بۇكىل جاراتىلىس اتاۋلىنى ءوز قۇدىرەتىمەن، شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن جاراتقان اللاعا سانسىز ماقتاۋلار بولسىن. پايعامبارىمىزعا (س.ا.ۋ), ونىڭ جانۇياسىنا، سۇيىكتى ساحابالارىنا جانە وسىلارعا ىزگىلىكتە ەرگەن بارشا مومىن مۇسىلماندارعا اللا تاعالانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولعاي!
ۇلتتىق قۇندىلىق - ەل بىرلىگى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءاربىر ەلدە وزىندىك الاتىن ورنى بار. سول سەكىلدى، ءداستۇرلى قازاق قوعامى ءۇشىن دە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىني قۇندىلىقتار اجىراعىسىز بايلانىستا بولىپ تابىلادى. بىراق، سوڭعى ۋاقىتتاردا ۇلتتىق مۇددە مەن ءدىني مۇددەنى ءبولىپ قاراستىراتىن، ورتامىزعا وت الا كەلگەن قاۋىپتى ءدىني اعىمدار پايدا بولا باستادى.
"ار-نامىسسىز - ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق نامىس تا تۇل" دەپ ەل اعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي ار-نامىس، ابىرويدىڭ قادىرىن ۇعىنا بىلگەن اتا-بابالارىمىز بىزگە وسىنشالىقتى كەڭ-بايتاق جەرىمىزدى امان-ەسەن جەتكىزىپ، ەڭ باستى بايلىق - ءدىن داستۇرىمەن كوركەمدەلگەن تەڭدەسسىز ءدىلىمىزدى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، سالت-سانا، ادەت-عۇرپىمىزدى اتانىڭ باتاسىمەن، انانىڭ اق سۇتىمەن بويىمىزعا دارىتتى. قازاق سول بويىنا دارىعان تاربيە مەن سالت-ءداستۇردى ساقتاپ كەلە مە؟! الدە ءدىني اعىم ارباۋىندا قالىپ، ودان شىعۋدىڭ جولىن تابا الماستاي شىرت ۇيقىعا كەتتى مە؟ جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە ءبارى بولماسا دا قانشاما حالىق جات اعىمنىڭ جەتەگىنە كەتۋدە... ەلىمىزدە پروتەستانتتىق جانە نەوپروتەستانتتىق ءدىني اعىمداردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتتەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا، حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن ىنتىماعىنا كەرى اسەرىن تيگىزە باستادى دەۋگە بولادى. حالىقتىڭ ءارتۇرلى ءدىني اعىمدا بولۋى ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاۋعا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ءدىني اعىم وكىلدەرى وزدەرىنىڭ نانىمدارىن تاراتۋدا كوپتەگەن ءادىس-تاسىلدەردى پايدالانىپ جاتىر. بۇل اعىمنىڭ قاتارىنا ەلۋىنشىلەر، ەۆانگەلشىل حريستياندار، جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى، يەگوۆا كۋاگەرلەرى، بىرىككەن شىركەۋدى اتاپ ايتساق بولادى. ولار زاڭ اياسىندا تىركەلىپ، جاريا تۇردە مەملەكەتكە قارسى كەلمەيتىن، جاقسى جۇمىس اتقارىپ جاتقانداي كورىنگەنىمەن، استارلى تۇردە كوپتەگەن جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. بۇعان مىسال رەتىندە، قازىرگى قايىرىمدىلىق قورلارىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىن جانە سول ارقىلى وزدەرىنە جاقتاستار تاۋىپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى. بارىنەن قاۋىپتىسى - ەل بولاشاعى جاستاردىڭ ءسالافيا، ۋاحابيزم سياقتى ءدىني بىرلەستىكتەر مەن پروتەستانتتىق اعىمنىڭ ارباۋىنا ءتۇسۋى جانە ولاردىڭ يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلىپ عالامتور ارقىلى جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ، تۇزاعىنا ءتۇسىرۋى.
