Álemdik qarjy daǵdarystary eshbir memleketke oń qyrymen tanylmady. Álemniń eń iri alpaýyt elderiniń ózi qomaqty qarjylyq jáne óndiristi toqyraýlardy bastan keshirdi, júz myńdaǵan adam jumyssyz qaldy, kóptegen sharýashylyq orny jabyldy. Daǵdarystyń qaýipti áserine Qazaqstan da tys qalmady. Degenmen, qarjy daǵdarysynyń soqqylaryna tótep bere alatynyn da kórsettti.
Elimiz Táýelsizdik alǵan 30 jyl ishinde basynan birneshe álemdik qarjylyq daǵdarysty ótkerdi. Olar qalaı áser etti? Devalvaııadan qalaı aman ótti? Bul suraqtardyń jaýabyn bilý úshin álemdik 5 qarjy daǵdarysynyń Qazaqstanǵa tıgizgen áserin sholyp óteıik.
Freedom Finance Life ómirdi saqtandyrý kompanııasynyń sarapshylarynyń zertteýinshe, 1993 jyldan beri teńge uzaq proesten ótip, erkin qubylmaly aıyrbas baǵamyna kóshti jáne 2021 jyldyń sońyna qaraı qunsyzdandy. Tipti, bir dollar 4,69 teńgeden 500 teńgege deıin kóterildi. Jalpy ulttyq valıýta 5 devalvaııany bastan ótkerdi.
Árbir devalvaııanyń halyq úshin keri saldary bar. Bul eń aldymen jınaqtaý quny men satyp alý qabiletin tómendetedi. Sonymen birge ınflıaııa qarqynyn arttyryp, ómir súrý sapasyna keri áserin tıgizedi.
Azııalyq qarjy daǵdarysy (1997-1998 j.)
Táýesizdik alyp, endi qadam basyp jatqan Qazaqstan úshin bul daǵarys qıynǵa soqty. Bul Shyǵys jáne Ońtústik-Shyǵys Azııa elderi úshin ǵana emes, búkil álem úshin aýyr soqqy boldy. Taıland, Indonezııa, Malaızııa jáne Ońtústik Koreıanyń ekonomıkasy eń kóp zardap shekti. Al az dárejede daǵdarys Japonııa, Gonkong, Laos, Fılıppın, Qytaı, Úndistan, Vetnam, Sıngapýr jáne Taıvanǵa áser etti. Álemdik naryqta shıkizat baǵasynyń kúrt tómendeýi 1998 jyly reseılik ekonomıkalyq daǵdarysty, al 2001 jyly Argentına halqynyń kedeılik sheginen tómen úlesi 54%-dan astamǵa jetken Argentınalyq defoltty týdyrdy.
Egemendikke qol jetkizip, postkeńestik daǵdarysty aınalyp ótken Qazaqstan alǵash ret devalvaııaǵa tap boldy. 1999 jyly dollar 85 teńgeden 140 teńgege deıin kóterildi. Al ortasha jalaqy osy kezeńdegi 124 dollardan (9 683 teńge) 99 dollarǵa (11 864 teńge) tómendedi. Keńes Odaǵynan bólinip shyǵyp, qoly aýzyna endi jetken Qazaqstanǵa daǵdarystan shyǵý ońaıǵa soqpady. Alaıda muny da eńserdi.
Álemdik ekonomıkalyq daǵdarys (2008-2013)
Ekinshi, qarjylyq daǵdarystyń biri – aty shýly álemdik ekonomıkalyq daǵdarys. Jappaı bankterdiń sátsizdigi men AQSh-taǵy akııalar baǵasynyń quldyraýynan keıin qarjylyq daǵdarys búkil álemdi, sonyń ishinde Latyn Amerıkasyn, Eýropa memleketterin, Azııa-Tynyq muhıty aımaǵyn jáne TMD elderin sharpydy. Dál osy ýaqyt aralyǵynda shıkizat baǵasynyń jahandyq ósýi, kóptegen iri halyqaralyq kompanııalardyń bankrotqa ushyraýy jáne tarıhtaǵy eńbek naryǵynda rekordtyq deńgeıge jetken jappaı jumyssyzdyq baıqaldy. 2009 jyly dúnıe júzinde 200 mıllıon adam jumyssyz qalǵan.
Árıne, búkil álem tolqyp, daǵdarys oryn alǵanda Qazaqstanǵa áseri bolmaı qoımaıdy. Qazaqstanda 2009 jyly dollar 120 teńgeden 150 teńgege deıin kóterildi. Al ortasha jalaqy 456 dollardy (67 333 teńge) qurady. 2008 jylmen salystyrǵanda 9,7 paıyzǵa tómendegen.
Eýropalyq qaryz daǵdarysy (2010 - 2013)
2002 jyldan beri qarjy naryǵynyń jahandanýy, nesıege ońaı qol jetkizý jáne keıbir EO elderindegi ekonomıkalyq ósýdiń tómendigi eýropalyq qaryz daǵdarysyna ákeldi. Grekııa, Portýgalııa, Ispanııa, Irlandııa jáne Kıpr aldymen jahandyq ekonomıkalyq problemaǵa tap boldy. Sodan keıin daǵdarys Eýropanyń barlyq derlik memleketterine, sonyń ishinde Franııa men Germanııaǵa tarady. Osy ýaqytta álemdik saýda 10%-dan astam qysqardy. EO-nyń kóptegen elderinde memlekettik kiristerdiń qysqarýyna baılanysty salyqtar ósti, al úkimetter aqshany únemdeý maqsatynda ózderiniń shyǵyndaryn azaıtty.
