Qurmetti oqyrman! Jaqynda "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestigi "Adyrna kitaphanasy" atty jobany qolǵa aldy. Biz osy joba aıasynda "Qazaq salttarynyń injý-marjandary" atty mádenıettanýshy Berdaly Ospannyń kitabynan úzindiler usynýdy jón kórdik.
Sonymen "Jeńgetaılyq - ǵashyqtarǵa kómektesetin salt" atty maqalany oqyńyzdar.
Qazaq qyzyn qolynan kelgenshe erkeletip, kóńilin qaldyrmaı ósiretin.
«Jol muraty jetý, qyz muraty ketý», «Qyz jat jurttyq» dep aıta otyryp, qyz balanyń bolashaǵy jaqsy bolýyn da búkil týǵan-týys, aýyl-aımaq bolyp oılaıtyn bolǵan.
Qazaq qaýymynda qyz tárbıesi qashanda da ájesi men anasynyń, qala berdi búkil aýyl áıelderiniń mindeti bolǵany belgili. Qyz tárbıesine baılanysty búgingi kúnge jetken baıyrǵy kezdegi sózderdiń biri «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» búginde de jıi aıtylady. Sebebi qyz barǵan jerinde tek bir januıanyń, áýlettiń ǵana emes, búkil bir rýdyń ókili retinde qabyldanatyn.
Jeńgeniń áýlettegi erekshe orny
Ádette qyzdyń júris-turysyna jeńgeleri jaýapty bolǵan. Jasy kishi qaıyn iniler men qaıyn sińliler aǵalarynyń kelinshegine úlken syılastyqpen qarap – jeńge, jeńgeı, jeńeshe dep ataıdy. Aǵasynyń qaryndastary jeńgesi jaqsy bolsa asa bir jaqyn tartyp, aralarynda názik sezimdi qarym-qatynas ornaıtyn. Jeńge jaqsy ápkedeı ári syrlas qurbydaı bolatyn. Jeńgeler óz kezeginde qaıyn sińlisiniń atyn atamaı «Erkemaı», «Erkejan» dep erkeletetin.
Osylaısha olardyń arasynda úlken senim paıda bolyp, qyz jeńgesine eshkimge aıtpaıtyn qupııalarymen bólisetin, keńesetin. «Qyz qupııasyn jeńge biler», «Qyzy bar úıdiń jeńgesi jaǵymdy» degen sózderdiń shyǵýy beker emes. Jeńgeler qaıyn sińlileriniń jaqsy jerge barǵanyna múddeli bolǵan. Sondyqtan ońtaıy kelgen jaǵdaıda qaıyn sińlisine durys jubaı bolatyn jaqsy jigit qarastyra júrgen.
Jeńge eki ǵashyq jastyń arasyn jalǵastyrýshy altyn kópir deýge de bolady. «Joly bolar jigittiń jeńgesi shyǵar aldynan» degen maqaldyń búginge deıin óz mańyzyn joımaýy osynyń dáleli.
Jaqsy jeńge ǵashyq bolǵan jastardyń arasyndaǵy dáneker. Bul salt qazaqta – «Jeńgetaılyq» dep atalady.
Jeńge hat tasýshy da, kezdesý uıymdastyrýshy da. Ádette jigit súıgen qyzyna sezimin bildirý maqsatynda, eń aldymen qyzdyń jeńgesiniń kómegine muqtaj. Al qyzdyń jeńgesine jaqyndaý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda qyz aýylynda turatyn dosynan qyz jeńgesimen sóılesýdi ótinetin bolǵan. Qalaı bolǵanda da qyz jeńgesimen jolyǵyp kómek suraý qyz júregine jaqyndaýdyń eń qysqa joly. Árıne, bundaı jaǵdaıda qyzdyń jeńgesine múmkinshiliginshe saqına, syrǵa, bálezik syndy syılyqtar usynylatyn.
Ǵashyq jastardyń kezdesýlerin uıymdastyratyn, qaıyn sińlisin eshkim kórmeıtindeı etip syrtynan baqylap turyp tań ata úıine ertip keletin de jeńgesi bolǵan.
Eger atastyrylyp qoıǵan qyz, qalyńǵa tóleıtin maly joq jigitpen qashyp ketken jaǵdaıǵa, qyzdyń jeńgesi bárine kináli bolyp sanalatyn. Ony qaıyn sińlisine durystap qaramady dep aıyptaıtyn bolǵan. Bir sózben aıtqanda qyz ben jigittiń arasynda toıǵa deıin, toı barysynda jáne toıdan keıingi jaǵdaıdyń bárinde de óziniń naqty orny bar birden bir adam jeńge bolatyn.
Jeńgetaılyqtyń ádebıettegi kórinisi
Búginde qazaq qyzdarynyń arasynda Toǵjan keńinen taraǵan esim. Bul esim ásirese Muhtar Áýezulynyń qazaqtyń uly aqyny Abaıdyń ómirine arnalǵan «Abaı joly» roman-epopeıasy shyqqan kezden bastap keńinen tanymal boldy. Kitapty oqyǵar árbir adam Abaıdyń ǵashyǵynyń esimi Toǵjan bolǵanyn biledi. Romanda Abaıǵa súıgeni Toǵjanmen kezdesýge kómektesetin jeńgesi Qarashash ekeni jazylǵan:
«Sol kúnder ishinde Abaı óz óleńderin de aıtty. Erbol endigi syrlasy bolyp aldy. Ómirinde alǵash ret osy jigitke Abaı óz júreginiń syryn ashty. «Toǵjanǵa bildir» dep aıtty.
Erbol osydan soń barlyq Abaı aıtqan óleńderdi jattap ap, jas jigittiń jan sálemin Toǵjanǵa jetkizbek bop júrip ketti.
Arada aıdaı sozylǵan úsh kún ótkende, Erbol Jıdebaıǵa qaıta kep, Abaıdy ertip alyp Shyńǵysqa, Túıeórkeshke qaraı tarty.
Abaıdyń jalǵyz tilegi bir ǵana ońashada júz kórisip sóılesý bolatyn. Sol armanyn Erbol aparyp, áýeli Toǵjannyń jeńgesine, Asylbektiń kelinshegine aıtypty. Sálemge aıtqan óleńderin aıtyp beripti. Ol jeńge Toǵjanmen barynsha syrlas, tatý bolatyn. Ómirinde áli kúnge qaıyn sińlisi men ózge jigittiń arasyna deldal bop kórmegen-di. Biraq, mynaý jol oǵan da ózgeshe kórinipti. Erbol da sózge júırik, qolqasyn ótkize biletin, otty, juǵymdy jigit.
Áıteýir sol jeńge men Erbol ekeýlep otyryp, Toǵjanǵa Abaıdyń bar óleńin estirtipti de, aqyrynda, bir júz kórisýge kóndiripti.
Taqat, sabyrlan aıryǵan Abaı Túıeórkeshke qalaı jetkenin ańǵarǵan da joq. Ymyrt jabyla bere eki jigit taý ishindegi Erbol aýylyna keldi.
Alǵashqy júzdesý
...Abaı aqyryn sálem berip, jasaýly otaýǵa kirgende, aqquba jeńge tósek janynda tur eken de, Toǵjan jerde kórpe ústinde otyr eken. Tabaldyryqtan tórge sheıin jaıylǵan ádemi alasha. Aq jibek shymyldyq bıik súıek tósekti jartylaı qorshap apty.
Abaı amandasyp toqtaǵanda, sypaıy jeńge buǵan jaqyndap kep, tymaǵyn alyp, belin sheshti.
Toǵjan alǵash mınútterde qatty qysylyp, óte aqyryn amandasyp, ózgeshe qyzardy. Bir kezde onyń júzi aǵara bastap, surlanyp ketedi. Júrek tolqyny men uıalý aralas. Barlyǵy da lúpil qaqqan shynshyl qanmen betine shyǵyp, syr aıtyp qaıtady. Erbol jastar qysylmasyn degendeı bolyp:
– Al, men arǵy jaǵaǵa qaıtyp, atty ázirlep turamyn! – dedi.
Abaı úndemeı basyn ızep, ruqsat etti.
Jeńge de shaı ázirlemek bop tysqa shyqty. Sol ketkennen qaıtqan joq.
...Osy kesh eki jasty bir-birine sonshalyq súıikti, yntyq etti. Ekeýi tek júz kórisýden, sóılesýden basqa eshbir bóten tilek oılamastaı. Alǵash kóriskenderi osy bolsa da, kóp jaılardy aıtysty. Shyn saǵynyshty, yntyq jandar bop uǵysty.
Tań jaqyndaǵan kezde ǵana jeńge qaıta oraldy...
– Oıpyrmaı, qalqam Abaı-aı, qıyn bolmasa ıgi edi! Sý túsip ketipti! Atyń qaıda edi? – dedi.
...Sypaıy, maıda minezdi jaqsy jeńge Abaıdy qarańǵy qoranyń ishine jetektep ap, qaqpaǵa ákeldi de:
– Al, qalqam, jer tar, ýaqyt tyǵyz boldy. Biraq, tileýles dostaryń bar ekenin kórdiń ǵoı. Eske ala júr! Tek myna sýdan baıqap ót! Qosh! – dedi.
Abaı jeńgeniń eki qolyn qapsyra ustap turyp:
– Jeńeshetaı, umytpaspyn! Ólsem de umytpaspyn osy jaqsylyǵyńdy! – dep qoshtasty da, kishkene esikti aqyryn ashyp, jaı salmaqpen basyp júrip ketti.
Abaı oıy jańa ózimen qoshtasqan ǵazız jandarmen birge boldy. Solardyń júzderi kóz aldynda. Kókiregi tolǵan nur sáýledeı, sheksiz bir qýanysh anyq baqyt tynysy bar».
«Jeńgetaılyq» saltyn qazaqtar umytqan joq. Jastar búgingi kezde de ǵashyqtarǵa kómektesýge árdaıym daıyn turatyn tilektes jeńgelerden kómek suraıdy.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
