Kesheli-beri áleýmettik jelide «qazaq tili IýNESKO-nyń joıylýy múmkin tilder qataryna qosylypty» degen alyp-qashpa áńgime taraýda. Biz bul aqparattyń qaıdan shyqqanyn izdedik. Shynynda solaı ma? Anyq-qanyǵyn aıtaıyq, endeshe.
Aqparat qaıdan shyqty?
«Kazgazeta.kz» saıty «IýNESKO-ǵa shaǵym» atty maqala jarııalady. Atalǵan materıalda qazaq tiline qatysty joǵarydaǵy jańsaq derekti «wikipedia.org» derekkóziniń orys tilindegi nusqasy kórsetkeni aıtylǵan. Aıtpaqshy, saıt bul derekti Rýslan Túsipbekov deıtin azamattyń «Facebook» paraqshasynan alyp, orys tilinen qazaq tiline aýdaryp jarııalaǵan eken.
19-qarasha 2018 jyl. «Nur.kz» saıtynyń qazaq tilindegi qyzmeti «IýNESKO qazaq tiliniń joıylý qaýpi joǵary ekenin eskertti» atty maqala jarııalady.
Sóıtse, álgi álemjelidegi álem-jálem áńgimelardy jazǵysh saıt Qazaqstannyń Reseıdegi Elshisi Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń Máskeý memlekettik lıngvıstıkalyq ýnıversıtetine barǵanyn, ondaǵy qazaq tili men mádenıeti ortalyǵynyń ashylǵanyna 15 jyl tolýyna oraı ótkizilgen jıynǵa qatysqanyn, sol jerde til týraly aıtqanyn mysal etip, jańaǵy derekti keltiripti. "Til - ulttyń genetıkalyq kodynyń negizi. Árbir ulttyń asa mańyzdy nyshany. Tanymal jazýshy, ári fılosof, Nobel syılyǵynyń ıegeri Alber Kamıýdiń osyǵan qatysty bir aıtqan jaqsy sózi bar: "Meniń jalǵyz ǵana otanym bar. Ol -franýz tili" degen bolatyn" , - dedi elshi. Oǵan qosa, Imanǵalı Tasmaǵambetov IýNESKO-nyń asa tanymal emes tilderdiń 2030 jylǵa deıin joıylyp ketýi týraly boljamyna óz pikirin bildirdi.
Halyqaralyq birlestik 20 mıllıonnan asa adam sóılemeıtin tildiń bolashaǵy joq degen oıdy ustanady. Joıylyp ketý qaýpi bar tilderdiń arasynda qazaq tili de bar.
"Árıne, tabıǵatta bári ólýge beıim: ol tilge de, mádenıetke de qatysty aıtylǵan sóz. Sol sebepti, tildi saqtap qalý - bul halyqtyń etnıkalyq ereksheliginiń qorǵanysy bolyp tabylady. Bul óz halqyńnyń tarıhy men mádenıetiniń ózara tyǵyz baılanysy. Olar óz kezeginde adamdardy bir ultqa biriktiredi", - dedi Imanǵalı Tasmaǵambetov.
Bul «nur.kz» saıtynyń taratqan aqparaty. «Nur.kz» saıty óz aqparatyna «ca-news.org» deıtin saıtqa silteme beredi.
19-qarasha 2018 jyl. «Ca-news.org» saıty «Kazahskıı ıazyk nahodıtsıa v krıtıcheskoı zone, on mojet ıscheznýt, - IýNESKO» atty maqala jarııalapty.
Onda: «On napomnıl ıssledovanıe IýNESKO, kotoroe prognozırýet, chto k 2030 godý ıazykı, na kotoryh ne govorıat bolee 20 mln chelovek, mogýt ıscheznýt. V etoı krıtıcheskoı zone nahodıtsıa ı kazahskıı ıazyk», dep qana jazylǵan eken.
