Keşelı-berı äleumettık jelıde «qazaq tılı IýNESKO-nyŋ joiyluy mümkın tılder qataryna qosylypty» degen alyp-qaşpa äŋgıme tarauda. Bız būl aqparattyŋ qaidan şyqqanyn ızdedık. Şynynda solai ma? Anyq-qanyǧyn aitaiyq, endeşe.
Aqparat qaidan şyqty?
«Kazgazeta.kz» saity «IýNESKO-ǧa şaǧym» atty maqala jariialady. Atalǧan materialda qazaq tılıne qatysty joǧarydaǧy jaŋsaq derektı «wikipedia.org» derekközınıŋ orys tılındegı nūsqasy körsetkenı aitylǧan. Aitpaqşy, sait būl derektı Ruslan Tüsıpbekov deitın azamattyŋ «Facebook» paraqşasynan alyp, orys tılınen qazaq tılıne audaryp jariialaǧan eken.
19-qaraşa 2018 jyl. «Nur.kz» saitynyŋ qazaq tılındegı qyzmetı «IýNESKO qazaq tılınıŋ joiylu qaupı joǧary ekenın eskerttı» atty maqala jariialady.
Söitse, älgı älemjelıdegı älem-jälem äŋgımelardy jazǧyş sait Qazaqstannyŋ Reseidegı Elşısı İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ Mäskeu memlekettık lingvistikalyq universitetıne barǧanyn, ondaǧy qazaq tılı men mädenietı ortalyǧynyŋ aşylǧanyna 15 jyl toluyna orai ötkızılgen jiynǧa qatysqanyn, sol jerde tıl turaly aitqanyn mysal etıp, jaŋaǧy derektı keltırıptı. "Tıl - ūlttyŋ genetikalyq kodynyŋ negızı. Ärbır ūlttyŋ asa maŋyzdy nyşany. Tanymal jazuşy, ärı filosof, Nobel syilyǧynyŋ iegerı Alber Kamiudıŋ osyǧan qatysty bır aitqan jaqsy sözı bar: "Menıŋ jalǧyz ǧana otanym bar. Ol -fransuz tılı" degen bolatyn" , - dedı elşı. Oǧan qosa, İmanǧali Tasmaǧambetov IýNESKO-nyŋ asa tanymal emes tılderdıŋ 2030 jylǧa deiın joiylyp ketuı turaly boljamyna öz pıkırın bıldırdı.
Halyqaralyq bırlestık 20 millionnan asa adam söilemeitın tıldıŋ bolaşaǧy joq degen oidy ūstanady. Joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ arasynda qazaq tılı de bar.
"Ärine, tabiǧatta bärı öluge beiım: ol tılge de, mädenietke de qatysty aitylǧan söz. Sol sebeptı, tıldı saqtap qalu - būl halyqtyŋ etnikalyq erekşelıgınıŋ qorǧanysy bolyp tabylady. Būl öz halqyŋnyŋ tarihy men mädenietınıŋ özara tyǧyz bailanysy. Olar öz kezegınde adamdardy bır ūltqa bırıktıredı", - dedı İmanǧali Tasmaǧambetov.
Būl «nur.kz» saitynyŋ taratqan aqparaty. «Nur.kz» saity öz aqparatyna «ca-news.org» deitın saitqa sılteme beredı.
19-qaraşa 2018 jyl. «Ca-news.org» saity «Kazahskii iazyk nahoditsia v kriticheskoi zone, on mojet ischeznut, - IýNESKO» atty maqala jariialapty.
Onda: «On napomnil issledovanie IýNESKO, kotoroe prognoziruet, chto k 2030 godu iazyki, na kotoryh ne govoriat bolee 20 mln chelovek, mogut ischeznut. V etoi kriticheskoi zone nahoditsia i kazahskii iazyk», dep qana jazylǧan eken.
Būl aqparatty «baq.kz» saity 17-qaraşada jariialapty. «Ca-news.org» saityndaǧy maqalanyŋ sözbe-söz qazaq tılındegı nūsqasy eken. Aqparattyq mätındı qaitalap berıp jatpadyq.
Degenmen bız bırlı-jarym aqparatqa taqyryptyq analiz jasadyq. Barlyǧy bır aqparat. Tek taqyryptary är türlı.
