Kókiniń Eset degen balasy bar
Isine árkimderdiń talasy bar.
Seıtqalı Janǵalıev
Boz dalanyń tósinde tulpar minip tý ustaǵan, qol bastaǵan babalardan qalǵan mura – kıeli topyraǵymyzdyń bir bólshegi, tolaǵaı tabystardyń, berekeli yrystyń bastaýy bolǵan shyraıly óńirdiń biri Aqtóbe dep bilemin. «Salt dástúrim – qazynam» demekshi, dana halqymyzdyń uly men qyzyna, jaılaýy men qystaýyna, ózeni men kóline, qyraty men tóbesine, taýy men oıyna, shuraıly qonysyna ádemilep, kestelep, kórkem at qoıý úrdisi – ejelden qalyptasqan, qanǵa sińgen tamasha dástúriniń biri. Jáne bir ereksheligi kóńili qulaǵan erekshe qubylys dúnıelerdi aq túspen oraılastyryp otyrǵan. Máselen, aq úı, aq shabdar, aq shańqan, aq sharby bult, aq shatyr, aq shashty ana, aqsaqal, aq peıil, aq nıet degen teńeýlerdi keńinen qoldanǵan eken. Muqym qazaq eliniń maqtanyshyna aınalyp, ataǵyn aspandatyp turǵan Aqtóbe ataýynyń túp-tamyry osyndaı uǵymda jatqan sekildi.
«El úmitin er aqtar» degen. Tarıhy tereń qart Aqtóbeniń kıeli topyraǵynda kindigi kesilip, jaýda batyrlyq, daýda sheshendik tanytyp, halqynyń bostandyǵy men ultynyń tutastyǵy, jeriniń bútindigin saqtaý jolynda janqııarlyq erlik kórsetip tulǵalyq deńgeıge kóterilgen uly perzentter az emes. Qudaıǵa shúkir, ultymyzdyń ulan-asyr baǵyna qaraı altyn qursaq analarymyz ár ǵasyrda jaýjúrek batyr uldaryn dúnıege ákelip otyrǵan. Solardyń birazynyń esimi búginde ańyzǵa aınalyp, qaıratkerlik tuǵyrǵa kóterilip, tarıhta attary qalǵan.
Ushqan qus qanaty talatyn keń baıtaq ólkemiz ben qutty qonys atamekenimizdi talaı shapqynshylyq joryqtarda bir súıemin de jaý qolyna bermeı aman alyp qalǵan esil erlerdiń erligi urpaqtan - urpaqqa mıras bolyp keledi. Halyqtyń batyr perzenterin umytpaı, olardy ulyqtap, ardaqtap otyrýy zańdylyq dep bilemin. Árıne, Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Taılaq, Ótegen, Suranshy, Er Qosaı, Isataı, Mahambettermen qatar Tileý batyrdyń esimin erekshe ataımyz. Onyń qaharmandyq isi – 1681-1684 jyldary jońǵarlarǵa qarsy Saıram qalasy túbindegi shaıqastarda Kishi júz áskerine qolbasshylyq etýi. Tileý batyr sondaǵy urystardyń birinde erlikpen qaza taýyp, Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi janynda jerlendi.
Kóregen saıasatker, aqyl-parasaty men batyrlyǵy teń qolbasshy, atadan asyl týǵan Tileý ejelgi Turannyń besigi men esigi atanǵan túrki dúnıesiniń táji – qasıetti de kıeli Túrkistannan aıyrylsaq, onyń aqyry nemen tynaryn jaqsy bildi. Osy Saıram soǵysyna Batys aımaqtan árisi Mańǵystaý, berisi Bershúgir, Uly Borsyq, Aral óńiri, Saǵyz-Jem, Temir ózenderin jaılaǵan qalyń elden shamamen on jeti myńǵa jýyq qol jınaldy. Tileý batyr bastaǵan bul ásker Áz-Táýke hannyń aldynan ótken soń, urysqa kirdi. Ol zamanda on jeti myń sarbaz – kóp kúsh bolatyn, tyńnan qosylǵan mol qol qazaq jaýyngerleriniń rýhyn kóteredi. Ábilqaıyr han, Áıteke bı, Móńke bı, Myńbaı batyr, Eset Kótibaruly, Qobylandy batyr, Kótibar batyr, Kóben bı, Bókenbaı batyr, Naýryzáli batyr, Asaý-Baraq, Jaras batyrlar – qazaq ultynyń baǵyna týyp, ár ǵasyrda eldikti saqtap qalǵan qaıratker tulǵalar.
