ەل قورعاعان ەسەت باتىر

5294
Adyrna.kz Telegram

كوكىنىڭ ەسەت دەگەن بالاسى بار

ىسىنە اركىمدەردىڭ تالاسى بار.

سەيتقالي جانعاليەۆ

 

بوز دالانىڭ توسىندە تۇلپار ءمىنىپ تۋ ۇستاعان، قول باستاعان بابالاردان قالعان مۇرا – كيەلى توپىراعىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى، تولاعاي تابىستاردىڭ، بەرەكەلى ىرىستىڭ باستاۋى بولعان شىرايلى ءوڭىردىڭ ءبىرى اقتوبە دەپ بىلەمىن. «سالت ءداستۇرىم – قازىنام» دەمەكشى، دانا حالقىمىزدىڭ ۇلى مەن قىزىنا، جايلاۋى مەن قىستاۋىنا، وزەنى مەن كولىنە، قىراتى مەن توبەسىنە، تاۋى مەن ويىنا، شۇرايلى قونىسىنا ادەمىلەپ، كەستەلەپ، كوركەم ات قويۋ ءۇردىسى – ەجەلدەن قالىپتاسقان، قانعا سىڭگەن تاماشا ءداستۇرىنىڭ ءبىرى. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى كوڭىلى قۇلاعان ەرەكشە قۇبىلىس دۇنيەلەردى اق تۇسپەن ورايلاستىرىپ وتىرعان. ماسەلەن، اق ءۇي، اق شابدار، اق شاڭقان، اق شاربى بۇلت، اق شاتىر، اق شاشتى انا، اقساقال، اق پەيىل، اق نيەت دەگەن تەڭەۋلەردى كەڭىنەن قولدانعان ەكەن. مۇقىم قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ، اتاعىن اسپانداتىپ تۇرعان اقتوبە اتاۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى وسىنداي ۇعىمدا جاتقان سەكىلدى.

«ەل ءۇمىتىن ەر اقتار» دەگەن. تاريحى تەرەڭ قارت اقتوبەنىڭ كيەلى توپىراعىندا كىندىگى كەسىلىپ، جاۋدا باتىرلىق، داۋدا شەشەندىك تانىتىپ، حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن ۇلتىنىڭ تۇتاستىعى، جەرىنىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋ جولىندا جانقيارلىق ەرلىك كورسەتىپ تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ۇلى پەرزەنتتەر از ەمەس. قۇدايعا شۇكىر، ۇلتىمىزدىڭ ۇلان-اسىر باعىنا قاراي التىن قۇرساق انالارىمىز ءار عاسىردا جاۋجۇرەك باتىر ۇلدارىن دۇنيەگە اكەلىپ وتىرعان. سولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ەسىمى بۇگىندە اڭىزعا اينالىپ، قايراتكەرلىك تۇعىرعا كوتەرىلىپ، تاريحتا اتتارى قالعان.

ۇشقان قۇس قاناتى تالاتىن كەڭ بايتاق ولكەمىز بەن قۇتتى قونىس اتامەكەنىمىزدى تالاي شاپقىنشىلىق جورىقتاردا ءبىر سۇيەمىن دە جاۋ قولىنا بەرمەي امان الىپ قالعان ەسىل ەرلەردىڭ ەرلىگى ۇرپاقتان - ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلەدى. حالىقتىڭ باتىر پەرزەنتەرىن ۇمىتپاي، ولاردى ۇلىقتاپ، ارداقتاپ وتىرۋى زاڭدىلىق دەپ بىلەمىن. ارينە، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، تايلاق، وتەگەن، سۇرانشى، ەر قوساي، يساتاي، ماحامبەتتەرمەن قاتار تىلەۋ باتىردىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتايمىز. ونىڭ قاھارماندىق ءىسى – 1681-1684 جىلدارى جوڭعارلارعا قارسى سايرام قالاسى تۇبىندەگى شايقاستاردا كىشى ءجۇز اسكەرىنە قولباسشىلىق ەتۋى. تىلەۋ باتىر سونداعى ۇرىستاردىڭ بىرىندە ەرلىكپەن قازا تاۋىپ، تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى جانىندا جەرلەندى.

