Ult qundylyqtary-bala tárbıesiniń qaınar kózi

22541
Adyrna.kz Telegram

Qundylyq - mádenıettiń quramdas bóligi. Qandaı da bir eldiń rýhanı mádenıeti, ádebıeti men óneri, ǵylym men tehnıkasy, áleýmettik jaǵdaıy, materıaldyq óndirisiniń eń mańyzdy jetistikteri ulttyq qundylyq- tarynyń mánine ıe bolady jáne óskeleń urpaqtyń azamattyq, otanshyldyq, rýhanı-adamgershilik jan-dúnıesiniń  qalyptasýyna belsendi túrde yqpal etedi. Ultymyzdyń kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Mustafa Shoqaı: «Ulttyq qundylyqtardan jurdaı rýhta tárbıelengen urpaqtan halqymyzdyń qajeti men múddesin joqtaıtyn paıdaly azamat shyqpaıdy» ,- degen bolatyn. Al ulttyq qundylyq týraly sóz bolǵanda, otbasy men bala tárbıesi týraly aıtpaı kete almaımyz.

Halqymyz «Balańdy óz tárbıeńmen tárbıeleme, óz ultyńnyń tárbıesimen tárbıele» degen eken.  Osy jerde qazaq halqynyń uly aqyny, ǵalym M.Jumabaevtyń myna sózi oıǵa oralady: «Ult tárbıesi – baıaǵydan beri synalyp, kóp býyn qoldanyp kele jatqan taqtaq jol bolǵandyqtan, árbir tárbıeshi sóz joq, ult tárbıesimen tanys bolýǵa tıis. Jáne ár ulttyń balasy óz ultynyń arasynda, óz ulty úshin qyzmet qylatyn bolǵandyqtan, tárbıeshi balany sol ult tárbıesi men tárbıe qylýǵa mindetti» degen sózi de sonyń dáleli.  Sondyqtan da san ǵasyrlar boıy suryptalǵan ulttyq qundylyqtarymyzdy oqý-tárbıe proesine engizý arqyly  bolashaq urpaqtardyń boıyna darytý kerek.

 QR Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynyń «XXI  ǵasyrdaǵy ulttyq sana týraly» bóliminde : «HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrý úlgisiniń búgingi zamannyń bolmysyna saı kelmeýiniń syry nede? Menińshe, basty kemshiligi – olardyń ózderine ǵana tán qalyby men tájirıbesin basqa halyqtar men órkenıetterdiń erekshelikterin eskermeı, bárine jappaı eriksiz tańýynda. Ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bas­taý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý. Onsyz jańǵyrý degenińizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op-ońaı» ,- deı kele,- jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq  dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy»,- dep jazdy. Rasynda,  «jas urpaqty –bolashaǵymyz» dep sanasaq, óziniń ana-tilimen, salt-dástúrimen, ádep-ǵurpymen, týǵan tarıhymen tereń tamyrlanǵanda ǵana óziniń bolmysyn saqtap qala alady. Sondyqtan jas urpaqty jastaıynan meıirimdilik, izgilik, qaıyrymdylyq, adamgershilik sekildi qundy qasıetterdi boıyna sińire bilý, sondaı-aq salaýatty, sanaly urpaq tárbıeleý, rýhanı baı adam balasyn qalyptastyrý – basty mindet. Ata-baba dástúrine qurmet kórsetý, jaı ǵana qurmet kórsetip qoımaı,  ony ómirlik saltynda berik ustaný, babalardyń amanatyn saqtap boıyna sińirý, ony keler urpaqtarǵa jetkizý - kez-kelgen azamattyń paryzy.  Sebebi óziniń  din, til,  dástúr birligi arqasynda qazaq ulty XIV-XV ǵ bastap Eýropanyń otarshyl memleketterine qaraǵanda derbes halyq retinde qalyptasty. Biraq eldigimizdi joıýdy maqsat etken Keńestik ımperııa tilimizdi qurtýǵa kúsh saldy. Óıtkeni tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor S.Dorjenovtyń sózimen aıtqanda: «Tili joqtyń – tegi joq, tegi joqtyń- eli joq»  degen naqyl sóz kezdeısoq shyqpaǵan. Sebebi,  eli joq adamda ulttyq sezim bola ma?» Sondyqtan «máńgúrttengen» adam el bolashaǵy týraly oılaı almaıdy. Bul týraly  M.Áýezov: «Goloekınniń «Kishi Oktıabri»- Qazaqstandy birjolata qazaqtyq sıpattan aıyrýdy kózdegen eń sońǵy, eń sheshýshi zor maıdan edi,-dep jazdy, -Qazaqstandy túpkilikti ultsyzdandyrý jolynda jasalǵan birinshi zymııandyq iri qadam».