Osyndaı qaıtpas qaısar batyrlar shoǵyrynda arasynan tama Eset Kókiulynyń da esimi bir tóbe. El aýzynda «Allanyń tasy qatty ma, Esettiń basy qatty ma?» degen sóz qalýy onyń osal tulǵa emestigin taǵy bir ańǵartsa kerek. Bul támsil Eset batyrdyń Qalmaqqyrylǵan degen jerde jaýdy talqandaýda kórsetken aıryqsha erliginen keıin shyqqan desedi.
Eset degen at elimizdiń quıqaly óńiriniń biri Aqtóbe jerinde eń qasıetti esimderdiń biri bolyp sanalady. Al, jalpy, bul sózdiń túp-tórkini «kelisti, laıyqty, jaýjúrek» degen maǵynany bildiredi eken. Biz, qazaq halqy, jaryq dúnıe esigin ashqan nárestege at qoıý máselesine kelgende úlken jaýapkershilikpen qaraımyz. Ár ataýdyń mán-maǵynasyna tereń úńilemiz.
Bala – adamnyń baýyr eti bolǵandyqtan shańyraqqa shyr etip kelgen sábıge eń jaqsy esimdi tańdap qoıýǵa tyrysamyz. Keıbiri zamanyna saı, el arasynda keń taralǵan, zamanaýı esimderdi qoıyp jatsa, keıbiri ata-babalarynyń, uly tulǵalardyń esimin, keıbiri ejelgi esimderdi berip jatady. «Azamat degen atqa laıyqty, elin qorǵar jaýjúrek jigit bolsyn» degen nıetpen Eset degen esim de kóp taraǵan.
Eset Kókiuly elimizge keńinen máshhúr qasıetti áýlıe, eren batyr, qyzyl tildi sheshen, top bastar kósem bolǵan. Seksennen asyp, baqılyqqa attanyp, arada san ǵasyrlar ótse de halyqtyń jadynan joǵalmaǵan, zor mártebege ıe asyl tulǵa.
Jaýgershilik zamanda týyp, kúrespen eseıip, er jetken Eset te el qorǵaýǵa erte aralasyp, erligimen kózge túsip, batyr atanady. Táýke hannyń tusyndaǵy jeńisti shaıqastarda Eset batyr Kishi júz qolyn bastaıdy. Osyndaı shaıqastardyń birinde Esettiń jaýyngerligine rıza bolǵan Táýke han: «Aıbatyń asa tússin, naızań muqalmasyn, el namysy tuzdyǵyń bolsyn»,– dep bata bergen eken.