سونداي اعىمداردىڭ ءبىرى - "بىرىككەن شىركەۋگە" توقتالاتىن بولساق، ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - ادامزاتتى ءوز دىنىنە كىرگىزۋ ەكەنىن كورە الامىز. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۋن وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بارلىق الەمدىك دىندەردى، مەملەكەتتەردى، زايىرلى قۇرىلىمداردى بىرىكتىرىپ، ءوزىنىڭ بيلىگىنە مويىنۇسىنۋ كەرەك دەپ سانايدى. بۇل اعىمعا كىرۋشىلەرگە ءوزىنىڭ قانى قوسىلعان شاراپ ىشكىزىپ، وزىنە حالىقتى تاۋەلدى ەتكىزەدى. اتا-اناسىنان گورى مۋندى ارتىق ساناپ، تۋىستىق قارىم-قاتىناستى ۇزۋگە دەيىن بارادى. ولار ارالاس نەكەنى جاقتايدى. ۇلكەن-كىشى، قازاق-ورىس دەمەي، ءبىر-بىرىمەن مۋننىڭ تاڭداۋى بويىنشا نەكەلەستىرەدى. ال ءبىزدىڭ قازاقتا ۇرپاق ساۋلىعىن، قان تازالىعىن، تەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ ەڭ ۇلى ءارى سەنىمدى جولى رەتىندە جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاعان. بۇل جالعان حريستياندىق سينكرەتتىك سەكتا گيپنوز، سيقىر ادىستەرىمەن قاتار شامانيستىك سيپاتى كوپ بولا تۇرا قازاقستاندا تىيىم سالىنباعان. 1999-2003 جىلدىڭ وزىندە 3 ۇيىمى تىركەلىپتى. ادامداردى زومبيگە اينالدىرۋدى قالايتىن بۇل توپتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز بەن سالت-داستۇرىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەنىن كورە وتىرىپ، قارا دومالاق قازاق بالالارىنىڭ سول جەرگە وزدەرى بارىپ، ۇلتتان الىستاۋى ۇلت بولاشاعىنىڭ جويىلۋىنا ۇلكەن قاتەر. وسى جاعدايدا شەرحان مۇرتازا اعامىزدىڭ ءسوزى ەسىمە ورالىپ وتىر: " ۇلتتىعىڭدى جويىپ، ءتىلىڭدى كەسىپ، اۋزىڭدى بۋا بەرسە - قورقاق تا بولاسىڭ، بۇگەجەك تە، يمەنشەك تە بولاسىڭ". شىنىندا دا، بۇل ادامدى تەرەڭ ويعا سالاتىن جايت.
ءدىننىڭ اتىن جامىلعان جات اعىمداردىڭ مۇشەلەرى ءدىني ساۋاتى تومەن، الەۋمەتتىك تۇرمىسى ناشار جاستارىمىزدى ءوز قارماقتارىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سەنىمسىز، تۇيىق ، كىسى كيىك مىنەزدى جاستاردى تاڭدايدى، وزدەرىنىڭ ايتقاندارىنا تولىق سەنىم تۋدىرارلىقتاي اڭگىمەلەر جۇرگىزۋ ارقىلى ولاردى تارتۋدى ماقسات ەتەدى، جانە ولاردى وزدەرىنىڭ بايسالدىلىعىمەنەن، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمدىلىگىمەن سەندىرۋگە تىرىسادى، وزدەرىن اقيقات جولىنداعى شىنايى ءدىندارلار ەتىپ كورسەتىپ، وتانىنا، وتباسىنا، ءداستۇرلى دىنىمىزگە، سالت-داستۇرىمىزگە كۇدىك كەلتىرىپ، قارسى قويادى. ادامداردى تارتۋ اشىق تۇردە جاسالىنبايدى، الدىمەن ونىڭ سەنىمىنە كىرىپ، سودان كەيىن دارمەنسىز قالعان ادامدى وزىنە تارتىپ الادى.
"ەل بولامىڭ دەسەڭ-بەسىگىڭدى تۇزە" دەمەكشى سالت-داستۇرىمىزبەن، ادەت-عۇرپىمىزدى جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ قاجەتپىز. قوعامدىق جاعدايلار تەز اۋىسقان سايىن ۇلتتىق قۇندىلىق داعدارىسى باسىم بولىپ كەلەدى. بۇل داعدارىس وي داعدارىسىنا اكەلەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قورعانى - ءتىل . ءتىل - ۇلتتىڭ بىرتەكتىلىگىن ساقتاۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى. ءتىلدىڭ جويىلۋى - ۇلت جويىلۋىنىڭ نەگىزى. وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جويىلۋىنا اسەر ەتۋشى ءدىني اعىمدار توبى بولىپ سانالادى.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار جويىلۋىنىڭ سەبەپتەرىن اشىپ ايتار بولساق:
- سانانى تۇرمىس بيلەدى. بۇعان سەبەپشى - دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىمنىڭ بەرىلمەۋى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ پايدا بولۋى، بايلار مەن كەدەي اراسىنىڭ جىل سايىن الشاقتاۋى، ءومىردىڭ باستى نەگىزى رەتىندە مانساپ، اقشا، بايلىقتىڭ العا شىعۋى. وسىلاردىڭ بىرىنە قول جەتكىزە الماعانداردىڭ جانىنان تابىلىپ جۇرگەن كىمدەر؟ ارينە، ماتەريالدىق كومەگىمەن جەتىپ كەلەتىن ءدىني اعىم مۇشەلەرى.
