Qundylyqty saqtaý - qadirli jol

6123
Adyrna.kz Telegram

«Halyqtyń izgi dástúri –

bizdiń eń asyl muramyz»

B.Momyshuly

At ústinde kún kórip, tolarsaqtan qan keship, aýyzdyqpen sý iship, talaı-talaı zamannyń aýyrtpashylyq atty júgin arqalaǵan qara orman qazaqtaı halyqtyń erte kezden saqtalyp, qazynasy bar úıdiń sanasynda jattalyp qalǵan salt-dástúri, yrym-tyıymdary, nanym-senimderi bar. Bulardyń barlyǵy birtutas qaýymdas ulttyń quddy jádigeri ispettes. Ulttyq qundylyqtar ultymyzdyń rýhanı jan dúnıesiniń baılyǵy men barlyǵynan, tabıǵılyǵy men shynaıylyǵynan, keńpeıildiligi men darhandyǵynan sıpat berip, kóz aldymyzǵa aq jaýlyqty da ardaqty apa-ájelerimizdiń keremet te kelisti etip tikken kestedegi beınesindeı kórinisti ap keledi.

Ata-babalarymyzdan mıras esebinde qalǵan qundylyqtardyń mańyzy bir ananyń balasyndaı, birge týyp ósken baýyrdaı bolyp úlkenge qurmet, kishige izet etýdiń taptyrmas altyn kópiri sekildenedi. Olaı deıtin sebebim bir ananyń balalary dástúrlerimizden habardar, saltyna senetin, sertine beriktigin kórsete bilse, qazirgi tańdaǵy kóz aldymyzdan beınesıýjetteı jyljyp jatqan shytyrman da jantúrshiger oqıǵalarǵa tap qylmas pa edi, kim bilsin?! Aq jaýlyqty ájeniń ónegeli ósıetterimen, aq saqaldy qarııanyń alaqanǵa sap bergen batasymen, toǵyz aı tolǵatyp, ómirdiń esigin ashtyrǵan aıaýly ananyń aq sútimen, asqar taýdaı ákeniń tártibimen boıǵa sińirgen ıgi qasıetter sińimdi bolyp kelse, óskeleń keleshektiń bolashaǵynyń jarqyn bolýyna birden-bir taptyrmas kepildik bolar edi. Osy tusta kókeıde mynadaı kelisti saýal oryn alady. Bolashaq kimniń qolynda?! Ol siz ben bizdiń qoldan keler býynnyń qolyna kóshetin bir memlekettiń tamyry keńge jaıylǵan taǵdyry dep bilemin. Al taǵdyrdy taǵylymdy da tarıhı etip jazý taǵy da bizderge baılanysty. Bizder degen kimder?! Olar – keýdesinde «qazaq» dep soǵatyn judyryq júregi bar, kókireginde otanshyldyq sezimi uıalaǵan, ulttyq bolmysy saqtalǵan qazaq eliniń azamattary men azamatshalary. Osyndaı bolmysty jeke tulǵalardyń kóptigi el irgesiniń keńýine, ózge memlekettermen terezesiniń teńesýine, qamaly berik qorǵannyń qalyptasýyna yqpal eteri sózsiz.