Qazaq bireýge rıza, isine tánti bolǵanda «tekti atanyń balasy» – dep jatady ǵoı. Halqymyz tektiń asyldyǵyn moıyndaǵan, adam boıyna uıalaıtyn jaqsy ádeptiń túrleri tektiń rýhynda dep túsingen. Sebebi, tekti qurmetteý eldi saqtaıdy, el saqtalsa jer saqtalady. Eset batyr da tekti atanyń ónegesine, babanyń ósıetine qarap ósti. Shyqqan, ósip-óngen ortasy da elge erekshe tanymal ulylardan quralǵan. Ol – qaıtpas qaısarlyǵynyń arqasynda aımaǵyna «Taımas» – degen atpen belgili bolǵan, shekisse sheginbeıtin, kúresse jeńilmeıtin, alǵan baǵytynan taımaıtyn Kóki batyrdyń balasy. «Áke kórgen oq jonar» – demeı me, halyq danalyǵy. Kókibatyr da – Salqam Jáńgir men Jalańtós bahadúrler bastaǵan Orbulaq shaıqasyna qatysqan ór tulǵa. Al, anasy Nazym – aq kete rýynyń ataqty bıi Balpyshtyń qyzy. «Tektiden nár alǵan tozbaıdy», – degen osy. Týystyq, qandas jaǵyn qýalar bolsaq, Mańǵystaý óńirinde ómir súrgen áýlıe, pir Beket babaǵa kári naǵashy bolyp keledi. Qazaq Ordasynyń tarıhyndaǵy eń uly, daryndy han, memleket qaıratkeri, dıplomat, qolbasshy Abylaıhannyń eń senimdi qol bastaǵan batyrlarynyń biri qypshaq Nııaz batyrdyń zamandasy retinde syılastyq qarym-qatynasta bolǵan. Esimi áli de elge keńinen tanylmaı turǵan kezde de Ábilqaıyrdy qoldap, ony han kóterip, qazaq jasaǵynyń qolbasshysy bolýǵa atsalysty. Sonymen qatar, Eset batyr qazaq ulty sanasynda qatty silkinis týǵyzyp, birikken qazaq qolynyń jońǵar basqynshylyǵyna qarsy júz jyldyq azattyq soǵysynda iri betburys jasaǵan eń úlken jeńisi 1729 jyly Ańyraqaı shaıqasyna Kishi júzdiń týyn ustap sońynan qol ertip barǵanyna tarıh kýá. Ańyraqaı shaıqasy – qazaq jeriniń tutastyǵyn saqtap qalýǵa negiz salǵan qazaq-jońǵar soǵysyndaǵy eń soıqan sheshýshi soǵystardyń biri ekenin bilemiz.
Alaıda, Jońǵarııamen uzaqqa sozylǵan asa aýyr soǵysta qazaq jasaqtary tamasha jeńiske jetkenimen ol tabys baıandy bola qoımady. Qazaq handary men sultandarynyń taq talasyna baılanysty alaýyzdyǵy saldarynan bul kúreske Reseı ımperııasy da tartyldy. Ábilqaıyr qazaq handyǵynda jeke óz bıligin nyǵaıtý joldaryn jatpaı-turmaı tynymsyz izdestire kelip Kishi júzdiń hany 1731 jyly Reseı memleketiniń qoldaýyna súıenýge bel býdy. Kishi júz handyǵynyń Reseımen odaqtasý tusyndaǵy sheshýshi kezeńde Eset batyr da belsendilik tanytqan bedeldi de beldi tulǵalardyń biri bolǵany anyq.
Eset batyrdyń ómiriniń bir jarqyn tusy – Qarasaqal bastaǵan bashqurt halqynyń Reseıge qarsy kóterilisiniń kezi edi. Oısyrata jeńiliske ushyraǵan bashqurt batyry Esetti panalap, qorǵan sanaıdy. Reseı jaǵy bolsa bashqurttardy jazalaý úshin ózderine tapsyrýyn talap etedi. Desekte, kedergiler men qıynshylyqtar týyndap, qaýip-qater tónip turǵanyna qaramastan Esettiń erik-jigeriniń, kúsh-qaıratynyń arqasynda qazaqtardy arqa tutyp kelgen bashqurt jaýyngerleriniń ómirin saqtap, aman alyp qaldy. Sondaı-aq, ol, dańqty batyr Syrym Datulyna aq batasyn bergen abyz.
Eset batyr ǵumyrynda 27 ret jekpe-jeke shyqqan eken. Eshkimge esesin jibermeı, jekpe-jekterinde talaı ret jaýyn jer jastandyrǵan ataqty batyr.
