyp áketkenderin bizder, jýrfaktyń stýdentteri óz kózimizben kórdik. Sol kezde aramyzdan sýyrylyp shyqqan Gúlnar minbege biraq kóterildi. Sóıtip, ana tili týraly oılaryn aıtty. ( Gúlnar sol jyly Shyǵys Qazaqstan oblyqtyq gazetinde óndiristik tájirıbeden ótý barysynda ana tili týraly problemalyq maqalalar jarııalap, ótkir oılaryn jurtqa pash etken edi). Sóz joq, ol iri planmen kameraǵa túsip qalǵanynbárimiz de sezdik. Sondyqtan da ol birden kózge tústi. Ony jasyryp–jabý múmkin bolmady. Gúlnardan keıin oqýdan shyǵyp ketken ekinshi qaharmanymyz Amanǵazy Káripjanov bolatyn. Júreginen jyr órilgen namysty jigittiń jalyn atqan oılary otqa maı quıǵandaı boldy. (Keıin Amanǵazy Jeltoqsan jaıly kitap shyǵardy). Al qalǵandarymyz she, qalǵandarymyz da kameraǵa túsip qaldyq. Shamamen túngi saǵat 12–den aýǵan shaqta, ıaǵnı, 18 – jeltoqsanǵa qaraǵan túnde sý shashatyn mashınalar kelip, bárimizge japa-tarmaǵaı muzdaı sý shashty. Ústi-basymyzdan túk qalǵan joq. Paltolarymyz muz bop qatyp qaldy. Sol kezde Meıirhan Aqdáýletov, Ulyqbek Esdáýletov, Esjan Aınabekov marqum bizdiń janymyzǵa kelip; «Jýrfaktyń stýdentteri, endi qaıtyńdar, arandap qalasyńdar, kórdińder ǵoı» dep aǵalyq aqyldaryn aıtty. Áıteýir, alla jar bop aman–esen jataqhanaǵa jettik. Aramyzda polıııa qyzmetkerlerinen taıaq jep, basy jarylyp jaraqat alyp, aýrýhanaǵa túskender de boldy. Biraq, jýrfaktyń saıasatty biletin stýdentteri sol aýrýhanadan qashyp shyǵyp, jataqhanaǵa kelip jan saýǵalady. Óıtkeni, aýrýhanada bolsa olardy ustap alyp, oqýdan shyǵaryp jiberýleri ábden múmkin edi. Mine, sol túnnen keıin bizdi jataqhanadan shyǵarmaı tastady. Kádimgi bizdiń tarıhı 5-jataqhana bolatyn. Birinshi qabatta polıııa qyzmetkerleri turdy. Tipti, azyq-túlikti dúkenniń satýshylary astyna ákelip satatyn boldy. Oılap qarańyzdarshy, uıaly telefon joq, qońyraý shala almaısyń, jedelhat jibere almaısyń, áke-sheshelerimizdiń ýaıymnan qandaı kúı keshkenderin, al oqýdan shyǵyp ketken Gúlnar kýrstasymyzdyń qandaı jan azabyn shekkenin tilmen aıtyp jetkizý qıyn shyǵar, sirá!..
Anar Jeńishanqyzy Serkenova – Jeltoqsan kóterilisine qatysqan elimizdiń patrıot azamatshalarynyń biri. 1968 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy, Katonqaraǵaı aýdany, «Medvedka» aýylynda dúnıege kelgen.
18 jasymda sottaldym.Jeltoqsan-86 kezinde jasym 18-de edi, maksımalıst bolatynmyn. Nelikten bylaı boldy? Qazir bul suraqqa eshkim de jaýap bere almas. Bálkim, sol kezdegi dostarym da shyndyqty sońyna deıin ashyp aıtpaǵan bolar. Osy jyldar ishinde Jeltoqsan taqyrybyna qatysty birde-bir tuymyraq materıal oqyǵan emespin. Men bul jaǵdaıdy esime alǵym kelmeıdi, óıtkeni 18 jasymda qatty psıhologııalyq soqqyǵa dýshar boldym. Degenmen, men buny aıtýǵa quqylymyn dep esepteımin. Orystar kóp turatyn aýylda týyp-óstim, múlde ultshyl emes edim. 1986 jyly Taldyqorǵanda bolatynmyn, zańger mamandyǵyna oqyp júrgenmin. Almatyda bolyp jatqan jaǵdaıdy el aýzynan estidik. Dostarymmen jınalyp, qaladaǵy alańǵa shyqtyq. Bizdi jedel taratyp jiberdi. Keıin mılıııaǵa shaqyryp alyp, meni tek túrme ǵana túzete alatynyn aıtty. 30 jeltoqsanda sot ótti. Eshqandaı negizsiz 1,5 jyl túrme jazasyn berdi. Jańa jyldy temir tordyń ishinde qarsy aldym. Jazamdy basynan aıaǵyna deıin ótep shyqtym. Men úshin ata-anam qatty qaıǵyryp, sheshem sal bolyp qaldy. Sol jyldardyń kesirinen ákem eki jyl buryn dúnıeden ozdy. Óte qıyn boldy. Men Taldyqorǵan zań tehnıkýmynda oqyp júrgenmin, bul oqý ornyna túsý óte qıyn edi. Prokýror nemese sot bolýdy armandaǵam, aıaǵynda qylmysker bolyp, «zek» atandym. Qamaýdan shyqqan soń, Almatyǵa jol tarttym. Eki aptadaı vokzalda túneltip, keıin Almaty bas kıimder fabrıkasyna jumysqa turdym. Áıtse de keıin tehnıkýmdaǵy oqýymdy qaıta jalǵastyrdym, turmys quryp, eki qyzdyń anasy atandym. Zańger de boldym. Qazir kólik kompanııasynda qyzmet isteımin. Ákemniń «bári de ornyna keledi» degen sózi esime túsedi. Sizder bilesizder me, tek qana alańda turǵanym úshin, meni 18 jasymda túrmege tyqqan sýdıa jýyqta Joǵarǵy sot qazylar alqasynyń atyshýly isi boıynsha ornynan alynypty?! 26 jyl buryn meniń jasym 20-ǵa da jetpegen edi. Men ol kezde jas boldym, alaıda ómirdi qaıta bastaýǵa kúsh-qýat taptym. Al ol bolsa 60-ty eńsergen adam, bul jasta oǵan ómirdi qaıta bastaý áldeqaıda qıyn...
Roza Álmuhan - Atyraý oblysynda dúnıege kelgen. Ǵalym, pedagog.
"Mynaý sen ǵoı, jeltoqsanshy!"- dep, Jibek qurbym. Osy fotony vatsapqa salyp qoıypty.KGB-nyń albomynda budan da jaqynnan túsipgen foto bar, meni taýyp kelgende, kórsetken.
Ultym aldynda, urpaq aldynda Arym taza! Ómirlik ustanymym - ádildik. Iá, namysy bar rýhty urpaq 1986 jyly alańda bolǵanbyz. Jeltoqsan 1986 tarıhı data retinde baǵalanýy tıis! Memleketti qorǵaıtyn rýhty, namysty halyq. Halyqty syılaý kerek!
"Jeltoqsan shyndyǵynyń" ashylmaǵan paraqtary kóp. Redakııa jeltoqsanshylardyń estelikterin oqyrman qaýym úshin toptap, batyrlar erligi men órligin árqashan jadynda tutsyn degen nıetpen arnaıy usyndy.
"Adyrna" ulttyq portaly
