Búkil jaratylys ataýlyny óz qudiretimen, sheksiz súıispenshilikpen jaratqan Allaǵa sansyz maqtaýlar bolsyn. Paıǵambarymyzǵa (s.a.ý), onyń januıasyna, súıikti sahabalaryna jáne osylarǵa izgilikte ergen barsha momyn musylmandarǵa Alla Taǵalanyń salaýaty men sálemi bolǵaı!
Ulttyq qundylyq - el birligi. Ulttyq qundylyqtardyń árbir elde ózindik alatyn orny bar. Sol sekildi, dástúrli qazaq qoǵamy úshin de, ulttyq qundylyqtar men dinı qundylyqtar ajyraǵysyz baılanysta bolyp tabylady. Biraq, sońǵy ýaqyttarda ulttyq múdde men dinı múddeni bólip qarastyratyn, ortamyzǵa ot ala kelgen qaýipti dinı aǵymdar paıda bola bastady.
"Ar-namyssyz - ulttyq sana men ulttyq namys ta tul" dep el aǵasy Nursultan Nazarbaev aıtqandaı ar-namys, abyroıdyń qadirin uǵyna bilgen ata-babalarymyz bizge osynshalyqty keń-baıtaq jerimizdi aman-esen jetkizip, eń basty baılyq - din dástúrimen kórkemdelgen teńdessiz dilimizdi, ulttyq bolmysymyzdy, salt-sana, ádet-ǵurpymyzdy atanyń batasymen, ananyń aq sútimen boıymyzǵa darytty. Qazaq sol boıyna daryǵan tárbıe men salt-dástúrdi saqtap kele me?! Álde dinı aǵym arbaýynda qalyp, odan shyǵýdyń jolyn taba almastaı shyrt uıqyǵa ketti me? Jasyratyny joq, búginde bári bolmasa da qanshama halyq jat aǵymnyń jetegine ketýde... Elimizde protestanttyq jáne neoprotestanttyq dinı aǵymdardyń mıssıonerlik qyzmetteri ulttyq qundylyqtarymyzǵa, halyqtyń aýyzbirshiligi men yntymaǵyna keri áserin tıgize bastady deýge bolady. Halyqtyń ártúrli dinı aǵymda bolýy ulttyq tutastyqty saqtaýǵa úlken qaýip tóndiredi. Dinı aǵym ókilderi ózderiniń nanymdaryn taratýda kóptegen ádis-tásilderdi paıdalanyp jatyr. Bul aǵymnyń qataryna Elýinshiler, Evangelshil hrıstıandar, Jetinshi kún adventısteri, Iegova kýágerleri, Birikken shirkeýdi atap aıtsaq bolady. Olar zań aıasynda tirkelip, jarııa túrde memleketke qarsy kelmeıtin, jaqsy jumys atqaryp jatqandaı kóringenimen, astarly túrde kóptegen jumystardy júzege asyryp jatyr. Buǵan mysal retinde, qazirgi qaıyrymdylyq qorlarynyń kóbeıip ketýin jáne sol arqyly ózderine jaqtastar taýyp jatqanyn aıtýǵa bolady. Bárinen qaýiptisi - el bolashaǵy jastardyń sáláfııa, ýahabızm sııaqty dinı birlestikter men protestanttyq aǵymnyń arbaýyna túsýi jáne olardyń ıslam dininiń atyn jamylyp ǵalamtor arqyly jastardyń sanasyn ýlap, tuzaǵyna túsirýi.
Sondaı aǵymdardyń biri - "Birikken shirkeýge" toqtalatyn bolsaq, onyń negizgi maqsaty - adamzatty óz dinine kirgizý ekenin kóre alamyz. Onyń negizin qalaýshy Mýn osy maqsatqa jetý úshin barlyq álemdik dinderdi, memleketterdi, zaıyrly qurylymdardy biriktirip, óziniń bıligine moıynusyný kerek dep sanaıdy. Bul aǵymǵa kirýshilerge óziniń qany qosylǵan sharap ishkizip, ózine halyqty táýeldi etkizedi. Ata-anasynan góri Mýndy artyq sanap, týystyq qarym-qatynasty úzýge deıin barady. Olar aralas nekeni jaqtaıdy. Úlken-kishi, qazaq-orys demeı, bir-birimen Mýnnyń tańdaýy boıynsha nekelestiredi. Al bizdiń qazaqta urpaq saýlyǵyn, qan tazalyǵyn, tektilikti saqtaýdyń eń uly ári senimdi joly retinde jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaǵan. Bul jalǵan hrıstıandyq sınkrettik sekta gıpnoz, sıqyr ádisterimen qatar shamanıstik sıpaty kóp bola tura Qazaqstanda tyıym salynbaǵan. 1999-2003 jyldyń ózinde 3 uıymy tirkelipti. Adamdardy zombıge aınaldyrýdy qalaıtyn bul toptyń ulttyq qundylyǵymyz ben salt-dástúrimizge úlken qaýip tóndirgenin kóre otyryp, qara domalaq qazaq balalarynyń sol jerge ózderi baryp, ulttan alystaýy ult bolashaǵynyń joıylýyna úlken qater. Osy jaǵdaıda Sherhan Murtaza aǵamyzdyń sózi esime oralyp otyr: " Ulttyǵyńdy joıyp, tilińdi kesip, aýzyńdy býa berse - qorqaq ta bolasyń, búgejek te, ımenshek te bolasyń". Shynynda da, bul adamdy tereń oıǵa salatyn jaıt.