كورەگەن ساياساتكەر، اقىل-پاراساتى مەن باتىرلىعى تەڭ قولباسشى، اتادان اسىل تۋعان تىلەۋ ەجەلگى تۇراننىڭ بەسىگى مەن ەسىگى اتانعان تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءتاجى – قاسيەتتى دە كيەلى تۇركىستاننان ايىرىلساق، ونىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن جاقسى ءبىلدى. وسى سايرام سوعىسىنا باتىس ايماقتان ءارىسى ماڭعىستاۋ، بەرىسى بەرشۇگىر، ۇلى بورسىق، ارال ءوڭىرى، ساعىز-جەم، تەمىر وزەندەرىن جايلاعان قالىڭ ەلدەن شامامەن ون جەتى مىڭعا جۋىق قول جينالدى. تىلەۋ باتىر باستاعان بۇل اسكەر ءاز-تاۋكە حاننىڭ الدىنان وتكەن سوڭ، ۇرىسقا كىردى. ول زاماندا ون جەتى مىڭ سارباز – كوپ كۇش بولاتىن، تىڭنان قوسىلعان مول قول قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ رۋحىن كوتەرەدى. ابىلقايىر حان، ايتەكە بي، موڭكە بي، مىڭباي باتىر، ەسەت كوتىبارۇلى، قوبىلاندى باتىر، كوتىبار باتىر، كوبەن بي، بوكەنباي باتىر، ءناۋرىزالى باتىر، اساۋ-باراق، جاراس باتىرلار – قازاق ۇلتىنىڭ باعىنا تۋىپ، ءار عاسىردا ەلدىكتى ساقتاپ قالعان قايراتكەر تۇلعالار.

وسىنداي قايتپاس قايسار باتىرلار شوعىرىندا اراسىنان تاما ەسەت كوكىۇلىنىڭ دا ەسىمى ءبىر توبە. ەل اۋزىندا «اللانىڭ تاسى قاتتى ما، ەسەتتىڭ باسى قاتتى ما؟» دەگەن ءسوز قالۋى ونىڭ وسال تۇلعا ەمەستىگىن تاعى ءبىر اڭعارتسا كەرەك. بۇل ءتامسىل ەسەت باتىردىڭ قالماققىرىلعان دەگەن جەردە جاۋدى تالقانداۋدا كورسەتكەن ايرىقشا ەرلىگىنەن كەيىن شىققان دەسەدى.

ەسەت دەگەن ات ەلىمىزدىڭ قۇيقالى ءوڭىرىنىڭ ءبىرى اقتوبە جەرىندە ەڭ قاسيەتتى ەسىمدەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ال، جالپى، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى «كەلىستى، لايىقتى، جاۋجۇرەك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ءبىز، قازاق حالقى، جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان نارەستەگە ات قويۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايمىز. ءار اتاۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا تەرەڭ ۇڭىلەمىز.

بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى بولعاندىقتان شاڭىراققا شىر ەتىپ كەلگەن سابيگە ەڭ جاقسى ەسىمدى تاڭداپ قويۋعا تىرىسامىز. كەيبىرى زامانىنا ساي، ەل اراسىندا كەڭ تارالعان، زاماناۋي ەسىمدەردى قويىپ جاتسا، كەيبىرى اتا-بابالارىنىڭ، ۇلى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن، كەيبىرى ەجەلگى ەسىمدەردى بەرىپ جاتادى. «ازامات دەگەن اتقا لايىقتى، ەلىن قورعار جاۋجۇرەك جىگىت بولسىن» دەگەن نيەتپەن ەسەت دەگەن ەسىم دە كوپ تاراعان.

ەسەت كوكىۇلى ەلىمىزگە كەڭىنەن ءماشھۇر قاسيەتتى اۋليە، ەرەن باتىر، قىزىل ءتىلدى شەشەن، توپ باستار كوسەم بولعان. سەكسەننەن اسىپ، باقيلىققا اتتانىپ، ارادا سان عاسىرلار وتسە دە حالىقتىڭ جادىنان جوعالماعان، زور مارتەبەگە يە اسىل تۇلعا.