1743 jyly oǵan «tarhan» degen áskerı shen berildi. Iaǵnı, orys armııasyndaǵy eń joǵarǵy ataq. Qazaqstannyń batys óńirin zerttegen belgili ǵalym Zákirıddın Baıdosov Eset batyrǵa tarhan ataǵynyń berilýin taldap, mynadaı qorytyndyǵa keledi. Birinshi, Esetten buryn «tarhan» ataǵy Shaqshaquly Jánibekke berilgen. Jánibek pen Eset el arasynda óte bedeldi tulǵalar boldy. Patsha úkimeti olardan qoldaý kútti, olardyń qoldaýyna ıe bolý óte mańyzdy edi. Ekinshiden, basqa sultandar, starshın, bılerge tarhandyqty úlgi qylyp kórsetýdi sol arqyly óz jaǵyna shyǵarýdy kózdedi. Úshinshiden, Jánibek, Eset batyrlar arqyly buqara halyqty patsha taǵyna bas ıdirýdi kózdedi. Tórtinshiden, patsha sheneýnikteri Jánibek, Esetterdi óz úıirlerine tarta otyryp Ábilhaıyr handy oqshaýlap, onyń bedelin túsirýdi qalady.
Ábilhaıyr han óltirilgennen keıin onyń ornyna balasy Nuraly han saılanady. Ábilhaıyrdyń kezinde onyń uly Ádil amanatta bolatyn. Endi amanatqa Nuraly hannyń óz balasyn berýi talap etildi. Tek Nuraly han ǵana emes, Eset, Jánibek batyrlardyń da balalary amanatqa berilsin degen talap qoıyldy. Olardyń esimderi hanmen qatar atalyp, mańyzdy jumysqa tartylyp tur. Patsha bıligi eldi otarlaý úshin osyndaı surqııa ádister men tásilder qoldanyp baqty. Orynbor komıssııasynyń bastyǵy I.Neplıýev 1743 jyly 8 shilde kúni Kishi júz jáne Orta júz qazaqtary týraly Senatqa hat jazdy. Bul hatta otarlaý saıasatyn sátti júrgizý úshin jergilikti halyq arasyna iritki salý, arazdyq pen baqtalastyq týǵyzý, eń bedeldi adamdardy jiktep, birin kóterip, ekinshisin tómendetip dúrdarazdyq týǵyzý úshin olarǵa ataq, dáreje berý týraly aıtyldy. Orynbor orys ákimshiligi Eset sııaqty bedeldi tulǵalardan kóz jazbaýǵa tyrysty. Olardyń syrtynan jasyryn habarlamalar alynyp, qupııa barlaýshylar jiberilip otyrdy. Olardyń qys qystaýy, jaz jaılaýy únemi baqylaýda boldy. Mysaly, Eset batyrdyń kóshý marshrýttary Syrdarııa ózeniniń tómengi aǵysy, Elek ózeni, Jem boıy, Borsyq qumy bolatyn. Onyń bári eskerildi.
Bul jaǵdaılar Eset batyrǵa da aıan edi. Reseı men irgeles aýdandarǵa áskerı bekinisterdiń kóptep salynýy ony qatty tolǵandyratyn. Kórshiles estek (bashqurt) halqynyń moınyna ilingen otarlyq buǵaýdyń qazaq halqyna da kelerin sezingenmen, erteńnen úmitin úzbedi.
Et pen súıekten jaratylyp týǵannan soń myna apaq-sapaq ómirdiń qońyr kúzi, aqshamy bolatyny da zańdylyq. Eset batyr da salıqaly jasqa jetip, qazynaly qarttyq shaǵyn ótkerip, joryqty saparda emes, óz úıi-óleń tóseginde jatyp, jaryq dúnıemen qosh aıtysty. Baqılyqqa attanar aldynda zamandastaryn jınap, baquldasyp: «Meniń basty armanym – Otanymdy, týǵan topyraǵymdy jaý aıaǵyna taptatpaý edi. Sol azattyq jolynda qolymnan qarý túspedi, ózim attan túspedim. Jaýmen alysyp, dushpannyń jaǵasyn jyrta júrip, urys dalasynda ólsem be dep edim. Biraq, Allanyń uıǵarymy osylaı boldy. Erteń denemdi qara jerdiń qoınyna tapsyrar kezde basymdy Shyǵysqa, aıaǵymdy Batysqa qaratyp jerleńder. «Jaýdy aıaǵymmen tirep jataıyn», – dep ósıet qaldyrypty.
