«حالىقتىڭ ىزگى ءداستۇرى –
ءبىزدىڭ ەڭ اسىل مۇرامىز»
ب.مومىشۇلى
ات ۇستىندە كۇن كورىپ، تولارساقتان قان كەشىپ، اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، تالاي-تالاي زاماننىڭ اۋىرتپاشىلىق اتتى جۇگىن ارقالاعان قارا ورمان قازاقتاي حالىقتىڭ ەرتە كەزدەن ساقتالىپ، قازىناسى بار ءۇيدىڭ ساناسىندا جاتتالىپ قالعان سالت-ءداستۇرى، ىرىم-تىيىمدارى، نانىم-سەنىمدەرى بار. بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىرتۇتاس قاۋىمداس ۇلتتىڭ قۇددى جادىگەرى ىسپەتتەس. ۇلتتىق قۇندىلىقتار ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ بايلىعى مەن بارلىعىنان، تابيعيلىعى مەن شىنايىلىعىنان، كەڭپەيىلدىلىگى مەن دارحاندىعىنان سيپات بەرىپ، كوز الدىمىزعا اق جاۋلىقتى دا ارداقتى اپا-اجەلەرىمىزدىڭ كەرەمەت تە كەلىستى ەتىپ تىككەن كەستەدەگى بەينەسىندەي كورىنىستى اپ كەلەدى.
اتا-بابالارىمىزدان ميراس ەسەبىندە قالعان قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزى ءبىر انانىڭ بالاسىنداي، بىرگە تۋىپ وسكەن باۋىرداي بولىپ ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت ەتۋدىڭ تاپتىرماس التىن كوپىرى سەكىلدەنەدى. ولاي دەيتىن سەبەبىم ءبىر انانىڭ بالالارى داستۇرلەرىمىزدەن حاباردار، سالتىنا سەنەتىن، سەرتىنە بەرىكتىگىن كورسەتە بىلسە، قازىرگى تاڭداعى كوز الدىمىزدان بەينەسيۋجەتتەي جىلجىپ جاتقان شىتىرمان دا جانتۇرشىگەر وقيعالارعا تاپ قىلماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن؟! اق جاۋلىقتى اجەنىڭ ونەگەلى وسيەتتەرىمەن، اق ساقالدى قاريانىڭ الاقانعا ساپ بەرگەن باتاسىمەن، توعىز اي تولعاتىپ، ءومىردىڭ ەسىگىن اشتىرعان اياۋلى انانىڭ اق سۇتىمەن، اسقار تاۋداي اكەنىڭ تارتىبىمەن بويعا سىڭىرگەن يگى قاسيەتتەر ءسىڭىمدى بولىپ كەلسە، وسكەلەڭ كەلەشەكتىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋىنا بىردەن-ءبىر تاپتىرماس كەپىلدىك بولار ەدى. وسى تۇستا كوكەيدە مىناداي كەلىستى ساۋال ورىن الادى. بولاشاق كىمنىڭ قولىندا؟! ول ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولدان كەلەر بۋىننىڭ قولىنا كوشەتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ تامىرى كەڭگە جايىلعان تاعدىرى دەپ بىلەمىن. ال تاعدىردى تاعىلىمدى دا تاريحي ەتىپ جازۋ تاعى دا بىزدەرگە بايلانىستى. بىزدەر دەگەن كىمدەر؟! ولار – كەۋدەسىندە «قازاق» دەپ سوعاتىن جۇدىرىق جۇرەگى بار، كوكىرەگىندە وتانشىلدىق سەزىمى ۇيالاعان، ۇلتتىق بولمىسى ساقتالعان قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى مەن ازاماتشالارى. وسىنداي بولمىستى جەكە تۇلعالاردىڭ كوپتىگى ەل ىرگەسىنىڭ كەڭۋىنە، وزگە مەملەكەتتەرمەن تەرەزەسىنىڭ تەڭەسۋىنە، قامالى بەرىك قورعاننىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلت قورعانى. نەلىكتەن؟! سەبەبى «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ۇلت قورعانى بولۋى ءۇشىن دە بەسىكتە بەرىلەر ءتالىم-تاربيەنىڭ نارىمەن جاس ءسابي سۋسىنداپ ءوسۋى قاجەت. ءسابي كەزدە قۇلاعىنا اناسىنىڭ اۋەلەگەن بەسىك جىرى مەن كيمەشەك كيگەن اجەسىنىڭ ايتقان ەرتەگىلەرى، اڭىز-اڭگىمەلەرى ءسىڭىرىلۋى ءتيىس. ۇلتتىڭ بولمىسى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىنان ايقىندالادى. ال وسى تۇستا «قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. قۇندىلىق دەگەنىمىز اتا-بابامىزدان كەرۋەننىڭ كوشىمەن، اتتىڭ دۇبىرىمەن جالعاسىن تاۋىپ وسى كەزگە دەيىن جەتكەن ادەپ-عۇرىپتارىمىز، سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتالىم-تاربيەمىز، ءدىنىمىز دەسە بولادى. ادام بولىپ ءومىر ەسىگىن اشقان ءار پەندەنىڭ ادام اتقا لايىق ءومىر ءسۇرىپ، ادامي قاسيەتتەرىمەن ادام بولىپ اتتانۋىنا ىقپال بەرگەن بۇل قۇندىلىقتاردىڭ قۇنىن قانشالىقتى دەڭگەيدە ۇستاپ جۇرگەنىمىز ويلاندىرادى. «اتا كورگەن – وق جونار، انا كورگەن – تون پىشەر» دەمەكشى، «قىزدىڭ قىرىق ۇيدەن تىيىمى» جانە «جىگىتكە جەتى ونەردىڭ ازدىعى»، «ادام بولاتىن بالا الىسقا قارايدى» سىندى ماقال-ماتەلدەر قازىرگى قوعامنىڭ كورىنىسىنە اسا قاتتى قاجەت دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قوعامىمىزداعى كەي قىزداردىڭ، جىگىتتەردىڭ جانە اتا-انالاردىڭ وپاسىزدىق وقيعالارى كوز الدىمىزدا ءجۇر. قاي ۋاقىتتا دا قازاق حالقى قىزعا جوعارعى قۇرمەتپەن قاراپ، باعالاعان. قىرىق ۇيدەن تىيىم ارقىلى اردىڭ، ابىرويدىڭ قۇندىلىعىن دارىپتەگەن. بۇل تۋرالى ەل اعاسى بەكبولات تىلەۋحانوۆ بىلاي دەيدى: «قىزدىڭ ارى – ۇلتتىڭ ارى. قىزدان ار كەتسە، ۇلتتان قۋات كەتەدى. ۇيات بەلگىسى امان حالىقتىڭ رۋحى مىقتى، قۋاتى كۇشتى. ول جاۋدان جەڭىلمەيدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. سونى بىلگەن قازاق «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەيدى. ول ءبىر ءۇيدىڭ عانا قىزى، قالعان ۇيگە قايمانا قىزى. قىزدىڭ ارى سول اۋىلدىڭ گۇلى بولعان. سول اۋىلدىڭ ارى دا بولعان. قىزدان ار كەتكەندە، قىزدان ۇيات كەتكەندە مەملەكەتتەن قۋات كەتەدى». راسىندا قىزدارىمىزدىڭ ارىن كۇزەتە بىلمەگەن ەلدىڭ سىيى دا، رۋحى دا تومەن تۇرادى. مەن ونىڭ بارلىعىن تىزبەكتەپ جازا بەرگەندى ءجون كورمەدىم. قازىر تاڭداناتىن دا، تامساناتىن دا ەشتەڭە قالماي بارا جاتقان سەكىلدى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى قايتا شىڭداپ، الىپ شىعاتىن ءبىر جولىن اشىپ ايتقان بەكبولات تىلەۋحانوۆ اعامىزدىڭ مىنا ءبىر ماڭىزى زور سوزىنە توقتالۋدى ءجون سانايمىن: «رۋحاني ازعىنداۋدان قۇتقاراتىن ءبىر عانا جول بار. ول – سەنىڭ يمانىڭ، ول – سەنىڭ يسلامىڭ، ول – سەنىڭ ارىڭ. يماننان ايىرىلعاندا ىنتاڭ بۇزىلادى. ىنتاڭ بۇزىلعاندا ۇلتتىعىڭنان ايىرىلاسىڭ. تاس ءتۇيىن تۇتاستىعىڭ ءۇشىن دە ءدىنىڭ مىقتى بولۋى كەرەك. يمانىڭ كەتسە، جيعانىڭ كەتەدى». سوندىقتان دا يمانىمىزدى كەتىرمەي، يبالىلىعىمىزدى ساقتاپ، ءور حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىمىزدى قاپەرىمىزدەن شىعارماعانىمىز ءجون بولار ەدى. قازاق ەلىنىڭ شوقتىعى بيىك، ويى ءوتىمدى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى شەرحان مۇرتازانىڭ «ءبىر كەم دۇنيە» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «بىرەۋلەرگە قۇداي ءبارىن بەرەدى. بايلىق تا بار، التىن، گاۋھار، ءىنجۋ-مارجان ءبارى بار. ءتورت قۇبىلاسى ساي. بىراق يمان ءالسىز. ءبىر كەم دۇنيە». قانداي قيىندىق كەزىكتىرسەڭ دە، قانداي قۋانىشقا جولىقساڭ دا جۇرەك تورىڭدە اللاعا دەگەن سەنىم مەن يمان نۇرى مەكەندەۋى كەرەك-ءتى. يمانى مىقتى ادام كەز كەلگەن اداسۋلاردان، جولدان تايۋدان امان بولادى. ال يماندى قايدان الامىز دەگەنگە كەلەر بولساق، يماندى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان الامىز.
وراق اۋىز، وت ءتىلدى، شەشەن سوزگە ءدىلمار اتا-بابالارىمىزدان قالعان وسيەتتەر مەن ناقىل سوزدەردىڭ، ماقال-ماتەلدەردىڭ جانە ىرىم-تىيىمداردىڭ بارلىعىنىڭ بەرەر تاعىلىمى مول. مەيىرىمدىلىك پەن يماندىلىققا، ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىككە، ياعني ادامي قۇندىلىقتارعا باعىتتاۋى جان دۇنيەنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەدى. ال جان دۇنيەسى باي ادام قانداي قيىندىق كەزدەسسە دە مويىماي، ءوزىنىڭ تۋرا جولىنان تايماي جۇرۋىنە ءوزى كومەكتەسە الادى. قازىرگى قوعامنىڭ بەينەسىنە كوز سالار بولساق، «جاڭىلعان جاق، سۇرىنگەن تۇياق بولمايدى» دەگەن ماقالدىڭ اياسىنان اسىپ جىعىلارلىق جاعداياتتارعا تاپ كەلىپ تۇر. مۇنىڭ سالدارى مەنەن سەبەبى نەدە دەپ وزگەدەن ەمەس-اۋ وزىمىزدەن سۇراعانىمىز ابزال بولار ەدى. وسى ورايدا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ مىنا ءبىر ولەڭ شۋماعى ويعا ورالادى:
جاقسىلىق كورسەم وزىمنەن،
جاماندىق كورسەم وزىمنەن.
تاعدىر قىلدى دەۋلەردى،
شىعارامىن سوزىمنەن.
ءوزىم قىلدىم دەۋلەردى،
تاسا قىلمان كوزىمنەن.
ادام بالاسى انا قۇرساعىنان شىققاننان كەيىن جاقسى تاربيەمەن سۋسىندايدى، كەيىن ورتاسىنا قاراي وزگەرىسكە ۇشىرايدى. الايدا ورتاسىنداعى وزگەرىستەردىڭ جاقسى جاعى مەن جامان جاعىن تاڭداپ الۋ ەركى وزىنە بايلانىستى. ەسكەرە كەتەرلىك ءبىر جاي بار. ەگەر ونىڭ رۋحاني دۇنيەسى اتا-اناسى ۇيرەتكەن تالىممەن تولىققاندى سۋسىنداعان بولسا، جاقسىلىققا جانى قۇشتار باعىتقا بۇرىلارى حاق.
قاي كەزەڭنىڭ نە قاي عاسىردىڭ بولماسىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ەسكىلىكتەن ءوتىپ، جاڭاشىلدىققا جەتكەن ءبىزدىڭ ءالى دە جۇيەلەي الماي، ولقىلىققا اۋەستەنىپ، وزگەگە ەلىكتەپ، ءوزىمىزدى ۇمىتىپ بارا جاتقانداي كەلبەتىمىز سىرت كوزگە ەمەس، وزىمىزگە ءوزىمىزدى جاعا ۇستاتارلىق جايعا ءتۇسىرىپ وتىرعانى قىنجىلتادى. ادام بالاسى بولىپ دۇنيەگە كەلىپ، حايۋاننىڭ تىرلىگىن جاساپ جۇرگەنىمىز قالاي؟! كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى سانالاتىن حالقىمنىڭ تەكتىلىگى قايدا قالدى؟!
بابالارىمىز ادامزاتتىڭ حاس جاۋى دەپ ءۇش ارسىزدى اتاپ كەتكەن. ولار: كۇلكى، ۇيقى جانە تاماق. ءدال قازىر قارا حالىق ايتقان ارسىزداردان ارسىزدىق سانى ارتىپ كەتكەن سەكىلدى. قۇندىلىعىمىزدى تومەندەتىپ، قادىرىمىزدى جويۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرعانىمىزعا كىمنىڭ دە بولسا ىشتەي جانى تۇرشىگەرى انىق. سىرتتان كەلىپ جاتقان ءارتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ جانە ءتۇرلى سايقىمازاقتىقتىڭ كورىنىستەرى جانى جايساڭ حالقىمنىڭ ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، سات-ءداستۇرىن جوققا شىعارا المايدى. سەبەبى قازاق ايعا قاراپ ۇليتىن، جاماندىقتىڭ ءيسىن الىستان ساقتىقپەن جوريتىن ازۋلى دا ايبارلى كوك ءبورىنىڭ ۇرپاقتارى ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ قاندا ار-نامىس دەگەن ءورت جالىنى بار. «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ماقال بالا كەزدەن كىمنىڭ دە بولسا قاپەرىندە قالدى دەپ ويلايمىن.
زامانا اعىمىنىڭ كوشىنە قاراي وزگە جاقتان كەلىپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە اناسىنىڭ ەتەگىنە جابىسقان بالاداي بولىپ ەرىپ كەتىپ جاتقان قاراكوز قانداستارىمىز جانە تەپسە تەمىر ۇزەردەي قايراتتى ازاماتتارىمىز قانشاما دەسەڭىزشى؟! بۇعان نە سەبەپ؟ سەبەپ-سالداردىڭ ءتۇپ توركىنى سانامىزدىڭ تەز ۋلانۋىندا بولىپ تۇر-اۋ. ۋلانۋعا تەز بەيىمدىلىگىمىز سانامىزعا سىڭگەن اتا-انانىڭ تاربيەسى مەن ءداستۇرىمىزدى تەز جوققا شىعارا الۋىمىزدا. سانا وزگە ويلارعا تويتارىس بەرۋى ءۇشىن اباي قۇنانباەۆ ايتقانداي «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» قاعيداسىن ەسكەرگەن ءجون بولار ەدى. وعان قوسا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كەڭىنەن دارىپتەۋدى كوبەيتۋ كەرەك. جاستاردىڭ اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ، تەلەارنالىق جوبالار، الەۋمەتتىك رۋحاني سايتتار، تاريحي ورىندارعا ساياحات ۇيىمداستىرۋ، ۇلتتىق بۇيىمداردى زاماناۋي تالاپقا سايكەس قايتا جاڭعىرتىپ شىعارۋ، ونلاين-كونفەرەنتسيا سەمينارلار وتكىزۋ، ۇلتتىق ويىنداردان ترەنينگتەر ۇيىمداستىرۋ سىندى ءتۇرلى تاجىريبەلىك، رۋحاني دۇنيەنى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن ماعلۇماتى مول باعدارلامالاردىڭ سانىن ارتتىرۋ جانە كەڭىنەن تارالۋىنا جول اشۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ – ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ، ار-نامىسىمىزدىڭ، بابالار الدىنداعى پارىزىمىزدىڭ بيىك شىڭىنا اپارار ەڭ قاسيەتتى دە قادىرلى جول. ويىمنىڭ ءتۇيىنىن ءوز ولەڭىممەن اياقتاعىم كەلەدى:
بابامىزدى باتىر تۇتقان حالىقپىز،
اسقار تاۋداي الاسارماس الىپپىز.
ات ۇستىندە تولارساقتان قان كەشىپ،
تالاي مارتە جەڭىس وتىن جاعىپپىز.
داستۇرىنەن اتتاماعان جاسىم بار،
قوناق كەلسە ۇسىناتىن اسىم بار.
ۇلتتىعىمدى ۇلىقتاعان ۇلكەنى،
قارتتارىم بار قازىنالى اسىلدار.
تەكتىلىك بار قانىمىزدا تاسىنعان،
جاماندىقتى جاقسىلىقپەن جاسىرعان.
جولبارىستىڭ ايبارىنداي قايراتپەن،
باسىمىزدان ءسوز بولماعان اسىرعان.
ورەنىمىز ءور حالىقتىڭ جىگەرلى،
ونى بۇكىل الەم-داعى بىلەدى.
قازاق دەگەن وشپەيتۇعىن ءبىر ەسىم،
ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە جۇرەدى.
اينادين قىزىلگۇل زاكارياقىزى