Bul aqparatty «baq.kz» saıty 17-qarashada jarııalapty. «Ca-news.org» saıtyndaǵy maqalanyń sózbe-sóz qazaq tilindegi nusqasy eken. Aqparattyq mátindi qaıtalap berip jatpadyq.
Degenmen biz birli-jarym aqparatqa taqyryptyq analız jasadyq. Barlyǵy bir aqparat. Tek taqyryptary ár túrli.
Ca-news.org: «Kazahskıı ıazyk nahodıtsıa v krıtıcheskoı zone, on mojet ıscheznýt, - IýNESKO»
Toppress.kz: «IýNESKO: Kazahskıı ıazyk mojet ıscheznýt»
Forbes.kz: «IýNESKO: Kazahskıı ıazyk nahodıtsıa v krıtıcheskoı zone ı mojet ıscheznýt»
Barlyq aqparatty qaıtalap jatpadyq. Negizgi taqyryptyq sıpattar osy aýanda. Al endi atalǵan aqparatty jarııalaǵan qazaq tildi BAQ-qa qarańyz:
Baq.kz: «Tasmaǵambetov reseılik stýdenttermen qazaqsha sóılesti»
Osy rette aıta keteıik, «Abai.kz» aqparattyq portalynda kúni keshe ǵana Imanǵalı Nurǵalıuly Tasmaǵambetovtyń atyna atalǵan portaldyń redaktory, osy joldardyń avtory Nurgeldi Ábdiǵanıulynyń, ıaǵnı meniń synı maqalam jarııa boldy.
Keıin aqparattyń ras-ótirigin anyqtaı kele, atalǵan maqaladaǵy keıbir máselelerge kóz jetkizgen soń, biz maqalany joıdyq. Degenmen, Elshiniń sózin burmalaǵan keıbir áriptesterdiń qylyǵyna kóz jumyp qaraı almadyq. Sóıttik te, orys tildi aqparat alaqaılap jazyp jatqan «IýNESKO: Kazahskıı ıazyk mojet ıscheznýt» degen aýandaǵy maqalanyń shyndyqqa janaspaıtynyn naqty dáleldermen kórsetýdi jón dep taptyq.
Wikipedia jalǵan derek taratqan ba?
Áýeli jańaǵy «wikipedia.org» deregine toqtalaıyq. Onda «Stepenı sohrannostı ıazykov» (Tilderdiń saqtalýy deńgeıi) atty maqala bar. Osy maqalada «Ýroven jıznesposobnostı ıazyka» degen derek jarııalanǵan. Bul basqa-basqa emes, IýNESKO-nyń deregi eken. «Joıylyp ketýi yqtımal álem tilderiniń atlasy» degen eseptik materıalda 6 kategorııa boıynsha krıtıkalyq deńgeıdegi tilderdi tizimdegen. Sol tizimdi qazaqshaǵa qotaryp bereıik endi:
Qaýipsiz til (Barlyq býyn urpaq qoldanatyn til) – Aǵylshyn, arab, ıspan, nemis, orys jáne franýz tilderi.
Tanymal til (Jas býyn urpaqtyń basym bóligi otbasynda sóıleıdi. Biraq qoldaný aıasy tarylǵan til) – Adygeı, anal, bashqurt, belarýs, neapolıtan, nesakson, chývash tilderi.
Joıylýy múmkin til (Jas urpaq ana tili retinde úırenbeıtin til) – Vallon, ıdısh, nevar, lombard, syǵan, erzıan tilderi.
Asa qaýipti til (Tek eresekter qoldanatyn, ata-analar ózara ǵana túsinetin, balalar qoldanbaıtyn til) – Breton, ıjor, kashýb, qyrym tatarlarynyń tili, nanaı tili, nafýs, sefar tilderi.
Joıylyp ketý jaǵdaıyndaǵy til (Tek qarııalar ǵana qoldanatyn, sırek qoldanatyn til) – Vod, dahlık, pardjı, orok, tofolar, ýlch, korn, lıv jáne men tilderi.