جاۋگەرشىلىك زاماندا تۋىپ، كۇرەسپەن ەسەيىپ، ەر جەتكەن ەسەت تە ەل قورعاۋعا ەرتە ارالاسىپ، ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىر اتانادى. تاۋكە حاننىڭ تۇسىنداعى جەڭىستى شايقاستاردا ەسەت باتىر كىشى ءجۇز قولىن باستايدى. وسىنداي شايقاستاردىڭ بىرىندە ەسەتتىڭ جاۋىنگەرلىگىنە ريزا بولعان تاۋكە حان: «ايباتىڭ اسا ءتۇسسىن، نايزاڭ مۇقالماسىن، ەل نامىسى تۇزدىعىڭ بولسىن»،– دەپ باتا بەرگەن ەكەن.

قازاق بىرەۋگە ريزا، ىسىنە ءتانتى بولعاندا «تەكتى اتانىڭ بالاسى» – دەپ جاتادى عوي. حالقىمىز تەكتىڭ اسىلدىعىن مويىنداعان، ادام بويىنا ۇيالايتىن جاقسى ادەپتىڭ تۇرلەرى تەكتىڭ رۋحىندا دەپ تۇسىنگەن. سەبەبى، تەكتى قۇرمەتتەۋ ەلدى ساقتايدى، ەل ساقتالسا جەر ساقتالادى. ەسەت باتىر دا تەكتى اتانىڭ ونەگەسىنە، بابانىڭ وسيەتىنە قاراپ ءوستى. شىققان، ءوسىپ-ونگەن ورتاسى دا ەلگە ەرەكشە تانىمال ۇلىلاردان قۇرالعان. ول – قايتپاس قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا ايماعىنا «تايماس» – دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان، شەكىسسە شەگىنبەيتىن، كۇرەسسە جەڭىلمەيتىن، العان باعىتىنان تايمايتىن كوكى باتىردىڭ بالاسى. «اكە كورگەن وق جونار» – دەمەي مە، حالىق دانالىعى. كوكىباتىر دا – سالقام جاڭگىر مەن ءجالاڭتوس باھادۇرلەر باستاعان وربۇلاق شايقاسىنا قاتىسقان ءور تۇلعا. ال، اناسى نازىم – اق كەتە رۋىنىڭ اتاقتى ءبيى بالپىشتىڭ قىزى. «تەكتىدەن ءنار العان توزبايدى»، – دەگەن وسى. تۋىستىق، قانداس جاعىن قۋالار بولساق، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن اۋليە، ءپىر بەكەت باباعا كارى ناعاشى بولىپ كەلەدى. قازاق ورداسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى، دارىندى حان، مەملەكەت قايراتكەرى، ديپلومات، قولباسشى ابىلايحاننىڭ ەڭ سەنىمدى قول باستاعان باتىرلارىنىڭ ءبىرى قىپشاق نياز باتىردىڭ زامانداسى رەتىندە سىيلاستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. ەسىمى ءالى دە ەلگە كەڭىنەن تانىلماي تۇرعان كەزدە دە ابىلقايىردى قولداپ، ونى حان كوتەرىپ، قازاق جاساعىنىڭ قولباسشىسى بولۋعا اتسالىستى. سونىمەن قاتار، ەسەت باتىر قازاق ۇلتى ساناسىندا قاتتى سىلكىنىس تۋعىزىپ، بىرىككەن قازاق قولىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ءجۇز جىلدىق ازاتتىق سوعىسىندا ءىرى بەتبۇرىس جاساعان ەڭ ۇلكەن جەڭىسى 1729 جىلى اڭىراقاي شايقاسىنا كىشى ءجۇزدىڭ تۋىن ۇستاپ سوڭىنان قول ەرتىپ بارعانىنا تاريح كۋا. اڭىراقاي شايقاسى – قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا نەگىز سالعان قازاق-جوڭعار سوعىسىنداعى ەڭ سويقان شەشۋشى سوعىستاردىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەمىز.

الايدا، جوڭعاريامەن ۇزاققا سوزىلعان اسا اۋىر سوعىستا قازاق جاساقتارى تاماشا جەڭىسكە جەتكەنىمەن ول تابىس باياندى بولا قويمادى. قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ تاق تالاسىنا بايلانىستى الاۋىزدىعى سالدارىنان بۇل كۇرەسكە رەسەي يمپەرياسى دا تارتىلدى. ابىلقايىر قازاق حاندىعىندا جەكە ءوز بيلىگىن نىعايتۋ جولدارىن جاتپاي-تۇرماي تىنىمسىز ىزدەستىرە كەلىپ كىشى ءجۇزدىڭ حانى 1731 جىلى رەسەي مەملەكەتىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنۋگە بەل بۋدى. كىشى ءجۇز حاندىعىنىڭ رەسەيمەن وداقتاسۋ تۇسىنداعى شەشۋشى كەزەڭدە ەسەت باتىر دا بەلسەندىلىك تانىتقان بەدەلدى دە بەلدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعانى انىق.