EO-nyń ekonomıkalyq problemalary álemde jahandyq devalvaııany týdyrǵan joq. Alaıda, qazaqstandyq týrıster úshin Eýropadaǵy ekonomıkalyq problemalarǵa baılanysty týrlardyń quny ósti. Sondaı-aq, 2010-2013 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda dollar baǵamy turaqty boldy – bir dollar 148 – 150 teńge. Bul rette ortasha jalaqy 909 dollar 137 043 teńgege deıin ósti.
Sankııalyq daǵdarys (2014-2018)
Qyrymnyń Reseı Federaııasyna qosylýyna jáne Ýkraınanyń shyǵysyndaǵy áskerı qaqtyǵysqa baılanysty AQSh, Eýroodaq, Avstralııa, Jańa Zelandııa jáne Kanadanyń Reseıge qarsy sankııalary Reseıdiń ózinde de, odan keıingi kezeńde de qarjylyq daǵdarysqa ákeldi. Keńes memleketteri, onyń ishinde Qazaqstanǵa yqpalyn tıgizdi.
2014 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq valıýtasy bir dollar úshin 150 teńgeden 185 teńgege deıin álsiredi. Ulttyq bank aıyrbas baǵamyn jasandy túrde tejeýdi toqtatyp, teńge erkin qubylmaly baǵamǵa kóshti. 2016 jyly dollar qazirdiń ózinde 340 teńge boldy. 2013 jylmen salystyrǵanda dollarmen eseptegende ortasha jalaqy 909 dollardan 420 dollarǵa deıin derlik eki esege azaıdy.
COVID-19 pandemııasyna baılanysty jahandyq qarjylyq daǵdarys (2020-2021)
Álemde vırýs tarap, úlken aýqymdy másele týǵyzdy. Bul ekonomıkalyq shyǵyn ǵana emes, rýhanı jáne adamdar shyǵynyn ákeldi. Adamdar úıine qamalyp, dári-dármekterdiń baǵasy kúrt ósti. Tipti, tapshy boldy. Adamdar onlaın rejımdegi jumysqa kóshti. Birazi jumyssyz qaldy.
Munaı baǵasynyń da quldyrap ketýi, shekaralardyń jabylýy, barlyq salalardyń ýaqytsha toqtap qalýy jáne devalvaııa kezekti qarjylyq daǵdarystyń aıqyn habarshysy boldy. 2020 jyly jahandyq ekonomıka 4,3%-ǵa qysqardy. Bul 2008 jylǵy qarjy daǵdarysy kezindegiden úsh ese derlik artyq. Ǵalymdardyń pikirinshe, 2021 jyly ekonomıkany qalpyna keltirýge ıfrlandyrý, jappaı vakınaııa jáne ómirdi saqtandyrý, sonyń ishinde koronavırýstan saqtandyrý yqpal etti.
2020 jyldyń naýryz aıyna deıin Qazaqstanda dollar baǵamy 382 teńge boldy. Pandemııanyń kelýimen elimizde tórtinshi devalvaııa bolyp, dollar 400 teńgege deıin kóterildi.
2021 jyly valıýta naryǵyndaǵy aıyrbas baǵamy bir dollar úshin 420 teńge boldy. Al bir jyldaǵy ortasha jalaqy 609 dollardan (233 136 teńge) 420 dollarǵa (249 349 teńge) tómendedi.
Reseı-Ýkraına áskerı qaqtyǵysyna baılanysty ekonomıkalyq daǵdarys (2022).
2022 jyldyń 24 aqpanynan bastap eki memlekettiń áskerı áreketteri nátıjesinde rýbldiń dollarǵa shaqqandaǵy baǵamy kúrt quldyrady. Bul devalvaııaǵa AQSh pen Eýropanyń birqatar ekonomıkalyq sankııalary sebep boldy. Sarapshylar 1998 jylǵy daǵdaryspen salystyrýǵa bolatyn ekonomıkalyq quldyraýdy boljaıdy.
Rýbldiń quldyraýy nátıjesinde Qazaqstanda kezekti devalvaııa oryn aldy. Birer kúnde dollar 430 teńgeden 490 teńgege, keıin 518 teńgege deıin sharyqtady. Odan keıin azyq-túlik baǵasynyń jyldam ósýi – 30%-dan asty. Qazir dollar baǵamy 494 teńge. Ortasha jalaqy 552 dollardy (272 968 teńge) quraıdy, bul 2021 jylmen salystyrǵanda 7,2%-ǵa az.
Halyqaralyq valıýta qory kelesi jylǵy álemdik ekonomıkanyń ósý boljamyn jasap, qor naryqtarynyń quldyraıtynyn málimdep otyr. Óıtkeni, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys bizdiń elge ǵana emes, álem memleketterine keri áserin tıgizýde. Degenmen, «Jaman aıtpaı jaqsy joq!». Bul daǵdarys ta artta qalar.
Dana Nurmuhanbet