Ca-news.org: «Kazahskii iazyk nahoditsia v kriticheskoi zone, on mojet ischeznut, - IýNESKO»
Toppress.kz: «IýNESKO: Kazahskii iazyk mojet ischeznut»
Forbes.kz: «IýNESKO: Kazahskii iazyk nahoditsia v kriticheskoi zone i mojet ischeznut»
Barlyq aqparatty qaitalap jatpadyq. Negızgı taqyryptyq sipattar osy auanda. Al endı atalǧan aqparatty jariialaǧan qazaq tıldı BAQ-qa qaraŋyz:
Baq.kz: «Tasmaǧambetov reseilık studenttermen qazaqşa söilestı»
Osy rette aita keteiık, «Abai.kz» aqparattyq portalynda künı keşe ǧana İmanǧali Nūrǧaliūly Tasmaǧambetovtyŋ atyna atalǧan portaldyŋ redaktory, osy joldardyŋ avtory Nūrgeldı Äbdıǧaniūlynyŋ, iaǧni menıŋ syni maqalam jariia boldy.
Keiın aqparattyŋ ras-ötırıgın anyqtai kele, atalǧan maqaladaǧy keibır mäselelerge köz jetkızgen soŋ, bız maqalany joidyq. Degenmen, Elşınıŋ sözın būrmalaǧan keibır ärıptesterdıŋ qylyǧyna köz jūmyp qarai almadyq. Söittık te, orys tıldı aqparat alaqailap jazyp jatqan «IýNESKO: Kazahskii iazyk mojet ischeznut» degen auandaǧy maqalanyŋ şyndyqqa janaspaitynyn naqty däleldermen körsetudı jön dep taptyq.
Wikipedia jalǧan derek taratqan ba?
Äuelı jaŋaǧy «wikipedia.org» deregıne toqtalaiyq. Onda «Stepeni sohrannosti iazykov» (Tılderdıŋ saqtaluy deŋgeiı) atty maqala bar. Osy maqalada «Uroven jiznesposobnosti iazyka» degen derek jariialanǧan. Būl basqa-basqa emes, IýNESKO-nyŋ deregı eken. «Joiylyp ketuı yqtimal älem tılderınıŋ atlasy» degen eseptık materialda 6 kategoriia boiynşa kritikalyq deŋgeidegı tılderdı tızımdegen. Sol tızımdı qazaqşaǧa qotaryp bereiık endı:
Qauıpsız tıl (Barlyq buyn ūrpaq qoldanatyn tıl) – Aǧylşyn, arab, ispan, nemıs, orys jäne fransuz tılderı.
Tanymal tıl (Jas buyn ūrpaqtyŋ basym bölıgı otbasynda söileidı. Bıraq qoldanu aiasy tarylǧan tıl) – Adygei, anal, başqūrt, belarus, neapolitan, nesakson, chuvaş tılderı.
Joiyluy mümkın tıl (Jas ūrpaq ana tılı retınde üirenbeitın tıl) – Vallon, idiş, nevar, lombard, syǧan, erzian tılderı.
Asa qauıptı tıl (Tek eresekter qoldanatyn, ata-analar özara ǧana tüsınetın, balalar qoldanbaityn tıl) – Breton, ijor, kaşub, qyrym tatarlarynyŋ tılı, nanai tılı, nafus, sefar tılderı.
Joiylyp ketu jaǧdaiyndaǧy tıl (Tek qariialar ǧana qoldanatyn, sirek qoldanatyn tıl) – Vod, dahlik, pardji, orok, tofolar, ulch, korn, liv jäne men tılderı.
Ölı tılder (Qoldanatyn tırı ūrpaq joq tılder) – Dalmatinter tılı, kamasinder, kerkter, obispender, soiottar, tunikalar, ubyhtar, iugtar tılı.
«Wikipedia.org» äuelgı jariialaǧan deregın özgertken bolsa kerek. Öitkenı qazır bükıl älem qoldanatyn onlain ensiklopediiada «joiyluy mümkın tılder» qatarynda qazaq tılı joq.