Ulttyq qundylyqtar – ult qorǵany. Nelikten?! Sebebi «El bolamyn deseń, besigińdi túze» dep Muhtar Áýezov aıtqandaı, ult qorǵany bolýy úshin de besikte beriler tálim-tárbıeniń nárimen jas sábı sýsyndap ósýi qajet. Sábı kezde qulaǵyna anasynyń áýelegen besik jyry men kımeshek kıgen ájesiniń aıtqan ertegileri, ańyz-áńgimeleri sińirilýi tıis. Ulttyń bolmysy rýhanı qundylyqtardyń saqtalýynan aıqyndalady. Al osy tusta «qundylyq degenimiz ne?» degen saýalǵa jaýap izdep kórelik. Qundylyq degenimiz ata-babamyzdan kerýenniń kóshimen, attyń dúbirimen jalǵasyn taýyp osy kezge deıin jetken ádep-ǵuryptarymyz, salt-dástúrlerimiz, tálim-tárbıemiz, dinimiz dese bolady. Adam bolyp ómir esigin ashqan ár pendeniń adam atqa laıyq ómir súrip, adamı qasıetterimen adam bolyp attanýyna yqpal bergen bul qundylyqtardyń qunyn qanshalyqty deńgeıde ustap júrgenimiz oılandyrady.   «Ata kórgen – oq jonar, ana kórgen – ton pisher» demekshi, «Qyzdyń qyryq úıden tyıymy»  jáne «Jigitke jeti ónerdiń azdyǵy», «Adam bolatyn bala alysqa qaraıdy» syndy maqal-mátelder qazirgi qoǵamnyń kórinisine asa qatty qajet dep oılaımyn. Óıtkeni qoǵamymyzdaǵy keı qyzdardyń, jigitterdiń jáne ata-analardyń opasyzdyq oqıǵalary kóz aldymyzda júr. Qaı ýaqytta da qazaq halqy qyzǵa joǵarǵy qurmetpen qarap, baǵalaǵan. Qyryq úıden tyıym arqyly ardyń, abyroıdyń qundylyǵyn dáriptegen. Bul týraly el aǵasy Bekbolat Tileýhanov bylaı deıdi: «Qyzdyń ary – ulttyń ary. Qyzdan ar ketse, ulttan qýat ketedi. Uıat belgisi aman halyqtyń rýhy myqty, qýaty kúshti. Ol jaýdan jeńilmeıdi degen tujyrymǵa kelgen. Sony bilgen qazaq «qyzǵa qyryq úıden tyıym» deıdi. Ol bir úıdiń ǵana qyzy, qalǵan úıge qaımana qyzy. Qyzdyń ary sol aýyldyń gúli bolǵan. Sol aýyldyń ary da bolǵan. Qyzdan ar ketkende, qyzdan uıat ketkende memleketten qýat ketedi». Rasynda qyzdarymyzdyń aryn kúzete bilmegen eldiń syıy da, rýhy da tómen turady. Men onyń barlyǵyn tizbektep jaza bergendi jón kórmedim. Qazir tańdanatyn da, tamsanatyn da eshteńe qalmaı bara jatqan sekildi. Osy oraıda bizdiń rýhymyzdy qaıta shyńdap, alyp shyǵatyn bir jolyn ashyp aıtqan Bekbolat Tileýhanov aǵamyzdyń myna bir mańyzy zor sózine toqtalýdy jón sanaımyn: «Rýhanı azǵyndaýdan qutqaratyn bir ǵana jol bar. Ol –  seniń ımanyń, ol – seniń ıslamyń, ol – seniń aryń. Imannan aıyrylǵanda yntań buzylady. Yntań buzylǵanda ulttyǵyńnan aıyrylasyń. Tas túıin tutastyǵyń úshin de diniń myqty bolýy kerek. Imanyń ketse, jıǵanyń ketedi». Sondyqtan da ımanymyzdy ketirmeı, ıbalylyǵymyzdy saqtap, ór halyqtyń urpaǵy ekendigimizdi qaperimizden shyǵarmaǵanymyz jón bolar edi. Qazaq eliniń shoqtyǵy bıik, oıy ótimdi jazýshylarynyń biri Sherhan Murtazanyń «Bir kem dúnıe» atty eńbeginde bylaı deıdi: «Bireýlerge Qudaı bárin beredi. Baılyq ta bar, altyn, gaýhar, injý-marjan bári bar. Tórt qubylasy saı. Biraq Iman álsiz. Bir kem dúnıe». Qandaı qıyndyq keziktirseń de, qandaı qýanyshqa jolyqsań da júrek tórińde Allaǵa degen senim men ıman nury mekendeýi kerek-ti. Imany myqty adam kez kelgen adasýlardan, joldan taıýdan aman bolady. Al ımandy qaıdan alamyz degenge keler bolsaq, ımandy ulttyq qundylyqtarymyzdan alamyz.

Oraq aýyz, ot tildi,  sheshen sózge dilmar ata-babalarymyzdan qalǵan ósıetter men naqyl sózderdiń, maqal-mátelderdiń jáne yrym-tyıymdardyń barlyǵynyń berer taǵylymy mol. Meıirimdilik pen ımandylyqqa, izgilik pen adamgershilikke, ıaǵnı adamı qundylyqtarǵa  baǵyttaýy jan dúnıeniń rýhanı baılyǵynyń artýyna yqpal etedi. Al jan dúnıesi baı adam qandaı qıyndyq kezdesse de moıymaı, óziniń týra jolynan taımaı júrýine ózi kómektese alady. Qazirgi qoǵamnyń beınesine kóz salar bolsaq,  «jańylǵan jaq, súringen tuıaq bolmaıdy» degen maqaldyń aıasynan asyp jyǵylarlyq jaǵdaıattarǵa tap kelip tur. Munyń saldary menen sebebi nede dep ózgeden emes-aý ózimizden suraǵanymyz abzal bolar edi. Osy oraıda Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń myna bir óleń shýmaǵy oıǵa oralady:

Jaqsylyq kórsem ózimnen,

Jamandyq kórsem ózimnen.

Taǵdyr qyldy deýlerdi,

Shyǵaramyn sózimnen.

Ózim qyldym deýlerdi,

Tasa qylman kózimnen.

Adam balasy ana qursaǵynan shyqqannan keıin jaqsy tárbıemen sýsyndaıdy, keıin ortasyna qaraı ózgeriske ushyraıdy. Alaıda ortasyndaǵy ózgeristerdiń jaqsy jaǵy men jaman jaǵyn tańdap alý erki ózine baılanysty. Eskere keterlik bir jaı bar. Eger onyń rýhanı dúnıesi ata-anasy úıretken tálimmen tolyqqandy sýsyndaǵan bolsa, jaqsylyqqa jany qushtar baǵytqa burylary haq.