Óli tilder (Qoldanatyn tiri urpaq joq tilder) – Dalmatınter tili, kamasınder, kerkter, obıspender, soıottar, týnıkalar, ýbyhtar, ıýgtar tili.
«Wikipedia.org» áýelgi jarııalaǵan deregin ózgertken bolsa kerek. Óıtkeni qazir búkil álem qoldanatyn onlaın enıklopedııada «joıylýy múmkin tilder» qatarynda qazaq tili joq.
«The Guardian» jarııalaǵan tizimde de qazaq tili joq
Endi myna bir derekke kóz júgirteıik. «The Guardian» 2011 jyldyń 15-sáýirinde «Endangered languages: the full list» (Joıylyp ketý qaýipi bar tilder. Tolyq tizim) atty materıal jarııalaǵan.
Bul tizimdi atalǵan basylymǵa IýNESKO bergen eken. Onda joǵarydaǵy biz atap kórsetken kategorııalar boıynsha joıylyp ketý qaýipi bar tilderdi jáne joıylyp ketken tilderdi naqty derektermen kórsetken. Sonyń ishinde qaı tilde qansha adam sóıleıtini de anyq jazylǵan.
«The Guardian» 2011 jyly jarııalaǵan tizim 3 kesteden turady. 1. Tildiń ataýy. 2. Qansha adam sóıleıtini jazylǵan. 3. Qaýiptilik deńgeıi kórsetilgen.
Bul tizimdi «South Italian» tili bastap tur. Bul tilde 7,5 mıllıon adam sóıleıdi eken. Onan keıingi satyda «sıılııalyqtar» tili tur. 5 mıllıon qoldanýshysy bar. Saksondyqtar úshinshi satyda. Bul tilde 4,8 mıllıon adam sóılese, besinshi satyǵa belarýs tili jaıǵasypty. 4 mıllıon qoldanýshysy bar eken. Bul tilder tanymal tilder kategorııasyna jatady. Degenmen joıylý qaýipi bar tilder retinde tizimdelip tur. Uzyn sonar tizimdi «Yarawi» degen til túgendep tur. Bul tizimde qazaq tili atymen joq.
Ári qaraı júreıik. Joǵarydaǵy «wikipedia.org» pen «The Guardian» siltemeni IýNESKO-ǵa jasady.
Sondyqtan biz IýNESKO-nyń resmı saıtyna kirip, Atlas of the World’s Languages in Danger, ıaǵnı Joıylyp ketý qaýpi bar álem tilderiniń atlasyn izdedik.
«Unesco.org» saıtynda ondaı atlas bar eken. Saıttyń onlaın kartasyna kóz júgirtip kórdik.
Bul jerde de joıylý múmkin tilderdi 5 kategorııamen belgilepti.
Aq tús. Vulnerable – osal til.
Sary tús. Definitely endangered – joıylýy qaýpi bar nemese sózsiz joıylatyn til.
Sarǵysh tús. Severely endangered – óte qaýipti jaǵdaıdaǵy til.
Qyzyl tús. Critically endangered – shektik deńgeıdegi qaýipti til.
Qara tús. Extinct – joıylǵan til.
Jalpy bul karta «Joıylyp ketý qaýpi bar álem tilderiniń atlasy» dep atalady (Atlas of the World's Languages in Danger). Buryn «Joıylyp ketý qaýpi bar tilderdiń Qyzyl kitaby» dep atalǵan (Red Book of Endangered Languages).
Rasynda bul IýNESKO-nyń zertteýi. Til ıelerin, álemdik qaýymdastyqty jáne jalpy jurtty joıylyp ketý qaýpi bar tilderdiń máselesine beı-jaı qaramaýǵa shaqyrý úshin, tildik áralýandyqty saqtap qalý úshin jumyla jumys jasaýǵa jurtty úgitteý maqsatynda túzgen tizim.