«The Guardian» jariialaǧan tızımde de qazaq tılı joq
Endı myna bır derekke köz jügırteiık. «The Guardian» 2011 jyldyŋ 15-säuırınde «Endangered languages: the full list» (Joiylyp ketu qauıpı bar tılder. Tolyq tızım) atty material jariialaǧan.
Būl tızımdı atalǧan basylymǧa IýNESKO bergen eken. Onda joǧarydaǧy bız atap körsetken kategoriialar boiynşa joiylyp ketu qauıpı bar tılderdı jäne joiylyp ketken tılderdı naqty derektermen körsetken. Sonyŋ ışınde qai tılde qanşa adam söileitını de anyq jazylǧan.
«The Guardian» 2011 jyly jariialaǧan tızım 3 kesteden tūrady. 1. Tıldıŋ atauy. 2. Qanşa adam söileitını jazylǧan. 3. Qauıptılık deŋgeiı körsetılgen.
Būl tızımdı «South Italian» tılı bastap tūr. Būl tılde 7,5 million adam söileidı eken. Onan keiıngı satyda «sisiliialyqtar» tılı tūr. 5 million qoldanuşysy bar. Saksondyqtar üşınşı satyda. Būl tılde 4,8 million adam söilese, besınşı satyǧa belarus tılı jaiǧasypty. 4 million qoldanuşysy bar eken. Būl tılder tanymal tılder kategoriiasyna jatady. Degenmen joiylu qauıpı bar tılder retınde tızımdelıp tūr. Ūzyn sonar tızımdı «Yarawi» degen tıl tügendep tūr. Būl tızımde qazaq tılı atymen joq.
Ärı qarai jüreiık. Joǧarydaǧy «wikipedia.org» pen «The Guardian» sıltemenı IýNESKO-ǧa jasady.
Sondyqtan bız IýNESKO-nyŋ resmi saityna kırıp, Atlas of the World’s Languages in Danger, iaǧni Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasyn ızdedık.
«Unesco.org» saitynda ondai atlas bar eken. Saittyŋ onlain kartasyna köz jügırtıp kördık.
Būl jerde de joiylu mümkın tılderdı 5 kategoriiamen belgıleptı.
Aq tüs. Vulnerable – osal tıl.
Sary tüs. Definitely endangered – joiyluy qaupı bar nemese sözsız joiylatyn tıl.
Sarǧyş tüs. Severely endangered – öte qauıptı jaǧdaidaǧy tıl.
Qyzyl tüs. Critically endangered – şektık deŋgeidegı qauıptı tıl.
Qara tüs. Extinct – joiylǧan tıl.
Jalpy būl karta «Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasy» dep atalady (Atlas of the World's Languages in Danger). Būryn «Joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ Qyzyl kıtaby» dep atalǧan (Red Book of Endangered Languages).
Rasynda būl IýNESKO-nyŋ zertteuı. Tıl ielerın, älemdık qauymdastyqty jäne jalpy jūrtty joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ mäselesıne bei-jai qaramauǧa şaqyru üşın, tıldık äraluandyqty saqtap qalu üşın jūmyla jūmys jasauǧa jūrtty ügıtteu maqsatynda tüzgen tızım.
1992 jyly Kvebekede Halyqaralyq lingvisterdıŋ kongresı ötken. Sol jerde alǧaş ret joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ mäselesı söz bolady. Keiın IýNESKO aiasynda Parijde jiyn ötıp, australiialyq lingvist Stiven Vurmnyŋ bastamasymen joiylyp ketu qaupı bar tılderdı anyqtap, tızım tüzıletın bolyp kelısıledı.
1994 jyly «Joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ Qyzyl kıtaby» degen eŋbek jariia bolǧan.
1996 jyly alǧaş ret «Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasy» jaryq körgen. Onyŋ redaktory jaŋaǧy Stvien Vurm degen lingvist bolǧan.
Älem tılderı atlasynyŋ ekınşı sany 2001 jyly jariia bolady. 90 betten tūratyn zertteuge 800 tıl engen.
2005 jyly IýNESKO būl zertteu eŋbegınıŋ onlain nūsqasyn jasaudy bastap, 2009 jyly tolyq aiaqtaidy.