Qaı kezeńniń ne qaı ǵasyrdyń bolmasyn ózindik erekshelikteri bar. Eskilikten ótip, jańashyldyqqa jetken bizdiń áli de júıeleı almaı, olqylyqqa áýestenip, ózgege eliktep, ózimizdi umytyp bara jatqandaı kelbetimiz syrt kózge emes, ózimizge ózimizdi jaǵa ustatarlyq jaıǵa túsirip otyrǵany qynjyltady. Adam balasy bolyp dúnıege kelip, haıýannyń tirligin jasap júrgenimiz qalaı?! Kók bóriniń urpaǵy sanalatyn halqymnyń tektiligi qaıda qaldy?!

Babalarymyz adamzattyń has jaýy dep úsh arsyzdy atap ketken. Olar: kúlki, uıqy jáne tamaq. Dál qazir qara halyq aıtqan arsyzdardan arsyzdyq sany artyp ketken sekildi. Qundylyǵymyzdy tómendetip, qadirimizdi joıýdyń sál-aq aldynda turǵanymyzǵa kimniń de bolsa ishteı jany túrshigeri anyq. Syrttan kelip jatqan ártúrli dinı aǵymdardyń jáne túrli saıqymazaqtyqtyń kórinisteri jany jaısań halqymnyń ulttyq qadir-qasıetin, sat-dástúrin joqqa shyǵara almaıdy. Sebebi qazaq aıǵa qarap ulıtyn, jamandyqtyń ısin alystan saqtyqpen jorıtyn azýly da aıbarly kók bóriniń urpaqtary emes pe?! Bizdiń qanda ar-namys degen órt jalyny bar. «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» degen maqal bala kezden kimniń de bolsa qaperinde qaldy dep oılaımyn.

Zamana aǵymynyń kóshine qaraı ózge jaqtan kelip jatqan dinı aǵymdardyń jeteginde anasynyń etegine jabysqan baladaı bolyp erip ketip jatqan qarakóz qandastarymyz jáne tepse temir úzerdeı qaıratty azamattarymyz qanshama deseńizshi?! Buǵan ne sebep? Sebep-saldardyń túp tórkini sanamyzdyń tez ýlanýynda bolyp tur-aý. Ýlanýǵa tez beıimdiligimiz sanamyzǵa sińgen ata-ananyń tárbıesi men dástúrimizdi tez joqqa shyǵara alýymyzda. Sana ózge oılarǵa toıtarys berýi úshin Abaı Qunanbaev aıtqandaı «Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» qaǵıdasyn eskergen jón bolar edi. Oǵan qosa ulttyq qundylyqtardy keńinen dáripteýdi kóbeıtý kerek. Jastardyń arasynda úgit-nasıhat júrgizý, telearnalyq jobalar, áleýmettik rýhanı saıttar, tarıhı oryndarǵa saıahat uıymdastyrý, ulttyq buıymdardy zamanaýı talapqa sáıkes qaıta jańǵyrtyp shyǵarý, onlaın-konferenııa semınarlar ótkizý, ulttyq oıyndardan trenıngter uıymdastyrý syndy túrli tájirıbelik, rýhanı dúnıeni damytýǵa septigin tıgizetin maǵlumaty mol baǵdarlamalardyń sanyn arttyrý jáne keńinen taralýyna jol ashý qajet dep oılaımyn.

Ulttyq qundylyqtardy saqtaý – ulttyq rýhymyzdyń, ar-namysymyzdyń, babalar aldyndaǵy paryzymyzdyń bıik shyńyna aparar eń qasıetti de qadirli jol. Oıymnyń túıinin óz óleńimmen aıaqtaǵym keledi:

Babamyzdy batyr tutqan halyqpyz,

Asqar taýdaı alasarmas alyppyz.

At ústinde tolarsaqtan qan keship,

Talaı márte jeńis otyn jaǵyppyz.

Dástúrinen attamaǵan jasym bar,

Qonaq kelse usynatyn asym bar.

Ulttyǵymdy ulyqtaǵan úlkeni,

Qarttarym bar qazynaly asyldar.

Tektilik bar qanymyzda tasynǵan,

Jamandyqty jaqsylyqpen jasyrǵan.

Jolbarystyń  aıbaryndaı qaıratpen,

Basymyzdan sóz bolmaǵan asyrǵan.

Órenimiz ór halyqtyń jigerli,

Ony búkil álem-daǵy biledi.

Qazaq degen óshpeıtuǵyn bir esim,

Ár qazaqtyń júreginde júredi.

 

Aınadın Qyzylgúl Zakarııaqyzy

Pikirler