Ata- babamyz Táýelsizdik úshin, ulttyń ult bolyp qalýy úshin atqa minip, aq bilektiń kúshimen aq naızanyń ushymen kúresse, ádebıette aqyn- jazýshylarymyz qalamynyń ushymen kúresti.Tógilgen ter, aqqan qan, jazylǵan daýly máseleler jyldar óte kele óz sheshimin taýyp keledi. Allaǵa shúkir, elimiz Táýelsizdikke qadam basqan jyldardan bastap atqarylǵan sharýalar kóp, alda atqarylar jumystar odan da kóp. Prezıdent N.Á. Nazarbaev «2000 jyl- Mádenıetti qoldaý jyly» dep jarııalaǵan edi. XXI ǵasyrǵa aıaq basqan Qazaq Eli úshin óziniń mádenı qundylyqtaryn zerttep, jarııalaý –úlken qýanysh . Alda kútip turǵan jahandaný jas memleketimizdiń jutylyp ketpeı, aıaqtan tik turyp, óz eldigin saqtap qalý – basty mindet.Osy jyly barlyq túrki halyqtarynyń kıeli mekeni Túrkistan shaharynyń 1500 jyldyǵy IýNESKO kóleminde  atalyp ótildi. Bıyl Túrkistannyń oblys bolyp jeke otaý qurýy- halqymyz úshin úlken qýanysh. 2018 jyldyń 21 qarashasynda jaryq kórgen Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda Túrkistan qalasyn «Túrki áleminiń besigi» dep atap kórsetken.

QR Prezıdenti N.Nazarbaev «Qazaqstan- 2050: Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda: «...Endi eshkim ózgerte almaıtyn bir aqıqat bar. Ana tilimiz Máńgilik Elimizben birge Máńgilik til bolady! Ony daýdyń taqyryby emes, ulttyń uıtqysy ete bilgenimiz jón...»,-dep jazdy. Óıtkeni Qazaqstan halyqtarynyń  rýhanı, saıası, mádenı jáne dástúrlik toptasýyna Tilimiz jaǵdaı týǵyzady. Qazaq tiliniń bolashaǵy - qazaq otbasylarynda. Sebebi ana tilin saqtaı alǵandar eli men jerin de saqtaı alady. Elbasymyz 2020 jylǵa qaraı halyqtyń 95 paıyzy qazaq tilinde sóıleýi kerektigin basa aıtqan edi. Til taǵdyry- el taǵdyry. Ulttyq tárbıeni bala boıyna sińirýde, halyq aýyz ádebıetiniń úlgilerin balalarǵa úıretýde « oı ósiretin» ana tildiń róli orasan.