1992 jyly Kvebekede Halyqaralyq lıngvısterdiń kongresi ótken. Sol jerde alǵash ret joıylyp ketý qaýpi bar tilderdiń máselesi sóz bolady. Keıin IýNESKO aıasynda Parıjde jıyn ótip, aýstralııalyq lıngvıst Stıven Výrmnyń bastamasymen joıylyp ketý qaýpi bar tilderdi anyqtap, tizim túziletin bolyp kelisiledi.
1994 jyly «Joıylyp ketý qaýpi bar tilderdiń Qyzyl kitaby» degen eńbek jarııa bolǵan.
1996 jyly alǵash ret «Joıylyp ketý qaýpi bar álem tilderiniń atlasy» jaryq kórgen. Onyń redaktory jańaǵy Stvıen Výrm degen lıngvıst bolǵan.
Álem tilderi atlasynyń ekinshi sany 2001 jyly jarııa bolady. 90 betten turatyn zertteýge 800 til engen.
2005 jyly IýNESKO bul zertteý eńbeginiń onlaın nusqasyn jasaýdy bastap, 2009 jyly tolyq aıaqtaıdy.
Eń sońǵy derek: 2500 til qaýipti deńgeıde. 230 til joıylǵan til
Atalǵan atlastyń eń sońǵy tolyqtyrylǵan nusqasy 2010 jyly Norvegııa bıliginiń qoldaýymen jarııa bolǵan. Jınaq aǵylshyn, franýz jáne ıspan tilderinde basylyp shyqqan. Oǵan 2500 til engiziledi. Sonyń ishinde 1950 jyldan beri jer betinen joıylyp ketken 230 tildi de atap kórsetken. Atlas joǵarydaǵy bes kategorııa boıynsha tizimdelgen.
Eń sońǵy jaryq kórgen derekte keıingi úsh urpaq jańarýynda 200 til jer betinen joıylǵandyǵy, 1700 tildiń joıylyp ketý qaýpi bar tilder sanatyna engizilgeni, oǵan qosa 600 tildiń múlde qoldanystan túskeni aıtylady. Jańaǵy 1700 tildiń teń jarymy bar bolǵany 10 myń ǵana adam sóıleıtin az ulttardyń tili eken.
Qazaq tili shyn máninde ólimshi háldegi til me?
2 jyl buryn «Ranking.kz» saıty reıtıng jasap, Qazaqstandaǵy qazaqylyqtyń, qazaqtyń ám qazaq tildi azamattardyń sany 82%-ǵa jetkenin jarııalaǵan edi. Bul - statıstıka. Endi osy statıskany saraptap, sóıletip kóreıik.
Sonaý Táýelsizdik alǵan 1991 jyly qazaq topyraǵyndaǵy qazaq tildilerdiń sany 37% bolsa, 2015 jyly Qazaqstannyń memlekettik tilin meńgergender 76,3%-ǵa jetken. Al 2016-2017 jyldyń kórsetkishi boıynsha 82,3%-dy qurapty. Esesine, orystildi azamattardyń sany 0,6%-ǵa azaıǵan. Prezıdent Nazarbaev 2025 jyly Qazaqstanda qazaq tili tolyq ústemdik qurýy tıis ekenin aıtty. Iaǵnı, 2025 jylǵa deıin qazaq tilin erkin meńgergender sany 95%-ǵa jetedi. Bul degenińiz Táýelsizdiktiń 34-jylynda qazaq tili domınant til dárejesine jetedi degen sóz. Qazir de resmı kórsetkish kóz qýantady. Memlekettik til QR Bilim salasynda da qarqynda damýda deıdi sarapshylar. Ásirese, qazaq mektepterin támamdaǵan túlekter sany elimiz boıynsha 70%-ǵa jetipti.