Eŋ soŋǧy derek: 2500 tıl qauıptı deŋgeide. 230 tıl joiylǧan tıl
Atalǧan atlastyŋ eŋ soŋǧy tolyqtyrylǧan nūsqasy 2010 jyly Norvegiia bilıgınıŋ qoldauymen jariia bolǧan. Jinaq aǧylşyn, fransuz jäne ispan tılderınde basylyp şyqqan. Oǧan 2500 tıl engızıledı. Sonyŋ ışınde 1950 jyldan berı jer betınen joiylyp ketken 230 tıldı de atap körsetken. Atlas joǧarydaǧy bes kategoriia boiynşa tızımdelgen.
Eŋ soŋǧy jaryq körgen derekte keiıngı üş ūrpaq jaŋaruynda 200 tıl jer betınen joiylǧandyǧy, 1700 tıldıŋ joiylyp ketu qaupı bar tılder sanatyna engızılgenı, oǧan qosa 600 tıldıŋ mülde qoldanystan tüskenı aitylady. Jaŋaǧy 1700 tıldıŋ teŋ jarymy bar bolǧany 10 myŋ ǧana adam söileitın az ūlttardyŋ tılı eken.
Qazaq tılı şyn mänınde ölımşı häldegı tıl me?
2 jyl būryn «Ranking.kz» saity reiting jasap, Qazaqstandaǧy qazaqylyqtyŋ, qazaqtyŋ äm qazaq tıldı azamattardyŋ sany 82%-ǧa jetkenın jariialaǧan edı. Būl - statistika. Endı osy statiskany saraptap, söiletıp köreiık.
Sonau Täuelsızdık alǧan 1991 jyly qazaq topyraǧyndaǧy qazaq tıldılerdıŋ sany 37% bolsa, 2015 jyly Qazaqstannyŋ memlekettık tılın meŋgergender 76,3%-ǧa jetken. Al 2016-2017 jyldyŋ körsetkışı boiynşa 82,3%-dy qūrapty. Esesıne, orystıldı azamattardyŋ sany 0,6%-ǧa azaiǧan. Prezident Nazarbaev 2025 jyly Qazaqstanda qazaq tılı tolyq üstemdık qūruy tiıs ekenın aitty. Iаǧni, 2025 jylǧa deiın qazaq tılın erkın meŋgergender sany 95%-ǧa jetedı. Būl degenıŋız Täuelsızdıktıŋ 34-jylynda qazaq tılı dominant tıl därejesıne jetedı degen söz. Qazır de resmi körsetkış köz quantady. Memlekettık tıl QR Bılım salasynda da qarqynda damuda deidı sarapşylar. Äsırese, qazaq mektepterın tämamdaǧan tülekter sany elımız boiynşa 70%-ǧa jetıptı.
Qazaqstanda 7024 mektep bar eken. Būl 2018 jylǧy derek. Endı byltyr elımızde qanşa oquşy qazaq tılınde bılım aldy? Ony da aitaiyq. QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ mälımetınşe qazaq tılınde bılım alǧan mektep bıtıruşıler sany 90 800 bolsa, orys tıldıler - 39 300, basqa tılde - 6100 adam bılım alyp şyqqan. Demografiialyq körsetkış te älsırep tūrǧany şamaly. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, 2035 jyly Qazaqstanda taǧy bır million tūrǧyny bar qala paida bolady. Qazırgı demografiialyq jaǧdaiǧa qaraǧanda 2035 jyly Almaty halqy 3 millionǧa jetedı. Al däl sol kezde Aqtöbe qalasynda adam sany da millionǧa jetıp, Qazaqstandaǧy million tūrǧyny bar besınşı qala bolady dep kütılude. Qazır million halqy bar Qazaqstan qalalary mynalar: Almaty – 1 806 833, Astanada – 1 060 835, Şymkentte – 1 010 514 adam. Taqyrypqa tūzdyq bolsyn, 1991 jyly elımızdegı orystardyŋ jalpy sany 5,9 mln bolǧan. Qazır 3,7 mln orys qaldy. Orystardyŋ sany 2 mln-ǧa azaidy. Qazaq ūltynyŋ demografiialyq üles salmaǧy artyp, monoūlttyq memleket qalyptasyp kele jatqanynyŋ körınısı būl. Ol az deseŋız, mıne taǧy derek. 2018 jyldyŋ nauryzynda Astanada Ükımet otyrysy öttı. Sol jiynda «Tılderdı qoldanu men damytudyŋ 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasynyŋ» ötken jylǧy qorytyndysyn şyǧarǧan QR Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly Qazaqstanda qazaq tılın meŋgergen tūrǧyndardyŋ sany 83 paiyzdan asqanyn aitty. «Jyl saiynǧy jürgızılgen zertteuler nätijelerı tūrǧyndardyŋ memlekettık tıldı meŋgeruınde oŋ dinamikany körsettı. 2017 jyly memlekettık tıldı meŋgergen tūrǧyndardyŋ ülesı 83,1 paiyzdy qūrady. 2016 jyly körsetkış bırşama tömen bolatyn. Üş tıldı meŋgergen eresek tūrǧyndar ülesı 22,3 paiyzdy qūrady», - dedı ministr.