Elbasy osy Joldaýda jastarǵa dástúrdi ardaqtap, dástúrge saı dinı sana qalyptastyrý qajettigin aıta kelip, qarakóz qazaq qyzdaryn ózge eldiń kıimin úlgi tutpaı, ulttyq bolmysqa saı kıinýge, qazirgi zaman aǵymyna sáıkes ómir saltyn ustanýǵa shaqyrdy. Nursultan Ábishuly Qazaqstan halqynyń aldyna Máńgilik el bolý ıdeıasyn usyndy. Bul ıdeıanyń muraty – til, din, jer, mádenıet, ǵylym, eńbek, adam sekildi qundylyqtarǵa taban tireı otyryp, bilimdi urpaq tárbıelep, zııaly ult pen zaıyrly memleket qurý- basty mindet. «Atańa ne qylsań, aldyna sol keledi» – deıdi qazaq, sondyqtan qaı ýaqytta bolmasyn eresekterdi syılap, kerek kezde qol ushyn sozyp, úlkenge iltıpat, kishige qamqorlyq kórsetý – dástúrli úrdis. Úrdisti úzbeı, dástúrdi buzbaı keıingilerge jetkizý búgingi ata- ananyń enshisinde. Bolashaq jastar – rýhanı qundylyqtardy jalǵastyrýshy altyn kópir. N.Á.Nazarbaev: «Búginde bizdiń halqymyz úshin dástúrli emes jáne jalǵan dinı aǵymdar máselesi ótkir tur. Jastarymyzdyń bir bóligi osy ómirge jat, jalǵan dinı kózqarasty kózsiz qabyldaıdy, óıtkeni, bizdiń qoǵamnyń bir bóliginde shetten kelgen jalǵan dinı áserlerge ımmýnıteti álsiz», – dep atap kórsetken bolatyn.  Shyndyǵynda, din zaıyrly qoǵamymyzdyń ajyramas bóligi bolyp tabylady, sondyqtan quzyrly memlekettik mekemeler elimizdegi dinı qatynastardy odan ári damytýǵa árqashanda múddelik tanytady.Onyń sebebi keshegi, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary, adamdardyń oıy men sanasynda áleýmettik – ekonomıkalyq máseleler birinshi orynǵa shyǵyp, rýhanı qundylyqtar keıinge  ysyrylǵandyqtan, qoǵamda paıda bolǵan  rýhanı olqylyqtyń ornyn basqa elderden kelgen ártúrli dinı ıdeıalar toltyrýǵa tyrysyp baqty. Soǵan baılanysty álemde oryn alǵan dinı ekstremızm men terrorızmniń ushyǵy bizdiń elge de jetti. Óz dininen bezgender qazaq halqynyń ata- babamyzdan kele jatqan salt- sana, dástúr, ádet- ǵurpymyzdy joqqa shyǵaryp, teris qylyq tanyta bastady. Olar toı-tomalaq, ólim-jitimde atqarylatyn dástúrler men betashar, kelinniń sálem berýi, qaıtys bolǵan adamnyń artynan 7, 40 kúndik, jyldyq asyn berý, Naýryz merekesin toılaý, jeti shelpek taratý jáne t.b. salttardy din negizderine qaıshy keletin ádetter retinde qarady. «Betashardaǵy » kelinniń ıilip sálem berýin «adamnyń tek qana Allanyń aldynda ǵana ıilýine ruqsat bar, al adam balasynynyń aldynda ıilip sálem berse shırk jasaıdy» dep túsindiredi.Osylaısha ózge dinniń yqpalynda ketkender dástúr men dindi bir-birine qarsy qoıyp, el arasyna iritki salýda. Eń aıaǵy ata-anasyna qarsy kelip, óz densaýlyǵy úshin dárigerlik kómekten, Otan aldyndaǵy boryshynan bas tartýǵa, odan qaldy Otanynan bezip, basqa elge soǵysýǵa otbasyn, áke- sheshesin, týǵan jerdi tárk etip, óz erkimen ketý beleń aldy. «Endigi qazaq qoǵamynda kópshilikti tolǵandyratyn máseleniń biri - dinı ahýaldyń jaı-kúıi. Árıne, biz musylmanbyz, onyń ishinde Ábý Hanıfa mázhábyn ustanatyn sýnnıttermiz. Babalarymyz ustanǵan bul jol ulttyq salt-dástúrdi, ata-anany syılaýǵa negizdelgen. Jastardyń úlkenderdi syılaýǵa negizdegen. Bizdiń ata-babalarymyz eshýaqytta qyz balanyń betin búrkemegen. Endeshe búgingi urpaq ta álemdegi izgi din - ıslam dinin qadirleı otyryp, ata dástúrin ardaqtaǵany abzal, - dedi Nursultan Ábishuly,- Qazir keıbir syrtqy kúshter jastarymyzdy ıslam dininiń haq jolynan adastyryp, teris baǵytqa tartýǵa tyrysady. Olarǵa eretin bolsaq, biz apa-qaryndastarymyz ben qyzdarymyzdyń betin tumshalaǵandy bylaı qoıǵanda, olarmen bir dastarqanda otyryp, tamaq ishýden qalamyz». Biz dinı qundylyqtar týraly bilmeıinshe, halyqtyń mádenı tutastyǵyn qalyptastyratyn qundylyqtar rólin anyqtaı almaımyz. Sondyqtan qazirgi tańdaǵy dástúrli dinder memlekettiń, eldiń turaqtylyǵyn saqtaýyna negiz bola otyryp, dinı konfessııalary arasynda rýhanı kelisimdi, halyqtar arasyndaǵy birlikti nyǵaıtýǵa sebepshi bolýy tıis.

  Kórnekti ǵalym, qoǵam qaıratkeri Amangeldi Aıtaly «Ulttyń rýhanı muralary men dástúrlerin, qaharmandyq erlik saltyn qasterleý – ulttyq ıdeıanyń basty kózi bolady, onyń dúnıejúzilik órkenıetter arasyndaǵy ózindik derbestigin nyǵaıtady», - deıdi. Búgingi jas urpaqty bala shaqtan, ıaǵnı erte jastan ult qundylyqtaryna súıene otyryp tárbıe júrgizý kerek.Sebebi kompıýter men uıaly telefonǵa telmirgen balanyń  úıden shyqpaı- aq teris jolǵa ketip qalatynyna tań qalýǵa bolmaıdy. Ár ata- ana balasynyń ǵalamtordan neni kórip, neni oqyp júrgenin, kimdermen sóılesip, qarym- qatynas jasap júrgenin  baqylaýda ustaǵan jón.

Y.Altynsarın ıslam mádenıetiniń tazalyq, adaldyq, izgilik, adamgershilik, baýyrmaldyq sııaqty Lev Tolstoı men Gete de bas ıgen shynaıy tárbıe úlgilerin óz qolymen jazǵan «Sharııatýl –ıslam»» dep atalatyn oqý quraly arqyly qazaq balalarynyń sanasyna taza kúıinde berýge tyrysty. «Atalǵan kitapty jazyp bastyrýdaǵy maqsat: din men qurandy jaqsy bilmeıtin dúmshe moldalardyń yqpalynan arylyp, ıslam dininiń sharttaryn jastarǵa úıretý, durys baǵyt berý ... Oqýlyq jastardy shala saýatty moldalardyń áser- yqpalynan bólip alyp, olarǵa dinmen birge sondaǵy adamgershilik máselesin de nasıhattaýǵa jaǵdaı jasaǵanyn tanytady»,- dep jazdy fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty M.Jarmuhamedov. [5, 6-bet]   Sondyqtan árbir otbasy bala tárbıesinde dástúrli ádet- ǵuryp zańdarynyń tıimdi jaqtaryn urpaqtar sanasyna sińirip, olardy zańdy qurmetteýge, ádilettilikke, týrashyldyqqa túsetindeı etip tárbıeleý kerek. Ol úshin jas urpaqtarymyz ejelgi qazaqtyń  tilin, salt- dástúrin (qyz uzatý, quda túsý), zańdaryn, halyq aýyz ádebıetin (maqal- mátelderin, bılerdiń ádil bıligin, turmys- salt jyrlaryn, batyrlar jyryn) t.b bilgeni jón. Otbasy tárbıesindegi ulttyq erekshelikter, týystyq qarym-qatynas, jeti ata týraly túsinik, perzenttik paryz ben qaryz, ulttyq namys, sana-sezim, otansúıgishtik, eńbeksúıgishtik qasıetter ulttyq tárbıeniń negizgi baǵyttaryna arnalǵan týyndylar da qazaq halqynyń aýyz ádebıetinde molynan kórinis tapqan. Halyq batyry Baýyrjan Momyshuly bylaı degen eken: «Bizdiń tarıhymyz - batyrǵa baı tarıh, halqymyz batyrlyqty bıik dáriptep, azamattyq pen kisiliktiń sımvoly, úlgisi sanaǵan. Batyrlyq degen, erlik degen urpaqtan urpaqqa ata dástúr bolyp qala bermek. Ótkenin bilmegen, tálim – tárbıe, ǵıbrat almaǵan halyqtyń urpaǵy – tul, keleshegi turlaýsyz. Bizdiń qazaq halqy – batyr halyq». Otanshyldyqty dáripteıtin birden- bir mura — batyrlar jyry. Otanyn súıgen, elin jaýdan qorǵaý úshin qasyq qany qalǵansha aıanbaı shaıqasatyn Qobylandy, Qambar, Er Tarǵyn, Alpamys tulǵalary týraly M.Tileýjanov:  «Syrtqy shapqynshylyq kezeńinde halyq kúshiniń sımvoly retinde kóringen qaharmandyqtyń beınesi olardyń áleýmettik turmysyna qaramaı, qyzmeti arqyly baǵalanady (jyr qaharmandarynyń bári baı balalary bolyp keledi) ... Bul obrazdar halyq patrıotıziminiń negizin qalaıdy», -deıdi.
Bir ultty ekinshi bir ulttan erekshelep turatyn jaqtary: tili, halyq aýyz ádebıeti, ádet- ǵurpy, salt-sanasy, mentalıteti, mádenıeti, óneri, taǵamdary, ulttyq qolóneri, turmystyq buıymdary, ulttyq oıyndary, t.b. Keńes kezinde aty atalǵan ulttyq qundylyqtarymyzdy «eskiniń qaldyǵy» degen syltaýmen kózin qurtpaq boldy. Sóıtip ulttyń ózin joıýǵa tyrysty. Egemendi el bolǵannan beri ultjandy azamattar sol olqylyqtardyń ornyn toltyrý maqsatynda ulttyq muralarymyzdy qalpyna keltirýge tyrysýda. Ulttyq qundylyqtarymyzdy qalaǵa kóshirip, kúndelikti qoldanysqa engizbesek, kóbi kóp uzamaı óshýi múmkin.Mysaly, qazir qalaly jerde balasynyń týǵan kúninde torttyń ústine shyraǵdan jaǵyp ákelip, ony balaǵa óshirtedi. «Otyń óshpesin», «shyraǵyń sónbesin» deıtin qazaq halqy úshin bul jaman yrym. Biraq ony oılap jatqan biz joqpyz. Osy sııaqty kemshilikter basqa toılarda da kezdesedi.Ol týraly batyr atamyz B.Momyshulynyń  kelini, jazýshy, qazaq dástúrlerin nasıhattaýshy Zeınep Ahmetova apamyz taratyp aıtyp bergen edi. Quıma qulaq bolsa, talaıdyń namysyn qaırap, sanasyna jeterdeı boldy.

Elbasy jaqynda jaryq kórgen «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasyn: «Tól tarıhyn biletin, baǵalaıtyn jáne maqtan etetin  halyqtyń bolashaǵy zor bolady dep senemin. Ótkenin maqtan tutyp, búginin naqty baǵalaı bilý jáne bolashaqqa oń kózqaras tanytý- elimizdiń tabysty bolýynyń kepili degenimiz osy»,- degen sózben qorytyndylaǵan eken. Endeshe «Máńgilik El» bolý úshin ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteı bileıik.

Esimseıit Almagúl Jappasqyzy

Pikirler