- ءار ءتۇرلى ۇلتتار مەن ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى اراسىندا نەكە پايدا بولدى. بۇل ارقىلى ءدىني اعىم مۇشەلەرى ۇلتتىڭ بولاشاعى مەن قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.
3. اعىمدار ءدىني ۇعىمداردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ، جانۇيا ىشىندەگى ۇرىس-كەرىس، ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتسىزدىك ، اجىراسۋ، بالانى تاستاپ كەتۋ، اتا-اناعا قارسى شىعۋ سەكىلدى ايلالارىمەن بەيبىت حالىقتى ءتۇرلى الاۋىزدىققا، جىك-جىككە بولىنۋگە يتەرمەلەدى.
- ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى دۇرىس ەمەس تۇسىنىكتەر قالىپتاسۋى ارقىلى وتانىن قورعاۋدان، مەملەكەتتىك ءانۇراندى ايتۋدان باس تارتادى. بۇل دا ءدىني اعىمداردىڭ بەلسەندى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بولىپ وتىر.
- جاستاردىڭ باسقا مادەنيەتتى تەز قابىلداۋ قاسيەتى سەبەبىنەن ەلىكتەگىش، جاڭاعا قۇمارلىقتىڭ اسەرىنەن جات اعىمعا تەز سىڭىسەدى.
كەز-كەلگەن جاڭا ءدىني اعىم قوعامداعى قۇندىلىقتاردى كۇيرەتۋ ارقىلى ءوزىن ورنىقتىرۋعا جول اشادى. ءدىني اعىمدار - مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن، ەلدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن، ءداستۇرىمىزدىڭ جويىلىپ كەتۋىنە ىقپال جاسايتىن، ۇلتتىعىمىزدى جويۋعا ات سالىساتىن، دىنارازدىق شيەلەنىستى داۋ-دامايعا الىپ باراتىن استارلى ساياسي جۇيە. بۇلار سالەم سالۋعا، رامىزدەرگە، بەتاشارعا قارسى. وسىنىڭ ىشىندە بەتاشارعا توقتالساق، ءبىر كەلىن ءوز ەلىنەن بوتەن جۇرتقا كەلگەن كەزدە تانىسىپ، ءبىلىسۋى ءۇشىن ونىڭ ءار ءۇيدى ارالاپ ءجۇرۋى شاريعاتقا، ادەپكە ساي كەلمەيدى. سول ءۇشىن ادەپپەن ورتاعا تۇرعىزىپ، باسىنا ورامال جاۋىپ، بۇكىل ەلدى شاقىرىپ، تانىستىرادى.
بەتاشاردان قانداي پايدا الامىز دەيتىن بولساق:
- نەكە قيىلعاننان كەيىن، وتباسىلى بولعانىن جاريا ەتۋى. جاريا ەتۋ - ءۇي بولعاندىقتىڭ بەلگىسى. اتا-انانىڭ كەلىسىمى بار ەكى جاس شاريعات جولىمەن قيىلعان نەكەلەرىن بارشاعا جاريا ەتۋ ارقىلى ەلدىڭ اق باتاسىن الۋى كەرەك.
- "ۇيلەنۋ وڭاي، ال ءۇي بولۋ قيىن" ، سوندىقتان بەتاشار ارقىلى ەر ادام ءوزىنىڭ قولىنا قوندىرعان قۇسىمەن بىرگە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ارتقانىن تۇسىنە الادى.
- "نەكەلەرىڭدى جاريا ەتىڭدەر. مەشىتتە نەكە قيىپ، ەستىرتىڭدەر" (تيرميزي) بۇل حاديسكە دە قاراي وتىرىپ، بەتاشاردىڭ ماقساتى كەلىندى ءوزى كەلىن بوپ تۇسكەن اۋلەتكە تانىستىرۋ بولىپ تابىلادى.
- ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت. بەتاشاردا تۋىستارعا سالەم سالىنىپ، كەلىن يىلەدى. مۇنداعى سالەم سالۋ تابىنۋعا جاتپايدى. بۇل تانىسۋ سالەمى. يسلام كىشىپەيىلدىلىكتى ناسيحاتتايدى. كەلىندى بيازىلىققا ۇيرەتۋ ماقساتىندا تۋىستارى الدىندا كىشىرەيۋگە شاقىرادى. بۇل دا ۇلكەن ادەپتەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
- بەتاشاردا كەلىنگە جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىياتىن كوپتەگەن وسيەت-ناسيحاتتار ايتىلادى.