Taǵy bir áńgimege qulaq túrsek, Eset batyrdyń zamandastary: «Onyń bul dúnıede ne armany bar eken, suraıyqshy»,– dep jınalyp kelipti. Sonda Aqmańdaı asyl perzentin, talaı handy joryqtarda jan serik bolǵan, Shalqar teńizinen Ańyraqaıǵa deıin barǵan Aqmonshaqtaı tulparyn aıtyp:
«Ómirde Aqmańdaıdaı ul súımedim,
Asatyn Aqmonshaqtaı at minbedim.
40 jyl qyrǵyn bolsa, ajaldy óler,
Ókinem, jaý qolynda nege ólmedim?» – degen eken.
Dóńgelengen dúnıe tynymsyz shyr aınalýmen keledi. Sodan bergi aralyqta da adamzat qanshama ǵasyrdy artqa tastady, san qıly zamandar, dáýirler zymyrap óte shyqty, ártúrli qoǵamdyq formaııalar aýysty, júıe ózgerse de halyqtyń uly tulǵaǵa degen mahabbaty bir sátke de aınyǵan joq, biz – sonyń kýásimiz. «Erdiń sońy Eset, pirdiń sońy Beket», – degen uǵym el aýzynda áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatqanynyń ózi bahadúr babalarǵa, tarıhymyzǵa degen zor qurmettiń, qoshemettiń nyshany dep bilemin. Ulylardy ulyqtaý – ótkendi umytpaý degen sóz. Bul baǵyttaǵy ister eldigimizdiń eńseli, birligimizdiń bekem ekenin aıshyqtaı tústi. Eń bastysy, urpaqtar sabaqtastyǵynyń máńgilik ekenin kórsetti.
«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty qujatta: «Týǵan jerdiń árbir saıy men qyrqasy, taýy men ózeni tarıhtan syr shertedi. Árbir jer ataýynyń tórkini týraly talaı-talaı ańyzdar men áńgimeler bar. Árbir ólkeniń halqyna sýyqta pana, ystyqta saıa bolǵan, esimderi el esinde saqtalǵan birtýar perzentteri bar. Osynyń bárin jas urpaq bilip ósýge tıis». Osyǵan saı sońǵy jyldary Aqtóbe óńirinde oń ózgerister beleń alǵanyna qýanamyz. Izgi murattarǵa toly sharalardy ómirdiń barlyq salasynan kezdestirdik. Óndiris áleýetiniń artýy, rýhanı sharalardyń kóptep qolǵa alynýy kóńil qýantady. Ábilqaıyr hanǵa arnalyp kesene salynýy, Edige batyrǵa eskertkish qoıylýy, Ábilqaıyr hannyń zaıyby Bopaı hanymnyń esimimen atalǵan bala-baqshanyń ashylýy sııaqty úlken isterdiń aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabatynyna senimdimiz. «Nur-Aqtóbe» shaǵyn aýdanynda ashylǵan Eset baba eskertkishi de kóz tartady. Bul sharýalardyń bárinde de el azamattarynyń uıymshyldyǵyna rızamyz.