«Sonymen qatar respublikada 89 aimaqtyq memlekettı tıldı oqytu ortalyǧy jūmys ısteidı. Oqytu ortalyqtary Tıl turaly zaŋǧa säikes Qazaqstan azamattarynyŋ memlekettık tıldı meŋgeruı maqsatynda oqytu kurstaryn ūiymdastyrady. Osy maqsatta ötken jyly tıl oqytu ortalyqtarynda 58348 adam memlekettık tıl oqytu kurstarynan öttı. «Qaztest» jüiesı negızınde qazaq tılın bılu deŋgeiın anyqtau maqsatynda 2017 jyly testıleuden ötkenderdıŋ jalpy sany 94458 adam, onyŋ ışınde memlekettık qyzmetşıler sany - 22837 adam», - dedı Arystanbek Mūhamediūly.
Tüiındeiık. Osyndai üstemdıkke ie bolyp otyrǧan qazaq tılı, memlekettık tıl nege joiyluy kerek? Halyqta sūranys bar. Söilep te jür. Söilemei jürgen kım? Söilemei jürgen - qazaq tılıne qyryn qaraityndar. Mariginaldanǧan biznes-elita men saiasi elita. Öitkenı üş tılge üiır bilıkke qazaq tılınıŋ dominant tıl bolǧany qauıptı. Osydan tura 2 jyl būryn, İmanǧali Nūrǧaliūly Ükımette boldy. Kışı premerlıkte jürıp, Astanada ötken Respublikalyq Jastar forumyna qatysqan edı. Sol kezdegı myna sözı qazır oiymyzǧa oralyp otyr. «Bız öz tılımızdı özımız qūrmettesek, bız oǧan şyn mänınde janaşyrlyq bıldırsek qana tıldıŋ bolaşaǧy bolady. Tıl bar jerde qazaq bar. Tıl joq jerde qazaq joq. Sondyqtan tıl mäselesıne kelgende bar senetınımız - jastar, sızder», degen edı.
Ras, Tıl bar jerde qazaq ta bar. Tıl joq jerde qazaq ta joq.
Wikipedia jalǧan derek taratqan ba?
Äuelı jaŋaǧy «wikipedia.org» deregıne toqtalaiyq. Onda «Stepeni sohrannosti iazykov» (Tılderdıŋ saqtaluy deŋgeiı) atty maqala bar. Osy maqalada «Uroven jiznesposobnosti iazyka» degen derek jariialanǧan. Būl basqa-basqa emes, IýNESKO-nyŋ deregı eken. «Joiylyp ketuı yqtimal älem tılderınıŋ atlasy» degen eseptık materialda 6 kategoriia boiynşa kritikalyq deŋgeidegı tılderdı tızımdegen. Sol tızımdı qazaqşaǧa qotaryp bereiık endı:
Qauıpsız tıl (Barlyq buyn ūrpaq qoldanatyn tıl) – Aǧylşyn, arab, ispan, nemıs, orys jäne fransuz tılderı.
Tanymal tıl (Jas buyn ūrpaqtyŋ basym bölıgı otbasynda söileidı. Bıraq qoldanu aiasy tarylǧan tıl) – Adygei, anal, başqūrt, belarus, neapolitan, nesakson, chuvaş tılderı.
Joiyluy mümkın tıl (Jas ūrpaq ana tılı retınde üirenbeitın tıl) – Vallon, idiş, nevar, lombard, syǧan, erzian tılderı.