Qazaqstanda 7024 mektep bar eken. Bul 2018 jylǵy derek. Endi byltyr elimizde qansha oqýshy qazaq tilinde bilim aldy? Ony da aıtaıyq. QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń málimetinshe qazaq tilinde bilim alǵan mektep bitirýshiler sany 90 800 bolsa, orys tildiler - 39 300, basqa tilde - 6100 adam bilim alyp shyqqan. Demografııalyq kórsetkish te álsirep turǵany shamaly. Sarapshylardyń pikirinshe, 2035 jyly Qazaqstanda taǵy bir mıllıon turǵyny bar qala paıda bolady. Qazirgi demografııalyq jaǵdaıǵa qaraǵanda 2035 jyly Almaty halqy 3 mıllıonǵa jetedi. Al dál sol kezde Aqtóbe qalasynda adam sany da mıllıonǵa jetip, Qazaqstandaǵy mıllıon turǵyny bar besinshi qala bolady dep kútilýde. Qazir mıllıon halqy bar Qazaqstan qalalary mynalar: Almaty – 1 806 833, Astanada – 1 060 835, Shymkentte – 1 010 514 adam. Taqyrypqa tuzdyq bolsyn, 1991 jyly elimizdegi orystardyń jalpy sany 5,9 mln bolǵan. Qazir 3,7 mln orys qaldy. Orystardyń sany 2 mln-ǵa azaıdy. Qazaq ultynyń demografııalyq úles salmaǵy artyp, monoulttyq memleket qalyptasyp kele jatqanynyń kórinisi bul. Ol az deseńiz, mine taǵy derek. 2018 jyldyń naýryzynda Astanada Úkimet otyrysy ótti. Sol jıynda «Tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń» ótken jylǵy qorytyndysyn shyǵarǵan QR Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıuly Qazaqstanda qazaq tilin meńgergen turǵyndardyń sany 83 paıyzdan asqanyn aıtty. «Jyl saıynǵy júrgizilgen zertteýler nátıjeleri turǵyndardyń memlekettik tildi meńgerýinde oń dınamıkany kórsetti. 2017 jyly memlekettik tildi meńgergen turǵyndardyń úlesi 83,1 paıyzdy qurady. 2016 jyly kórsetkish birshama tómen bolatyn. Úsh tildi meńgergen eresek turǵyndar úlesi 22,3 paıyzdy qurady», - dedi mınıstr.
«Sonymen qatar respýblıkada 89 aımaqtyq memleketti tildi oqytý ortalyǵy jumys isteıdi. Oqytý ortalyqtary Til týraly zańǵa sáıkes Qazaqstan azamattarynyń memlekettik tildi meńgerýi maqsatynda oqytý kýrstaryn uıymdastyrady. Osy maqsatta ótken jyly til oqytý ortalyqtarynda 58348 adam memlekettik til oqytý kýrstarynan ótti. «Qaztest» júıesi negizinde qazaq tilin bilý deńgeıin anyqtaý maqsatynda 2017 jyly testileýden ótkenderdiń jalpy sany 94458 adam, onyń ishinde memlekettik qyzmetshiler sany - 22837 adam», - dedi Arystanbek Muhamedıuly.
Túıindeıik. Osyndaı ústemdikke ıe bolyp otyrǵan qazaq tili, memlekettik til nege joıylýy kerek? Halyqta suranys bar. Sóılep te júr. Sóılemeı júrgen kim? Sóılemeı júrgen - qazaq tiline qyryn qaraıtyndar. Marıgınaldanǵan bıznes-elıta men saıası elıta. Óıtkeni úsh tilge úıir bılikke qazaq tiliniń domınant til bolǵany qaýipti. Osydan týra 2 jyl buryn, Imanǵalı Nurǵalıuly Úkimette boldy. Kishi premerlikte júrip, Astanada ótken Respýblıkalyq Jastar forýmyna qatysqan edi. Sol kezdegi myna sózi qazir oıymyzǵa oralyp otyr. «Biz óz tilimizdi ózimiz qurmettesek, biz oǵan shyn máninde janashyrlyq bildirsek qana tildiń bolashaǵy bolady. Til bar jerde qazaq bar. Til joq jerde qazaq joq. Sondyqtan til máselesine kelgende bar senetinimiz - jastar, sizder», degen edi.
Ras, Til bar jerde qazaq ta bar. Til joq jerde qazaq ta joq.
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
