قارجى داعدارىسى: تەڭگەگە قالاي اسەر ەتتى؟

5903
Adyrna.kz Telegram

الەمدىك قارجى داعدارىستارى ەشبىر مەملەكەتكە وڭ قىرىمەن تانىلمادى. الەمنىڭ ەڭ ءىرى الپاۋىت ەلدەرىنىڭ ءوزى قوماقتى قارجىلىق جانە ءوندىرىستى توقىراۋلاردى باستان كەشىردى، ءجۇز مىڭداعان ادام جۇمىسسىز قالدى، كوپتەگەن شارۋاشىلىق ورنى جابىلدى. داعدارىستىڭ قاۋىپتى اسەرىنە قازاقستان دا تىس قالمادى. دەگەنمەن، قارجى داعدارىسىنىڭ سوققىلارىنا توتەپ بەرە الاتىنىن دا كورسەتتتى. 

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە باسىنان بىرنەشە الەمدىك قارجىلىق داعدارىستى وتكەردى. ولار قالاي اسەر ەتتى؟ دەۆالۆاتسيادان قالاي امان ءوتتى؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋ ءۇشىن الەمدىك 5 قارجى داعدارىسىنىڭ قازاقستانعا تيگىزگەن اسەرىن شولىپ وتەيىك. 

Freedom Finance Life ءومىردى ساقتاندىرۋ كومپانياسىنىڭ ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، 1993 جىلدان بەرى تەڭگە ۇزاق پروتسەستەن ءوتىپ، ەركىن قۇبىلمالى ايىرباس باعامىنا كوشتى جانە 2021 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قۇنسىزداندى. ءتىپتى، ءبىر دوللار 4,69 تەڭگەدەن 500 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. جالپى ۇلتتىق ۆاليۋتا 5 دەۆالۆاتسيانى باستان وتكەردى.

ءاربىر دەۆالۆاتسيانىڭ حالىق ءۇشىن كەرى سالدارى بار. بۇل ەڭ الدىمەن جيناقتاۋ قۇنى مەن ساتىپ الۋ قابىلەتىن تومەندەتەدى. سونىمەن بىرگە ينفلياتسيا قارقىنىن ارتتىرىپ، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. 

 ازيالىق قارجى داعدارىسى (1997-1998 ج.)

تاۋەسىزدىك الىپ، ەندى قادام باسىپ جاتقان قازاقستان ءۇشىن بۇل داعارىس قيىنعا سوقتى. بۇل شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى. تايلاند، يندونەزيا، مالايزيا جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ ەكونوميكاسى ەڭ كوپ زارداپ شەكتى. ال از دارەجەدە داعدارىس جاپونيا، گونكونگ، لاوس، فيليپپين، قىتاي، ءۇندىستان، ۆەتنام، سينگاپۋر جانە تايۆانعا اسەر ەتتى. الەمدىك نارىقتا شيكىزات باعاسىنىڭ كۇرت تومەندەۋى 1998 جىلى رەسەيلىك ەكونوميكالىق داعدارىستى، ال 2001 جىلى ارگەنتينا حالقىنىڭ كەدەيلىك شەگىنەن تومەن ۇلەسى 54%-دان استامعا جەتكەن ارگەنتينالىق دەفولتتى تۋدىردى.

ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، پوستكەڭەستىك داعدارىستى اينالىپ وتكەن قازاقستان العاش رەت دەۆالۆاتسياعا تاپ بولدى. 1999 جىلى دوللار 85 تەڭگەدەن 140 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ال ورتاشا جالاقى وسى كەزەڭدەگى 124 دوللاردان (9 683 تەڭگە) 99 دوللارعا (11 864 تەڭگە) تومەندەدى. كەڭەس وداعىنان ءبولىنىپ شىعىپ، قولى اۋزىنا ەندى جەتكەن قازاقستانعا داعدارىستان شىعۋ وڭايعا سوقپادى. الايدا مۇنى دا ەڭسەردى.

الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس (2008-2013)

ەكىنشى، قارجىلىق داعدارىستىڭ ءبىرى – اتى شۋلى الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس. جاپپاي بانكتەردىڭ ساتسىزدىگى مەن اقش-تاعى اكتسيالار باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنان كەيىن قارجىلىق داعدارىس بۇكىل الەمدى، سونىڭ ىشىندە لاتىن امەريكاسىن، ەۋروپا مەملەكەتتەرىن، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىن جانە تمد ەلدەرىن شارپىدى. ءدال وسى ۋاقىت ارالىعىندا شيكىزات باعاسىنىڭ جاھاندىق ءوسۋى، كوپتەگەن ءىرى حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋى جانە تاريحتاعى ەڭبەك نارىعىندا رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتكەن جاپپاي جۇمىسسىزدىق بايقالدى. 2009 جىلى دۇنيە جۇزىندە 200 ميلليون ادام جۇمىسسىز قالعان.

ارينە، بۇكىل الەم تولقىپ، داعدارىس ورىن العاندا قازاقستانعا اسەرى بولماي قويمايدى. قازاقستاندا 2009 جىلى دوللار 120 تەڭگەدەن 150 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ال ورتاشا جالاقى 456 دوللاردى (67 333 تەڭگە) قۇرادى. 2008 جىلمەن سالىستىرعاندا 9,7 پايىزعا تومەندەگەن.

ەۋروپالىق قارىز داعدارىسى (2010 - 2013)

2002 جىلدان بەرى قارجى نارىعىنىڭ جاھاندانۋى، نەسيەگە وڭاي قول جەتكىزۋ جانە كەيبىر ەو ەلدەرىندەگى ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ تومەندىگى ەۋروپالىق قارىز داعدارىسىنا اكەلدى. گرەكيا، پورتۋگاليا، يسپانيا، يرلانديا جانە كيپر الدىمەن جاھاندىق ەكونوميكالىق پروبلەماعا تاپ بولدى. سودان كەيىن داعدارىس ەۋروپانىڭ بارلىق دەرلىك مەملەكەتتەرىنە، سونىڭ ىشىندە فرانتسيا مەن گەرمانياعا تارادى. وسى ۋاقىتتا الەمدىك ساۋدا 10%-دان استام قىسقاردى. ەو-نىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە مەملەكەتتىك كىرىستەردىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى سالىقتار ءوستى، ال ۇكىمەتتەر اقشانى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا وزدەرىنىڭ شىعىندارىن ازايتتى.

ەو-نىڭ ەكونوميكالىق پروبلەمالارى الەمدە جاھاندىق دەۆالۆاتسيانى تۋدىرعان جوق. الايدا، قازاقستاندىق تۋريستەر ءۇشىن ەۋروپاداعى ەكونوميكالىق پروبلەمالارعا بايلانىستى تۋرلاردىڭ قۇنى ءوستى. سونداي-اق، 2010-2013 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا دوللار باعامى تۇراقتى بولدى – ءبىر دوللار  148 – 150 تەڭگە. بۇل رەتتە ورتاشا جالاقى 909 دوللار 137 043 تەڭگەگە دەيىن ءوستى.

سانكتسيالىق داعدارىس (2014-2018)

قىرىمنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنا قوسىلۋىنا جانە ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى اسكەري قاقتىعىسقا بايلانىستى اقش، ەۋرووداق، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا جانە كانادانىڭ رەسەيگە قارسى سانكتسيالارى رەسەيدىڭ وزىندە دە، ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە قارجىلىق داعدارىسقا اكەلدى. كەڭەس مەملەكەتتەرى، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا ىقپالىن تيگىزدى.

2014 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ءبىر دوللار ءۇشىن 150 تەڭگەدەن 185 تەڭگەگە دەيىن السىرەدى. ۇلتتىق بانك ايىرباس باعامىن جاساندى تۇردە تەجەۋدى توقتاتىپ، تەڭگە ەركىن قۇبىلمالى باعامعا كوشتى. 2016 جىلى دوللار قازىردىڭ وزىندە 340 تەڭگە بولدى. 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا دوللارمەن ەسەپتەگەندە ورتاشا جالاقى 909 دوللاردان 420 دوللارعا دەيىن دەرلىك ەكى ەسەگە ازايدى.