Asa qauıptı tıl (Tek eresekter qoldanatyn, ata-analar özara ǧana tüsınetın, balalar qoldanbaityn tıl) – Breton, ijor, kaşub, qyrym tatarlarynyŋ tılı, nanai tılı, nafus, sefar tılderı.
Joiylyp ketu jaǧdaiyndaǧy tıl (Tek qariialar ǧana qoldanatyn, sirek qoldanatyn tıl) – Vod, dahlik, pardji, orok, tofolar, ulch, korn, liv jäne men tılderı.
Ölı tılder (Qoldanatyn tırı ūrpaq joq tılder) – Dalmatinter tılı, kamasinder, kerkter, obispender, soiottar, tunikalar, ubyhtar, iugtar tılı.
«Wikipedia.org» äuelgı jariialaǧan deregın özgertken bolsa kerek. Öitkenı qazır bükıl älem qoldanatyn onlain ensiklopediiada «joiyluy mümkın tılder» qatarynda qazaq tılı joq.
«The Guardian» jariialaǧan tızımde de qazaq tılı joq
Endı myna bır derekke köz jügırteiık. «The Guardian» 2011 jyldyŋ 15-säuırınde «Endangered languages: the full list» (Joiylyp ketu qauıpı bar tılder. Tolyq tızım) atty material jariialaǧan.
Būl tızımdı atalǧan basylymǧa IýNESKO bergen eken. Onda joǧarydaǧy bız atap körsetken kategoriialar boiynşa joiylyp ketu qauıpı bar tılderdı jäne joiylyp ketken tılderdı naqty derektermen körsetken. Sonyŋ ışınde qai tılde qanşa adam söileitını de anyq jazylǧan.
«The Guardian» 2011 jyly jariialaǧan tızım 3 kesteden tūrady. 1. Tıldıŋ atauy. 2. Qanşa adam söileitını jazylǧan. 3. Qauıptılık deŋgeiı körsetılgen.
Būl tızımdı «South Italian» tılı bastap tūr. Būl tılde 7,5 million adam söileidı eken. Onan keiıngı satyda «sisiliialyqtar» tılı tūr. 5 million qoldanuşysy bar. Saksondyqtar üşınşı satyda. Būl tılde 4,8 million adam söilese, besınşı satyǧa belarus tılı jaiǧasypty. 4 million qoldanuşysy bar eken. Būl tılder tanymal tılder kategoriiasyna jatady. Degenmen joiylu qauıpı bar tılder retınde tızımdelıp tūr. Ūzyn sonar tızımdı «Yarawi» degen tıl tügendep tūr. Būl tızımde qazaq tılı atymen joq.
Ärı qarai jüreiık. Joǧarydaǧy «wikipedia.org» pen «The Guardian» sıltemenı IýNESKO-ǧa jasady.
Sondyqtan bız IýNESKO-nyŋ resmi saityna kırıp, Atlas of the World’s Languages in Danger, iaǧni Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasyn ızdedık.
«Unesco.org» saitynda ondai atlas bar eken. Saittyŋ onlain kartasyna köz jügırtıp kördık.
Būl jerde de joiylu mümkın tılderdı 5 kategoriiamen belgıleptı.
Aq tüs. Vulnerable – osal tıl.
Sary tüs. Definitely endangered – joiyluy qaupı bar nemese sözsız joiylatyn tıl.
Sarǧyş tüs. Severely endangered – öte qauıptı jaǧdaidaǧy tıl.
Qyzyl tüs. Critically endangered – şektık deŋgeidegı qauıptı tıl.
Qara tüs. Extinct – joiylǧan tıl.
Jalpy būl karta «Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasy» dep atalady (Atlas of the World's Languages in Danger). Būryn «Joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ Qyzyl kıtaby» dep atalǧan (Red Book of Endangered Languages).
Rasynda būl IýNESKO-nyŋ zertteuı. Tıl ielerın, älemdık qauymdastyqty jäne jalpy jūrtty joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ mäselesıne bei-jai qaramauǧa şaqyru üşın, tıldık äraluandyqty saqtap qalu üşın jūmyla jūmys jasauǧa jūrtty ügıtteu maqsatynda tüzgen tızım.
