«Halyqtyŋ ızgı dästürı –
bızdıŋ eŋ asyl mūramyz»
B.Momyşūly
Ūlttyq qūndylyqtar – ūlt qorǧany. Nelıkten?! Sebebı «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» dep Mūhtar Äuezov aitqandai, ūlt qorǧany boluy üşın de besıkte berıler tälım-tärbienıŋ närımen jas säbi susyndap ösuı qajet. Säbi kezde qūlaǧyna anasynyŋ äuelegen besık jyry men kimeşek kigen äjesınıŋ aitqan ertegılerı, aŋyz-äŋgımelerı sıŋırıluı tiıs. Ūlttyŋ bolmysy ruhani qūndylyqtardyŋ saqtaluynan aiqyndalady. Al osy tūsta «qūndylyq degenımız ne?» degen saualǧa jauap ızdep körelık. Qūndylyq degenımız ata-babamyzdan keruennıŋ köşımen, attyŋ dübırımen jalǧasyn tauyp osy kezge deiın jetken ädep-ǧūryptarymyz, salt-dästürlerımız, tälım-tärbiemız, dınımız dese bolady. Adam bolyp ömır esıgın aşqan är pendenıŋ adam atqa laiyq ömır sürıp, adami qasietterımen adam bolyp attanuyna yqpal bergen būl qūndylyqtardyŋ qūnyn qanşalyqty deŋgeide ūstap jürgenımız oilandyrady. «Ata körgen – oq jonar, ana körgen – ton pışer» demekşı, «Qyzdyŋ qyryq üiden tyiymy» jäne «Jıgıtke jetı önerdıŋ azdyǧy», «Adam bolatyn bala alysqa qaraidy» syndy maqal-mätelder qazırgı qoǧamnyŋ körınısıne asa qatty qajet dep oilaimyn. Öitkenı qoǧamymyzdaǧy kei qyzdardyŋ, jıgıtterdıŋ jäne ata-analardyŋ opasyzdyq oqiǧalary köz aldymyzda jür. Qai uaqytta da qazaq halqy qyzǧa joǧarǧy qūrmetpen qarap, baǧalaǧan. Qyryq üiden tyiym arqyly ardyŋ, abyroidyŋ qūndylyǧyn därıptegen. Būl turaly el aǧasy Bekbolat Tıleuhanov bylai deidı: «Qyzdyŋ ary – ūlttyŋ ary. Qyzdan ar ketse, ūlttan quat ketedı. Ūiat belgısı aman halyqtyŋ ruhy myqty, quaty küştı. Ol jaudan jeŋılmeidı degen tūjyrymǧa kelgen. Sony bılgen qazaq «qyzǧa qyryq üiden tyiym» deidı. Ol bır üidıŋ ǧana qyzy, qalǧan üige qaimana qyzy. Qyzdyŋ ary sol auyldyŋ gülı bolǧan. Sol auyldyŋ ary da bolǧan. Qyzdan ar ketkende, qyzdan ūiat ketkende memleketten quat ketedı». Rasynda qyzdarymyzdyŋ aryn küzete bılmegen eldıŋ syiy da, ruhy da tömen tūrady. Men onyŋ barlyǧyn tızbektep jaza bergendı jön körmedım. Qazır taŋdanatyn da, tamsanatyn da eşteŋe qalmai bara jatqan sekıldı. Osy oraida bızdıŋ ruhymyzdy qaita şyŋdap, alyp şyǧatyn bır jolyn aşyp aitqan Bekbolat Tıleuhanov aǧamyzdyŋ myna bır maŋyzy zor sözıne toqtaludy jön sanaimyn: «Ruhani azǧyndaudan qūtqaratyn bır ǧana jol bar. Ol – senıŋ imanyŋ, ol – senıŋ islamyŋ, ol – senıŋ aryŋ. İmannan aiyrylǧanda yntaŋ būzylady. Yntaŋ būzylǧanda ūlttyǧyŋnan aiyrylasyŋ. Tas tüiın tūtastyǧyŋ üşın de dınıŋ myqty boluy kerek. İmanyŋ ketse, jiǧanyŋ ketedı». Sondyqtan da imanymyzdy ketırmei, ibalylyǧymyzdy saqtap, ör halyqtyŋ ūrpaǧy ekendıgımızdı qaperımızden şyǧarmaǧanymyz jön bolar edı. Qazaq elınıŋ şoqtyǧy biık, oiy ötımdı jazuşylarynyŋ bırı Şerhan Mūrtazanyŋ «Bır kem dünie» atty eŋbegınde bylai deidı: «Bıreulerge Qūdai bärın beredı. Bailyq ta bar, altyn, gauhar, ınju-marjan bärı bar. Tört qūbylasy sai. Bıraq İman älsız. Bır kem dünie». Qandai qiyndyq kezıktırseŋ de, qandai quanyşqa jolyqsaŋ da jürek törıŋde Allaǧa degen senım men iman nūry mekendeuı kerek-tı. İmany myqty adam kez kelgen adasulardan, joldan taiudan aman bolady. Al imandy qaidan alamyz degenge keler bolsaq, imandy ūlttyq qūndylyqtarymyzdan alamyz.
Oraq auyz, ot tıldı, şeşen sözge dılmar ata-babalarymyzdan qalǧan ösietter men naqyl sözderdıŋ, maqal-mätelderdıŋ jäne yrym-tyiymdardyŋ barlyǧynyŋ berer taǧylymy mol. Meiırımdılık pen imandylyqqa, ızgılık pen adamgerşılıkke, iaǧni adami qūndylyqtarǧa baǧyttauy jan dünienıŋ ruhani bailyǧynyŋ artuyna yqpal etedı. Al jan düniesı bai adam qandai qiyndyq kezdesse de moiymai, özınıŋ tura jolynan taimai jüruıne özı kömektese alady. Qazırgı qoǧamnyŋ beinesıne köz salar bolsaq, «jaŋylǧan jaq, sürıngen tūiaq bolmaidy» degen maqaldyŋ aiasynan asyp jyǧylarlyq jaǧdaiattarǧa tap kelıp tūr. Mūnyŋ saldary menen sebebı nede dep özgeden emes-au özımızden sūraǧanymyz abzal bolar edı. Osy oraida Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ myna bır öleŋ şumaǧy oiǧa oralady:
Jaqsylyq körsem özımnen,
Jamandyq körsem özımnen.
Taǧdyr qyldy deulerdı,
Şyǧaramyn sözımnen.
Özım qyldym deulerdı,
Tasa qylman közımnen.
Adam balasy ana qūrsaǧynan şyqqannan keiın jaqsy tärbiemen susyndaidy, keiın ortasyna qarai özgerıske ūşyraidy. Alaida ortasyndaǧy özgerısterdıŋ jaqsy jaǧy men jaman jaǧyn taŋdap alu erkı özıne bailanysty. Eskere keterlık bır jai bar. Eger onyŋ ruhani düniesı ata-anasy üiretken tälımmen tolyqqandy susyndaǧan bolsa, jaqsylyqqa jany qūştar baǧytqa būrylary haq.
Qai kezeŋnıŋ ne qai ǧasyrdyŋ bolmasyn özındık erekşelıkterı bar. Eskılıkten ötıp, jaŋaşyldyqqa jetken bızdıŋ älı de jüielei almai, olqylyqqa äuestenıp, özgege elıktep, özımızdı ūmytyp bara jatqandai kelbetımız syrt közge emes, özımızge özımızdı jaǧa ūstatarlyq jaiǧa tüsırıp otyrǧany qynjyltady. Adam balasy bolyp düniege kelıp, haiuannyŋ tırlıgın jasap jürgenımız qalai?! Kök börınıŋ ūrpaǧy sanalatyn halqymnyŋ tektılıgı qaida qaldy?!
Babalarymyz adamzattyŋ has jauy dep üş arsyzdy atap ketken. Olar: külkı, ūiqy jäne tamaq. Däl qazır qara halyq aitqan arsyzdardan arsyzdyq sany artyp ketken sekıldı. Qūndylyǧymyzdy tömendetıp, qadırımızdı joiudyŋ säl-aq aldynda tūrǧanymyzǧa kımnıŋ de bolsa ıştei jany türşıgerı anyq. Syrttan kelıp jatqan ärtürlı dıni aǧymdardyŋ jäne türlı saiqymazaqtyqtyŋ körınısterı jany jaisaŋ halqymnyŋ ūlttyq qadır-qasietın, sat-dästürın joqqa şyǧara almaidy. Sebebı qazaq aiǧa qarap ūlityn, jamandyqtyŋ isın alystan saqtyqpen jorityn azuly da aibarly kök börınıŋ ūrpaqtary emes pe?! Bızdıŋ qanda ar-namys degen ört jalyny bar. «Malym – janymnyŋ sadaǧasy, janym – arymnyŋ sadaǧasy» degen maqal bala kezden kımnıŋ de bolsa qaperınde qaldy dep oilaimyn.
Zamana aǧymynyŋ köşıne qarai özge jaqtan kelıp jatqan dıni aǧymdardyŋ jetegınde anasynyŋ etegıne jabysqan baladai bolyp erıp ketıp jatqan qaraköz qandastarymyz jäne tepse temır üzerdei qairatty azamattarymyz qanşama deseŋızşı?! Būǧan ne sebep? Sebep-saldardyŋ tüp törkını sanamyzdyŋ tez ulanuynda bolyp tūr-au. Ulanuǧa tez beiımdılıgımız sanamyzǧa sıŋgen ata-ananyŋ tärbiesı men dästürımızdı tez joqqa şyǧara aluymyzda. Sana özge oilarǧa toitarys beruı üşın Abai Qūnanbaev aitqandai «Üş-aq närse adamnyŋ qasietı: ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» qaǧidasyn eskergen jön bolar edı. Oǧan qosa ūlttyq qūndylyqtardy keŋınen därıpteudı köbeitu kerek. Jastardyŋ arasynda ügıt-nasihat jürgızu, telearnalyq jobalar, äleumettık ruhani saittar, tarihi oryndarǧa saiahat ūiymdastyru, ūlttyq būiymdardy zamanaui talapqa säikes qaita jaŋǧyrtyp şyǧaru, onlain-konferensiia seminarlar ötkızu, ūlttyq oiyndardan treningter ūiymdastyru syndy türlı täjıribelık, ruhani dünienı damytuǧa septıgın tigızetın maǧlūmaty mol baǧdarlamalardyŋ sanyn arttyru jäne keŋınen taraluyna jol aşu qajet dep oilaimyn.
Ūlttyq qūndylyqtardy saqtau – ūlttyq ruhymyzdyŋ, ar-namysymyzdyŋ, babalar aldyndaǧy paryzymyzdyŋ biık şyŋyna aparar eŋ qasiettı de qadırlı jol. Oiymnyŋ tüiının öz öleŋımmen aiaqtaǧym keledı:
Babamyzdy batyr tūtqan halyqpyz,
Asqar taudai alasarmas alyppyz.
At üstınde tolarsaqtan qan keşıp,
Talai märte jeŋıs otyn jaǧyppyz.
Dästürınen attamaǧan jasym bar,
Qonaq kelse ūsynatyn asym bar.
Ūlttyǧymdy ūlyqtaǧan ülkenı,
Qarttarym bar qazynaly asyldar.
Tektılık bar qanymyzda tasynǧan,
Jamandyqty jaqsylyqpen jasyrǧan.
Jolbarystyŋ aibaryndai qairatpen,
Basymyzdan söz bolmaǧan asyrǧan.
Örenımız ör halyqtyŋ jıgerlı,
Ony bükıl älem-daǧy bıledı.
Qazaq degen öşpeitūǧyn bır esım,
Är qazaqtyŋ jüregınde jüredı.
Ainadin Qyzylgül Zakariiaqyzy