COVID-19 پاندەمياسىنا بايلانىستى جاھاندىق قارجىلىق داعدارىس (2020-2021)

الەمدە ۆيرۋس تاراپ، ۇلكەن اۋقىمدى ماسەلە تۋعىزدى. بۇل ەكونوميكالىق شىعىن عانا ەمەس، رۋحاني جانە ادامدار شىعىنىن اكەلدى. ادامدار ۇيىنە قامالىپ، ءدارى-دارمەكتەردىڭ باعاسى كۇرت ءوستى. ءتىپتى، تاپشى بولدى. ادامدار ونلاين رەجيمدەگى جۇمىسقا كوشتى. ءبىرازى جۇمىسسىز قالدى.

مۇناي باعاسىنىڭ دا قۇلدىراپ كەتۋى، شەكارالاردىڭ جابىلۋى، بارلىق سالالاردىڭ ۋاقىتشا توقتاپ قالۋى جانە دەۆالۆاتسيا كەزەكتى قارجىلىق داعدارىستىڭ ايقىن حابارشىسى بولدى. 2020 جىلى جاھاندىق ەكونوميكا 4,3%-عا قىسقاردى. بۇل 2008 جىلعى قارجى داعدارىسى كەزىندەگىدەن ءۇش ەسە دەرلىك ارتىق. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، 2021 جىلى ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋگە تسيفرلاندىرۋ، جاپپاي ۆاكتسيناتسيا جانە ءومىردى ساقتاندىرۋ، سونىڭ ىشىندە كوروناۆيرۋستان ساقتاندىرۋ ىقپال ەتتى.

2020 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن قازاقستاندا دوللار باعامى 382 تەڭگە بولدى. پاندەميانىڭ كەلۋىمەن ەلىمىزدە ءتورتىنشى دەۆالۆاتسيا بولىپ، دوللار 400 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى.

2021 جىلى ۆاليۋتا نارىعىنداعى ايىرباس باعامى ءبىر دوللار ءۇشىن 420 تەڭگە بولدى. ال ءبىر جىلداعى ورتاشا جالاقى 609 دوللاردان (233 136 تەڭگە) 420 دوللارعا (249 349 تەڭگە) تومەندەدى.

رەسەي-ۋكراينا اسكەري قاقتىعىسىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق داعدارىس (2022). 

2022 جىلدىڭ 24 اقپانىنان باستاپ ەكى مەملەكەتتىڭ اسكەري ارەكەتتەرى ناتيجەسىندە ءرۋبلدىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى كۇرت قۇلدىرادى. بۇل دەۆالۆاتسياعا اقش پەن ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەكونوميكالىق سانكتسيالارى سەبەپ بولدى. ساراپشىلار 1998 جىلعى داعدارىسپەن سالىستىرۋعا بولاتىن ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى بولجايدى.

ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى ناتيجەسىندە قازاقستاندا كەزەكتى دەۆالۆاتسيا ورىن الدى. بىرەر كۇندە دوللار 430 تەڭگەدەن 490 تەڭگەگە، كەيىن 518 تەڭگەگە دەيىن شارىقتادى. ودان كەيىن ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ جىلدام ءوسۋى – 30%-دان استى. قازىر دوللار باعامى 494 تەڭگە. ورتاشا جالاقى 552 دوللاردى (272 968 تەڭگە) قۇرايدى، بۇل 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا 7,2%-عا از.

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى كەلەسى جىلعى الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسۋ بولجامىن جاساپ، قور نارىقتارىنىڭ قۇلدىرايتىنىن مالىمدەپ وتىر. ويتكەنى، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس ءبىزدىڭ ەلگە عانا ەمەس، الەم مەملەكەتتەرىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. دەگەنمەن، «جامان ايتپاي جاقسى جوق!». بۇل داعدارىس تا ارتتا قالار.

دانا نۇرمۇحانبەت 

 

پىكىرلەر