1992 jyly Kvebekede Halyqaralyq lingvisterdıŋ kongresı ötken. Sol jerde alǧaş ret joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ mäselesı söz bolady. Keiın IýNESKO aiasynda Parijde jiyn ötıp, australiialyq lingvist Stiven Vurmnyŋ bastamasymen joiylyp ketu qaupı bar tılderdı anyqtap, tızım tüzıletın bolyp kelısıledı.
1994 jyly «Joiylyp ketu qaupı bar tılderdıŋ Qyzyl kıtaby» degen eŋbek jariia bolǧan.
1996 jyly alǧaş ret «Joiylyp ketu qaupı bar älem tılderınıŋ atlasy» jaryq körgen. Onyŋ redaktory jaŋaǧy Stvien Vurm degen lingvist bolǧan.
Älem tılderı atlasynyŋ ekınşı sany 2001 jyly jariia bolady. 90 betten tūratyn zertteuge 800 tıl engen.
2005 jyly IýNESKO būl zertteu eŋbegınıŋ onlain nūsqasyn jasaudy bastap, 2009 jyly tolyq aiaqtaidy.
Eŋ soŋǧy derek: 2500 tıl qauıptı deŋgeide. 230 tıl joiylǧan tıl
Atalǧan atlastyŋ eŋ soŋǧy tolyqtyrylǧan nūsqasy 2010 jyly Norvegiia bilıgınıŋ qoldauymen jariia bolǧan. Jinaq aǧylşyn, fransuz jäne ispan tılderınde basylyp şyqqan. Oǧan 2500 tıl engızıledı. Sonyŋ ışınde 1950 jyldan berı jer betınen joiylyp ketken 230 tıldı de atap körsetken. Atlas joǧarydaǧy bes kategoriia boiynşa tızımdelgen.
Eŋ soŋǧy jaryq körgen derekte keiıngı üş ūrpaq jaŋaruynda 200 tıl jer betınen joiylǧandyǧy, 1700 tıldıŋ joiylyp ketu qaupı bar tılder sanatyna engızılgenı, oǧan qosa 600 tıldıŋ mülde qoldanystan tüskenı aitylady. Jaŋaǧy 1700 tıldıŋ teŋ jarymy bar bolǧany 10 myŋ ǧana adam söileitın az ūlttardyŋ tılı eken.
Qazaq tılı şyn mänınde ölımşı häldegı tıl me?
2 jyl būryn «Ranking.kz» saity reiting jasap, Qazaqstandaǧy qazaqylyqtyŋ, qazaqtyŋ äm qazaq tıldı azamattardyŋ sany 82%-ǧa jetkenın jariialaǧan edı. Būl - statistika. Endı osy statiskany saraptap, söiletıp köreiık.
Sonau Täuelsızdık alǧan 1991 jyly qazaq topyraǧyndaǧy qazaq tıldılerdıŋ sany 37% bolsa, 2015 jyly Qazaqstannyŋ memlekettık tılın meŋgergender 76,3%-ǧa jetken. Al 2016-2017 jyldyŋ körsetkışı boiynşa 82,3%-dy qūrapty. Esesıne, orystıldı azamattardyŋ sany 0,6%-ǧa azaiǧan. Prezident Nazarbaev 2025 jyly Qazaqstanda qazaq tılı tolyq üstemdık qūruy tiıs ekenın aitty. Iаǧni, 2025 jylǧa deiın qazaq tılın erkın meŋgergender sany 95%-ǧa jetedı. Būl degenıŋız Täuelsızdıktıŋ 34-jylynda qazaq tılı dominant tıl därejesıne jetedı degen söz. Qazır de resmi körsetkış köz quantady. Memlekettık tıl QR Bılım salasynda da qarqynda damuda deidı sarapşylar. Äsırese, qazaq mektepterın tämamdaǧan tülekter sany elımız boiynşa 70%-ǧa jetıptı.