كوپتەگەن تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمداردىڭ شاريعات جولىمەن نەكە قيدىق دەپ، زاڭنان تەرىس اينالۋلارى ارقىلى جاسىرىن نەكە قيۋشىلار سانى كوبەيدى. كوپ جاعدايلاردا، وزدەرىن "نامازحان" دەپ اتاعان جىگىتتەر دىننەن حابارى جوق قىزداردىڭ باسىن اينالدىرىپ، جاسىرىن تۇردە وزگە جەرلەردە جالعان كۋاگەرلەر ارقىلى نەكەلەرىن قيادى. وسىلايشا، بىرنەشە ايەلمەن جاسىرىن نەكە قيىپ، ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ايەلدەرىن تالاق ەتىپ جاتادى. ال مۇنى توقتاتۋ ءۇشىن اتا-انا كەلىسىمىمەن شاريعات جولىمەن كوپشىلىكتىڭ الدىندا جاريا ەتۋى ارقىلى جاۋاپكەرشىلىكپەن شاڭىراق كوتەرۋلەرى قاجەت.
قازىرگى كەزدەرى قازاق قوعامىندا ءدىني بىلىمگە قۇشتارلىق جاستار اراسىندا كەڭ ءورىس الىپ جاتىر. ءارى ءدىني قۇلشىلىق ورىندارىندا حالىقتىڭ كوپشىلىگى دە سول جاستار. جاستار ءدىني ءبىلىمىنىڭ از بولۋى سەبەپتى كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە ۇرىنادى. ءدىني اعىمداردىڭ باستى قارۋى - قاتىگەزدىك پەن شاپقىنشىلىق، تۇراقسىزدىق پەن بۇزاقىلىق.
قوعام كەرى اسەر بەرمەگەندىكتەن قازاق وسىلاي ۇيقىدا قالا بەرەدى. كوزىمىز اشىق، ناقتى دالەلىمىز بولماسا، ايىپتاۋىمىزدان ەشقانداي پايدا بولمايدى. بىزدە دۇرىس ءبىلىم بولاتىن بولسا، ولاردى تىعىرىققا تىرەي الاتىن ەدىك. سوندىقتان دا بىزدە تومەندەگىدەي شارتتار بولۋى كەرەك
- جان-جاقتى ءبىلىم الۋ. تەك ءدىني بىلىممەن شەكتەلمەي، ءدۇنياۋي (فيلوسوفيا، مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ) ىلىمدەردى قوسا ۇيرەنۋ.
- ساۋاتتى ديالوگ ورناتا ءبىلۋ.
- زاڭدى تولىق مەڭگەرۋ. ءدىني ۇيىمداردى قايتا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت. بىراق ول ءۇشىن بىزدە بىرىنشىدەن، جەتىك ءبىلىم بولۋ قاجەت. تەك زاڭ عانا بىزگە قۇقىق بەرە الادى.
ءاربىر قازاق وزىنە ءتان جاعىمدى ادەت-عۇرىپتارى مەن زاڭدىلىقتارىنا ەرەكشە ءمان بەرۋى شارت. قازىرگى جاستاردىڭ قاتەلىگى ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن دىلىنەن، تىلىنەن بەيحابار بولۋى. "ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەيىك، ءارى سول تىلدە سويلەيىك" دەگەن ۇعىم شىنايى قالىپتاسۋى كەرەك. ەلباسى: "قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن", - دەدى. ءبىز ونى ورىنداپ جاتىرمىز با؟ جوق. "ەلىكتەۋ - ويعا كىسەن، ساناعا تۇساۋ" دەمەكشى قازاق جاستارى ەلىكتەۋىن قويار ەمەس. "بالاڭدى ءوز تاربيەڭمەن تاربيەلەمە، ءوز ۇلتىننىڭ تاربيەسىمەن تاربيەلە" دەگەن ەكەن دانا حالقىمىز. سوندىقتان دا، بالا كۇنىنەن ۇلتشىلدىق پەن وتانشىلدىققا باۋلىپ، مەملەكەتىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا ۇيرەتىلسە، ول ەشقاشان ءوز ۇلتىن، ءدىنىن، ءتىلىن ساتپايدى. تاربيە كورگەن بالا اتا-اناسىنىڭ الدىندا اردى اتتامايدى. تۇمانباي مولداعاليەۆ:
"مەنىڭ ءتىلىم ولمەيدى - حالقىم ءتىرى،
قازاعىمنىڭ سونبەيدى التىن كۇنى",-
دەپ ۇلت بولاشاعىنا دەگەن نىق سەنىممەن ايتقان سوزدەرىنە ءبىز دە شىن جۇرەكپەن سەنىپ، وتانىمىزدىڭ دامۋىنا بارىنشا ۇلەس قوسىپ، جاعىمسىز قاسيەتتەن اۋلاق بولىپ، ەلىمىزدى ءدىني اعىمداردان تازا ۇستاپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قورعاۋدى ەڭ اۋەلى وزىمىزدەن جانە وتباسىمىزدان باستايىق!
تلەۋباي جۇلدىز جامبىلقىزى