Eset baba esimi máńgi halyqtyń jadynda. Bestamaq eldimekeninde mavzoleıi ashylyp, kıiz úı úlgisindegi sándi murajaı turǵyzylǵany kóńilge qýanysh uıalatyp qana qoımaı, óskeleń urpaqty patrıottyq rýhta tárbıelep, babalar tarıhyn bilýge jumyldyrary anyq. Babanyń qaısar rýhyna táý etýge elimizdiń túpkir-túpkirinen aǵylǵan aǵaıynnyń nópirinde qısap joq. Ulttyq kodymyzdyń tamyry Eset baba syndy ulylardan bastaý alsa búgingi gúldengen, túrlengen Aqtóbedegi saltanattyń salmaǵy arta túspese, tómendemeıtini sózsiz. Demek, Eset batyrdyń ómiri men erlik isteri, ónegeli joly óskeleń urpaqtyń sanasynda jańǵyrady degen úmitke jeteleıdi.
Toqsan aýyz sózimizdiń tobyqtaı túıinine keler bolsaq, halqymyzdyń uly perzenti, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Dinmuhamed Qonaevtyń Asanbaı Asqarovqa aıtqan: Asanbaı, qolyńnan kelgenshe qazaqty jylatpaýǵa tyrys, qorlyqqa berme. Qorlyqqa kóngen halyq zorlyqqa da kónetin ıisalmas, ynjyq bolyp ketedi. Ult óziniń múddesin ózi qorǵaı alatyn dárejege jetýi kerek. Kezinde qazaqtyń janyn saqtap qalsaq eken dedik qoı... Biz ol dáýirden óttik. Endi qazaqtyń rýhyn, namysyn saqtaýymyz kerek», – degen tolǵaqty pikiri oıǵa oralady. Rasynda, babalarymyzdyń sara jolyn, eldik isterin eske alyp, tarıhymyzdy eksheýge baǵyttalǵan qadamdar qazaqtyń rýhyn, namysyn jigerlendiretini sózsiz.
Arqaly aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń:
«Ókinbe, áke, otyń bar sónbeıtuǵyn,
Ol máńgi janady, kórmeı tynym.
Urpaǵyń bar, el menen er namysyn,
Tiri tursa qolynan bermeıtuǵyn» – degen ádemi shýmaǵyn búgin osy babalar rýhyna arnaı eske alǵymyz keledi.
2022 jyldyń 7-8 qazan kúnderi Aqtóbe oblysynyń Bestamaq aýylynda Eset Kókiulynyń 355 jyldyǵy keń kólemde, aýqymdy atalyp ótti. Aqtóbe qalasynyń jańa móltek aýdany Eset Kókiuly dep atalyp, onyń eskertkishinde jan jaqtan kelgen as qonaqtary kezdesý ótkizdi.
«XVII-XVIII ǵǵ. qazaq-jońǵar qatynastaryndaǵy Eset Kókiulynyń tarıhı róli» atty respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferenııa ótip, jan jaqtan shaqyrylǵan ǵalymdar ózderiniń baıandamalarymen shyǵyp sóıledi. Konferenııa Jansha Qurmanqyzy Baqytjannyń «Elin qorǵaǵan er Eset» atty kitabynyń tusaýkeserimen ashyldy. Bul konferenııada ǵalymdar tómendegideı usynystar aıtyldy:
- Eset batyrdyń ómir datalaryn tarıhı derek kózderimen salystyryp, qaıtadan saralaý, zertteý;
- Eset batyrdyń tarıhı shaıqastardaǵy rólin tarıhı qujattarǵa súıenip naqtylaý;
- Aqtóbe oblysynyń Alǵa aýdanyn Eset Kókiuly atyndaǵy aýdan dep ataý jáne Bestamaq aýylynyń tarıhı ataýy «Bestamany» qalpyna keltirý, t.b. usynystar jasaldy.
Kelesi kúni baba basyna baryp quran baǵyshtaý, báıgi, teatrlandyrylǵan qoıylym, konert t.b. merekelik sharalar ótti. Sóıtip babanyń bul toıy urpaq birligin qalyptastyrýǵa, otansúıgishtik qasıetterdi ushtaýǵa, el birligin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan qomaqty shara bolyp ótti.
Ómirzaq Ozǵanbaev,
tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor
