قۇرمەتتى وقىرمان! جاقىندا "ادىرنا" ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى "ادىرنا كىتاپحاناسى" اتتى جوبانى قولعا الدى. ءبىز وسى جوبا اياسىندا "قازاق سالتتارىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى" اتتى مادەنيەتتانۋشى بەردالى وسپاننىڭ كىتابىنان ۇزىندىلەر ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
سونىمەن "جەڭگەتايلىق - عاشىقتارعا كومەكتەسەتىن سالت" اتتى ماقالانى وقىڭىزدار.
قازاق قىزىن قولىنان كەلگەنشە ەركەلەتىپ، كوڭىلىن قالدىرماي وسىرەتىن.
«جول مۇراتى جەتۋ، قىز مۇراتى كەتۋ»، «قىز جات جۇرتتىق» دەپ ايتا وتىرىپ، قىز بالانىڭ بولاشاعى جاقسى بولۋىن دا بۇكىل تۋعان-تۋىس، اۋىل-ايماق بولىپ ويلايتىن بولعان.
قازاق قاۋىمىندا قىز تاربيەسى قاشاندا دا اجەسى مەن اناسىنىڭ، قالا بەردى بۇكىل اۋىل ايەلدەرىنىڭ مىندەتى بولعانى بەلگىلى. قىز تاربيەسىنە بايلانىستى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن بايىرعى كەزدەگى سوزدەردىڭ ءبىرى «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» بۇگىندە دە ءجيى ايتىلادى. سەبەبى قىز بارعان جەرىندە تەك ءبىر جانۇيانىڭ، اۋلەتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ءبىر رۋدىڭ وكىلى رەتىندە قابىلداناتىن.
جەڭگەنىڭ اۋلەتتەگى ەرەكشە ورنى
ادەتتە قىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا جەڭگەلەرى جاۋاپتى بولعان. جاسى كىشى قايىن ىنىلەر مەن قايىن سىڭلىلەر اعالارىنىڭ كەلىنشەگىنە ۇلكەن سىيلاستىقپەن قاراپ – جەڭگە، جەڭگەي، جەڭەشە دەپ اتايدى. اعاسىنىڭ قارىنداستارى جەڭگەسى جاقسى بولسا اسا ءبىر جاقىن تارتىپ، ارالارىندا نازىك سەزىمدى قارىم-قاتىناس ورنايتىن. جەڭگە جاقسى اپكەدەي ءارى سىرلاس قۇربىداي بولاتىن. جەڭگەلەر ءوز كەزەگىندە قايىن ءسىڭلىسىنىڭ اتىن اتاماي «ەركەماي»، «ەركەجان» دەپ ەركەلەتەتىن.
وسىلايشا ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن سەنىم پايدا بولىپ، قىز جەڭگەسىنە ەشكىمگە ايتپايتىن قۇپيالارىمەن بولىسەتىن، كەڭەسەتىن. «قىز قۇپياسىن جەڭگە بىلەر»، «قىزى بار ءۇيدىڭ جەڭگەسى جاعىمدى» دەگەن سوزدەردىڭ شىعۋى بەكەر ەمەس. جەڭگەلەر قايىن سىڭلىلەرىنىڭ جاقسى جەرگە بارعانىنا مۇددەلى بولعان. سوندىقتان وڭتايى كەلگەن جاعدايدا قايىن سىڭلىسىنە دۇرىس جۇباي بولاتىن جاقسى جىگىت قاراستىرا جۇرگەن.
جەڭگە ەكى عاشىق جاستىڭ اراسىن جالعاستىرۋشى التىن كوپىر دەۋگە دە بولادى. «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى شىعار الدىنان» دەگەن ماقالدىڭ بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويماۋى وسىنىڭ دالەلى.
جاقسى جەڭگە عاشىق بولعان جاستاردىڭ اراسىنداعى دانەكەر. بۇل سالت قازاقتا – «جەڭگەتايلىق» دەپ اتالادى.
جەڭگە حات تاسۋشى دا، كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋشى دا. ادەتتە جىگىت سۇيگەن قىزىنا سەزىمىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا، ەڭ الدىمەن قىزدىڭ جەڭگەسىنىڭ كومەگىنە مۇقتاج. ال قىزدىڭ جەڭگەسىنە جاقىنداۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا قىز اۋىلىندا تۇراتىن دوسىنان قىز جەڭگەسىمەن سويلەسۋدى وتىنەتىن بولعان. قالاي بولعاندا دا قىز جەڭگەسىمەن جولىعىپ كومەك سۇراۋ قىز جۇرەگىنە جاقىنداۋدىڭ ەڭ قىسقا جولى. ارينە، بۇنداي جاعدايدا قىزدىڭ جەڭگەسىنە مۇمكىنشىلىگىنشە ساقينا، سىرعا، بالەزىك سىندى سىيلىقتار ۇسىنىلاتىن.
عاشىق جاستاردىڭ كەزدەسۋلەرىن ۇيىمداستىراتىن، قايىن ءسىڭلىسىن ەشكىم كورمەيتىندەي ەتىپ سىرتىنان باقىلاپ تۇرىپ تاڭ اتا ۇيىنە ەرتىپ كەلەتىن دە جەڭگەسى بولعان.
ەگەر اتاستىرىلىپ قويعان قىز، قالىڭعا تولەيتىن مالى جوق جىگىتپەن قاشىپ كەتكەن جاعدايعا، قىزدىڭ جەڭگەسى بارىنە كىنالى بولىپ سانالاتىن. ونى قايىن سىڭلىسىنە دۇرىستاپ قارامادى دەپ ايىپتايتىن بولعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىندا تويعا دەيىن، توي بارىسىندا جانە تويدان كەيىنگى جاعدايدىڭ بارىندە دە ءوزىنىڭ ناقتى ورنى بار بىردەن ءبىر ادام جەڭگە بولاتىن.
جەڭگەتايلىقتىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى
بۇگىندە قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا توعجان كەڭىنەن تاراعان ەسىم. بۇل ەسىم اسىرەسە مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ ومىرىنە ارنالعان «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى شىققان كەزدەن باستاپ كەڭىنەن تانىمال بولدى. كىتاپتى وقىعار ءاربىر ادام ابايدىڭ عاشىعىنىڭ ەسىمى توعجان بولعانىن بىلەدى. روماندا ابايعا سۇيگەنى توعجانمەن كەزدەسۋگە كومەكتەسەتىن جەڭگەسى قاراشاش ەكەنى جازىلعان:
«سول كۇندەر ىشىندە اباي ءوز ولەڭدەرىن دە ايتتى. ەربول ەندىگى سىرلاسى بولىپ الدى. ومىرىندە العاش رەت وسى جىگىتكە اباي ءوز جۇرەگىنىڭ سىرىن اشتى. «توعجانعا ءبىلدىر» دەپ ايتتى.
ەربول وسىدان سوڭ بارلىق اباي ايتقان ولەڭدەردى جاتتاپ اپ، جاس جىگىتتىڭ جان سالەمىن توعجانعا جەتكىزبەك بوپ ءجۇرىپ كەتتى.
ارادا ايداي سوزىلعان ءۇش كۇن وتكەندە، ەربول جيدەبايعا قايتا كەپ، ابايدى ەرتىپ الىپ شىڭعىسقا، تۇيەوركەشكە قاراي تارتى.
ابايدىڭ جالعىز تىلەگى ءبىر عانا وڭاشادا ءجۇز كورىسىپ سويلەسۋ بولاتىن. سول ارمانىن ەربول اپارىپ، اۋەلى توعجاننىڭ جەڭگەسىنە، اسىلبەكتىڭ كەلىنشەگىنە ايتىپتى. سالەمگە ايتقان ولەڭدەرىن ايتىپ بەرىپتى. ول جەڭگە توعجانمەن بارىنشا سىرلاس، تاتۋ بولاتىن. ومىرىندە ءالى كۇنگە قايىن ءسىڭلىسى مەن وزگە جىگىتتىڭ اراسىنا دەلدال بوپ كورمەگەن-ءدى. بىراق، مىناۋ جول وعان دا وزگەشە كورىنىپتى. ەربول دا سوزگە جۇيرىك، قولقاسىن وتكىزە بىلەتىن، وتتى، جۇعىمدى جىگىت.
ايتەۋىر سول جەڭگە مەن ەربول ەكەۋلەپ وتىرىپ، توعجانعا ابايدىڭ بار ولەڭىن ەستىرتىپتى دە، اقىرىندا، ءبىر ءجۇز كورىسۋگە كوندىرىپتى.
تاقات، سابىرلان ايرىعان اباي تۇيەوركەشكە قالاي جەتكەنىن اڭعارعان دا جوق. ىمىرت جابىلا بەرە ەكى جىگىت تاۋ ىشىندەگى ەربول اۋىلىنا كەلدى.
العاشقى جۇزدەسۋ
...اباي اقىرىن سالەم بەرىپ، جاساۋلى وتاۋعا كىرگەندە، اققۇبا جەڭگە توسەك جانىندا تۇر ەكەن دە، توعجان جەردە كورپە ۇستىندە وتىر ەكەن. تابالدىرىقتان تورگە شەيىن جايىلعان ادەمى الاشا. اق جىبەك شىمىلدىق بيىك سۇيەك توسەكتى جارتىلاي قورشاپ اپتى.
اباي امانداسىپ توقتاعاندا، سىپايى جەڭگە بۇعان جاقىنداپ كەپ، تىماعىن الىپ، بەلىن شەشتى.
توعجان العاش مينۇتتەردە قاتتى قىسىلىپ، وتە اقىرىن امانداسىپ، وزگەشە قىزاردى. ءبىر كەزدە ونىڭ ءجۇزى اعارا باستاپ، سۇرلانىپ كەتەدى. جۇرەك تولقىنى مەن ۇيالۋ ارالاس. بارلىعى دا ءلۇپىل قاققان شىنشىل قانمەن بەتىنە شىعىپ، سىر ايتىپ قايتادى. ەربول جاستار قىسىلماسىن دەگەندەي بولىپ:
– ال، مەن ارعى جاعاعا قايتىپ، اتتى ازىرلەپ تۇرامىن! – دەدى.
اباي ۇندەمەي باسىن يزەپ، رۇقسات ەتتى.
جەڭگە دە شاي ازىرلەمەك بوپ تىسقا شىقتى. سول كەتكەننەن قايتقان جوق.
...وسى كەش ەكى جاستى ءبىر-بىرىنە سونشالىق سۇيىكتى، ىنتىق ەتتى. ەكەۋى تەك ءجۇز كورىسۋدەن، سويلەسۋدەن باسقا ەشبىر بوتەن تىلەك ويلاماستاي. العاش كورىسكەندەرى وسى بولسا دا، كوپ جايلاردى ايتىستى. شىن ساعىنىشتى، ىنتىق جاندار بوپ ۇعىستى.
تاڭ جاقىنداعان كەزدە عانا جەڭگە قايتا ورالدى...
– ويپىرماي، قالقام اباي-اي، قيىن بولماسا يگى ەدى! سۋ ءتۇسىپ كەتىپتى! اتىڭ قايدا ەدى؟ – دەدى.
...سىپايى، مايدا مىنەزدى جاقسى جەڭگە ابايدى قاراڭعى قورانىڭ ىشىنە جەتەكتەپ اپ، قاقپاعا اكەلدى دە:
– ال، قالقام، جەر تار، ۋاقىت تىعىز بولدى. بىراق، تىلەۋلەس دوستارىڭ بار ەكەنىن كوردىڭ عوي. ەسكە الا ءجۇر! تەك مىنا سۋدان بايقاپ ءوت! قوش! – دەدى.
اباي جەڭگەنىڭ ەكى قولىن قاپسىرا ۇستاپ تۇرىپ:
– جەڭەشەتاي، ۇمىتپاسپىن! ولسەم دە ۇمىتپاسپىن وسى جاقسىلىعىڭدى! – دەپ قوشتاستى دا، كىشكەنە ەسىكتى اقىرىن اشىپ، جاي سالماقپەن باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
اباي ويى جاڭا وزىمەن قوشتاسقان عازيز جاندارمەن بىرگە بولدى. سولاردىڭ جۇزدەرى كوز الدىندا. كوكىرەگى تولعان نۇر ساۋلەدەي، شەكسىز ءبىر قۋانىش انىق باقىت تىنىسى بار».
«جەڭگەتايلىق» سالتىن قازاقتار ۇمىتقان جوق. جاستار بۇگىنگى كەزدە دە عاشىقتارعا كومەكتەسۋگە ءاردايىم دايىن تۇراتىن تىلەكتەس جەڭگەلەردەن كومەك سۇرايدى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