Qazaqstanda 7024 mektep bar eken. Būl 2018 jylǧy derek. Endı byltyr elımızde qanşa oquşy qazaq tılınde bılım aldy? Ony da aitaiyq. QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ mälımetınşe qazaq tılınde bılım alǧan mektep bıtıruşıler sany 90 800 bolsa, orys tıldıler - 39 300, basqa tılde - 6100 adam bılım alyp şyqqan. Demografiialyq körsetkış te älsırep tūrǧany şamaly. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, 2035 jyly Qazaqstanda taǧy bır million tūrǧyny bar qala paida bolady. Qazırgı demografiialyq jaǧdaiǧa qaraǧanda 2035 jyly Almaty halqy 3 millionǧa jetedı. Al däl sol kezde Aqtöbe qalasynda adam sany da millionǧa jetıp, Qazaqstandaǧy million tūrǧyny bar besınşı qala bolady dep kütılude. Qazır million halqy bar Qazaqstan qalalary mynalar: Almaty – 1 806 833, Astanada – 1 060 835, Şymkentte – 1 010 514 adam. Taqyrypqa tūzdyq bolsyn, 1991 jyly elımızdegı orystardyŋ jalpy sany 5,9 mln bolǧan. Qazır 3,7 mln orys qaldy. Orystardyŋ sany 2 mln-ǧa azaidy. Qazaq ūltynyŋ demografiialyq üles salmaǧy artyp, monoūlttyq memleket qalyptasyp kele jatqanynyŋ körınısı būl. Ol az deseŋız, mıne taǧy derek. 2018 jyldyŋ nauryzynda Astanada Ükımet otyrysy öttı. Sol jiynda «Tılderdı qoldanu men damytudyŋ 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasynyŋ» ötken jylǧy qorytyndysyn şyǧarǧan QR Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly Qazaqstanda qazaq tılın meŋgergen tūrǧyndardyŋ sany 83 paiyzdan asqanyn aitty. «Jyl saiynǧy jürgızılgen zertteuler nätijelerı tūrǧyndardyŋ memlekettık tıldı meŋgeruınde oŋ dinamikany körsettı. 2017 jyly memlekettık tıldı meŋgergen tūrǧyndardyŋ ülesı 83,1 paiyzdy qūrady. 2016 jyly körsetkış bırşama tömen bolatyn. Üş tıldı meŋgergen eresek tūrǧyndar ülesı 22,3 paiyzdy qūrady», - dedı ministr.
«Sonymen qatar respublikada 89 aimaqtyq memlekettı tıldı oqytu ortalyǧy jūmys ısteidı. Oqytu ortalyqtary Tıl turaly zaŋǧa säikes Qazaqstan azamattarynyŋ memlekettık tıldı meŋgeruı maqsatynda oqytu kurstaryn ūiymdastyrady. Osy maqsatta ötken jyly tıl oqytu ortalyqtarynda 58348 adam memlekettık tıl oqytu kurstarynan öttı. «Qaztest» jüiesı negızınde qazaq tılın bılu deŋgeiın anyqtau maqsatynda 2017 jyly testıleuden ötkenderdıŋ jalpy sany 94458 adam, onyŋ ışınde memlekettık qyzmetşıler sany - 22837 adam», - dedı Arystanbek Mūhamediūly.
Tüiındeiık. Osyndai üstemdıkke ie bolyp otyrǧan qazaq tılı, memlekettık tıl nege joiyluy kerek? Halyqta sūranys bar. Söilep te jür. Söilemei jürgen kım? Söilemei jürgen - qazaq tılıne qyryn qaraityndar. Mariginaldanǧan biznes-elita men saiasi elita. Öitkenı üş tılge üiır bilıkke qazaq tılınıŋ dominant tıl bolǧany qauıptı. Osydan tura 2 jyl būryn, İmanǧali Nūrǧaliūly Ükımette boldy. Kışı premerlıkte jürıp, Astanada ötken Respublikalyq Jastar forumyna qatysqan edı. Sol kezdegı myna sözı qazır oiymyzǧa oralyp otyr. «Bız öz tılımızdı özımız qūrmettesek, bız oǧan şyn mänınde janaşyrlyq bıldırsek qana tıldıŋ bolaşaǧy bolady. Tıl bar jerde qazaq bar. Tıl joq jerde qazaq joq. Sondyqtan tıl mäselesıne kelgende bar senetınımız - jastar, sızder», degen edı.
Ras, Tıl bar jerde qazaq ta bar. Tıl joq jerde qazaq ta joq.
Nūrgeldı Äbdıǧaniūly