Dinniń atyn jamylǵan jat aǵymdardyń músheleri dinı saýaty tómen, áleýmettik turmysy nashar jastarymyzdy óz qarmaqtaryna túsirý úshin senimsiz, tuıyq , kisi kıik minezdi jastardy tańdaıdy, ózderiniń aıtqandaryna tolyq senim týdyrarlyqtaı áńgimeler júrgizý arqyly olardy tartýdy maqsat etedi, jáne olardy ózderiniń baısaldylyǵymenen, erteńgi kúnge degen senimdiligimen sendirýge tyrysady, ózderin aqıqat jolyndaǵy shynaıy dindarlar etip kórsetip, otanyna, otbasyna, dástúrli dinimizge, salt-dástúrimizge kúdik keltirip, qarsy qoıady. Adamdardy tartý ashyq túrde jasalynbaıdy, aldymen onyń senimine kirip, sodan keıin dármensiz qalǵan adamdy ózine tartyp alady.
"El bolamyń deseń-besigińdi túze" demekshi salt-dástúrimizben, ádet-ǵurpymyzdy jastardyń boıyna sińirip, ulttyq qundylyqtarymyzdy qaıta jańǵyrtý qajetpiz. Qoǵamdyq jaǵdaılar tez aýysqan saıyn ulttyq qundylyq daǵdarysy basym bolyp keledi. Bul daǵdarys oı daǵdarysyna ákeledi. Ulttyq qundylyqtardyń qorǵany - til . Til - ulttyń birtektiligin saqtaýdyń birden bir joly. Tildiń joıylýy - ult joıylýynyń negizi. Osy ulttyq qundylyqtardy joıylýyna áser etýshi dinı aǵymdar toby bolyp sanalady.
Ulttyq qundylyqtar joıylýynyń sebepterin ashyp aıtar bolsaq:
- Sanany turmys bıledi. Buǵan sebepshi - durys tárbıe men bilimniń berilmeýi. Áleýmettik teńsizdiktiń paıda bolýy, baılar men kedeı arasynyń jyl saıyn alshaqtaýy, ómirdiń basty negizi retinde mansap, aqsha, baılyqtyń alǵa shyǵýy. Osylardyń birine qol jetkize almaǵandardyń janynan tabylyp júrgen kimder? Árıne, materıaldyq kómegimen jetip keletin dinı aǵym músheleri.
- Ár túrli ulttar men túrli memleketterdiń azamattary arasynda neke paıda boldy. Bul arqyly dinı aǵym músheleri ulttyń bolashaǵy men Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna keri áserin tıgizedi.
3. Aǵymdar dinı uǵymdardyń maǵynasyn burmalap, januıa ishindegi urys-keris, bir-birine degen qurmetsizdik , ajyrasý, balany tastap ketý, ata-anaǵa qarsy shyǵý sekildi aılalarymen beıbit halyqty túrli alaýyzdyqqa, jik-jikke bólinýge ıtermeledi.
- Ulttyń tarıhy men mádenıeti týraly durys emes túsinikter qalyptasýy arqyly otanyn qorǵaýdan, memlekettik ánurandy aıtýdan bas tartady. Bul da dinı aǵymdardyń belsendi jumysynyń nátıjesinde bolyp otyr.
- Jastardyń basqa mádenıetti tez qabyldaý qasıeti sebebinen eliktegish, jańaǵa qumarlyqtyń áserinen jat aǵymǵa tez sińisedi.
Kez-kelgen jańa dinı aǵym qoǵamdaǵy qundylyqtardy kúıretý arqyly ózin ornyqtyrýǵa jol ashady. Dinı aǵymdar - memleket qaýipsizdigine nuqsan keltiretin, eldiń el bolyp qalyptasýyna kedergi keltiretin, dástúrimizdiń joıylyp ketýine yqpal jasaıtyn, ulttyǵymyzdy joıýǵa at salysatyn, dinarazdyq shıelenisti daý-damaıǵa alyp baratyn astarly saıası júıe. Bular sálem salýǵa, rámizderge, betasharǵa qarsy. Osynyń ishinde betasharǵa toqtalsaq, bir kelin óz elinen bóten jurtqa kelgen kezde tanysyp, bilisýi úshin onyń ár úıdi aralap júrýi sharıǵatqa, ádepke saı kelmeıdi. Sol úshin ádeppen ortaǵa turǵyzyp, basyna oramal jaýyp, búkil eldi shaqyryp, tanystyrady.
Betashardan qandaı paıda alamyz deıtin bolsaq:
- Neke qıylǵannan keıin, otbasyly bolǵanyn jarııa etýi. Jarııa etý - úı bolǵandyqtyń belgisi. Ata-ananyń kelisimi bar eki jas sharıǵat jolymen qıylǵan nekelerin barshaǵa jarııa etý arqyly eldiń aq batasyn alýy kerek.
- "Úılený ońaı, al úı bolý qıyn" , sondyqtan betashar arqyly er adam óziniń qolyna qondyrǵan qusymen birge jaýapkershiliktiń artqanyn túsine alady.
- "Nekelerińdi jarııa etińder. Meshitte neke qıyp, estirtińder" (Tırmızı) Bul hadıske de qaraı otyryp, betashardyń maqsaty kelindi ózi kelin bop túsken áýletke tanystyrý bolyp tabylady.
- Úlkenge qurmet, kishige izet. Betasharda týystarǵa sálem salynyp, kelin ıiledi. Mundaǵy sálem salý tabynýǵa jatpaıdy. Bul tanysý sálemi. Islam kishipeıildilikti nasıhattaıdy. Kelindi bııazylyqqa úıretý maqsatynda týystary aldynda kishireıýge shaqyrady. Bul da úlken ádepterdiń qataryna jatady.
- Betasharda kelinge jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyıatyn kóptegen ósıet-nasıhattar aıtylady.
Kóptegen teris pıǵyldy dinı aǵymdardyń sharıǵat jolymen neke qıdyq dep, zańnan teris aınalýlary arqyly jasyryn neke qııýshylar sany kóbeıdi. Kóp jaǵdaılarda, ózderin "namazhan" dep ataǵan jigitter dinnen habary joq qyzdardyń basyn aınaldyryp, jasyryn túrde ózge jerlerde jalǵan kýágerler arqyly nekelerin qııady. Osylaısha, birneshe áıelmen jasyryn neke qıyp, biraz ýaqyt ótkennen keıin áıelderin talaq etip jatady. Al muny toqtatý úshin ata-ana kelisimimen sharıǵat jolymen kópshiliktiń aldynda jarııa etýi arqyly jaýapkershilikpen shańyraq kóterýleri qajet.
Qazirgi kezderi qazaq qoǵamynda dinı bilimge qushtarlyq jastar arasynda keń óris alyp jatyr. Ári dinı qulshylyq oryndarynda halyqtyń kópshiligi de sol jastar. Jastar dinı biliminiń az bolýy sebepti kóptegen qatelikterge urynady. Dinı aǵymdardyń basty qarýy - qatygezdik pen shapqynshylyq, turaqsyzdyq pen buzaqylyq.
Qoǵam keri áser bermegendikten qazaq osylaı uıqyda qala beredi. Kózimiz ashyq, naqty dálelimiz bolmasa, aıyptaýymyzdan eshqandaı paıda bolmaıdy. Bizde durys bilim bolatyn bolsa, olardy tyǵyryqqa tireı alatyn edik. Sondyqtan da bizde tómendegideı sharttar bolýy kerek
- Jan-jaqty bilim alý. Tek dinı bilimmen shektelmeı, dúnııaýı (fılosofııa, mádenıettaný, áleýmettaný) ilimderdi qosa úırený.
- Saýatty dıalog ornata bilý.
- Zańdy tolyq meńgerý. Dinı uıymdardy qaıta tekserý jumystaryn júrgizýdi talap etý qajet. Biraq ol úshin bizde birinshiden, jetik bilim bolý qajet. Tek zań ǵana bizge quqyq bere alady.
Árbir qazaq ózine tán jaǵymdy ádet-ǵuryptary men zańdylyqtaryna erekshe mán berýi shart. Qazirgi jastardyń qateligi óz halqynyń tarıhy men dilinen, tilinen beıhabar bolýy. "Ultymyzdyń tilin qurmetteıik, ári sol tilde sóıleıik" degen uǵym shynaıy qalyptasýy kerek. Elbasy: "Qazaq pen qazaq qazaqsha sóılessin", - dedi. Biz ony oryndap jatyrmyz ba? Joq. "Elikteý - oıǵa kisen, sanaǵa tusaý" demekshi qazaq jastary elikteýin qoıar emes. "Balańdy óz tárbıeńmen tárbıeleme, óz ultynnyń tárbıesimen tárbıele" degen eken dana halqymyz. Sondyqtan da, bala kúninen ultshyldyq pen otanshyldyqqa baýlyp, memleketin kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýǵa úıretilse, ol eshqashan óz ultyn, dinin, tilin satpaıdy. Tárbıe kórgen bala ata-anasynyń aldynda ardy attamaıdy. Tumanbaı Moldaǵalıev:
"Meniń tilim ólmeıdi - halqym tiri,
Qazaǵymnyń sónbeıdi altyn kúni",-
dep ult bolashaǵyna degen nyq senimmen aıtqan sózderine biz de shyn júrekpen senip, otanymyzdyń damýyna barynsha úles qosyp, jaǵymsyz qasıetten aýlaq bolyp, elimizdi dinı aǵymdardan taza ustap, ulttyq qundylyǵymyzdy qorǵaýdy eń áýeli ózimizden jáne otbasymyzdan bastaıyq!
Tleýbaı Juldyz Jambylqyzy