ەسەت باتىردىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر جارقىن تۇسى – قاراساقال باستاعان باشقۇرت حالقىنىڭ رەسەيگە قارسى كوتەرىلىسىنىڭ كەزى ەدى. ويسىراتا جەڭىلىسكە ۇشىراعان باشقۇرت باتىرى ەسەتتى پانالاپ، قورعان سانايدى. رەسەي جاعى بولسا باشقۇرتتاردى جازالاۋ ءۇشىن وزدەرىنە تاپسىرۋىن تالاپ ەتەدى. دەسەكتە، كەدەرگىلەر مەن قيىنشىلىقتار تۋىنداپ، قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرعانىنا قاراماستان ەسەتتىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ، كۇش-قايراتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتاردى ارقا تۇتىپ كەلگەن باشقۇرت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ، امان الىپ قالدى. سونداي-اق، ول، داڭقتى باتىر سىرىم داتۇلىنا اق باتاسىن بەرگەن ابىز.

ەسەت باتىر عۇمىرىندا 27 رەت جەكپە-جەكە شىققان ەكەن. ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەي، جەكپە-جەكتەرىندە تالاي رەت جاۋىن جەر جاستاندىرعان اتاقتى باتىر.

1743 جىلى وعان «تارحان» دەگەن اسكەري شەن بەرىلدى. ياعني، ورىس ارمياسىنداعى ەڭ جوعارعى اتاق. قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرىن زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم زاكىريددين بايدوسوۆ ەسەت باتىرعا تارحان اتاعىنىڭ بەرىلۋىن تالداپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلەدى. ءبىرىنشى، ەسەتتەن بۇرىن «تارحان» اتاعى شاقشاقۇلى جانىبەككە بەرىلگەن. جانىبەك پەن ەسەت ەل اراسىندا وتە بەدەلدى تۇلعالار بولدى. پاتشا ۇكىمەتى ولاردان قولداۋ كۇتتى، ولاردىڭ قولداۋىنا يە بولۋ وتە ماڭىزدى ەدى. ەكىنشىدەن، باسقا سۇلتاندار، ستارشين، بيلەرگە تارحاندىقتى ۇلگى قىلىپ كورسەتۋدى سول ارقىلى ءوز جاعىنا شىعارۋدى كوزدەدى. ۇشىنشىدەن، جانىبەك، ەسەت باتىرلار ارقىلى بۇقارا حالىقتى پاتشا تاعىنا باس ءيدىرۋدى كوزدەدى. تورتىنشىدەن، پاتشا شەنەۋنىكتەرى جانىبەك، ەسەتتەردى ءوز ۇيىرلەرىنە تارتا وتىرىپ ءابىلحايىر حاندى وقشاۋلاپ، ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋدى قالادى.

ءابىلحايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن ونىڭ ورنىنا بالاسى نۇرالى حان سايلانادى. ءابىلحايىردىڭ كەزىندە ونىڭ ۇلى ءادىل اماناتتا بولاتىن. ەندى اماناتقا نۇرالى حاننىڭ ءوز بالاسىن بەرۋى تالاپ ەتىلدى. تەك نۇرالى حان عانا ەمەس، ەسەت، جانىبەك باتىرلاردىڭ دا بالالارى اماناتقا بەرىلسىن دەگەن تالاپ قويىلدى. ولاردىڭ ەسىمدەرى حانمەن قاتار اتالىپ، ماڭىزدى جۇمىسقا تارتىلىپ تۇر. پاتشا بيلىگى ەلدى وتارلاۋ ءۇشىن وسىنداي سۇرقيا ادىستەر مەن تاسىلدەر قولدانىپ باقتى. ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ي.نەپليۋەۆ 1743 جىلى 8 شىلدە كۇنى كىشى ءجۇز جانە ورتا ءجۇز قازاقتارى تۋرالى سەناتقا حات جازدى. بۇل حاتتا وتارلاۋ ساياساتىن ءساتتى جۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىق اراسىنا ىرىتكى سالۋ، ارازدىق پەن باقتالاستىق تۋعىزۋ، ەڭ بەدەلدى ادامداردى جىكتەپ، ءبىرىن كوتەرىپ، ەكىنشىسىن تومەندەتىپ دۇردارازدىق تۋعىزۋ ءۇشىن ولارعا اتاق، دارەجە بەرۋ تۋرالى ايتىلدى. ورىنبور ورىس اكىمشىلىگى ەسەت سياقتى بەدەلدى تۇلعالاردان كوز جازباۋعا تىرىستى. ولاردىڭ سىرتىنان جاسىرىن حابارلامالار الىنىپ، قۇپيا بارلاۋشىلار جىبەرىلىپ وتىردى. ولاردىڭ قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى ۇنەمى باقىلاۋدا بولدى. مىسالى، ەسەت باتىردىڭ كوشۋ مارشرۋتتارى سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى، ەلەك وزەنى، جەم بويى، بورسىق قۇمى بولاتىن. ونىڭ ءبارى ەسكەرىلدى.

بۇل جاعدايلار ەسەت باتىرعا دا ايان ەدى. رەسەي مەن ىرگەلەس اۋداندارعا اسكەري بەكىنىستەردىڭ كوپتەپ سالىنۋى ونى قاتتى تولعاندىراتىن. كورشىلەس ەستەك (باشقۇرت) حالقىنىڭ موينىنا ىلىنگەن وتارلىق بۇعاۋدىڭ قازاق حالقىنا دا كەلەرىن سەزىنگەنمەن، ەرتەڭنەن ءۇمىتىن ۇزبەدى.

ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلىپ تۋعاننان سوڭ مىنا اپاق-ساپاق ءومىردىڭ قوڭىر كۇزى، اقشامى بولاتىنى دا زاڭدىلىق. ەسەت باتىر دا ساليقالى جاسقا جەتىپ، قازىنالى قارتتىق شاعىن وتكەرىپ، جورىقتى ساپاردا ەمەس، ءوز ءۇيى-ولەڭ توسەگىندە جاتىپ، جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىستى. باقيلىققا اتتانار الدىندا زامانداستارىن جيناپ، باقۇلداسىپ: «مەنىڭ باستى ارمانىم – وتانىمدى، تۋعان توپىراعىمدى جاۋ اياعىنا تاپتاتپاۋ ەدى. سول ازاتتىق جولىندا قولىمنان قارۋ تۇسپەدى، ءوزىم اتتان تۇسپەدىم. جاۋمەن الىسىپ، دۇشپاننىڭ جاعاسىن جىرتا ءجۇرىپ، ۇرىس دالاسىندا ولسەم بە دەپ ەدىم. بىراق، اللانىڭ ۇيعارىمى وسىلاي بولدى. ەرتەڭ دەنەمدى قارا جەردىڭ قوينىنا تاپسىرار كەزدە باسىمدى شىعىسقا، اياعىمدى باتىسقا قاراتىپ جەرلەڭدەر. «جاۋدى اياعىممەن تىرەپ جاتايىن»، – دەپ وسيەت قالدىرىپتى.

تاعى ءبىر اڭگىمەگە قۇلاق تۇرسەك، ەسەت باتىردىڭ زامانداستارى: «ونىڭ بۇل دۇنيەدە نە ارمانى بار ەكەن، سۇرايىقشى»،– دەپ جينالىپ كەلىپتى. سوندا اقماڭداي اسىل پەرزەنتىن، تالاي حاندى جورىقتاردا جان سەرىك بولعان، شالقار تەڭىزىنەن اڭىراقايعا دەيىن بارعان اقمونشاقتاي تۇلپارىن ايتىپ:

«ومىردە اقماڭدايداي ۇل سۇيمەدىم،

اساتىن اقمونشاقتاي ات مىنبەدىم.

40 جىل قىرعىن بولسا، اجالدى ولەر،

وكىنەم، جاۋ قولىندا نەگە ولمەدىم؟» – دەگەن ەكەن.

دوڭگەلەنگەن دۇنيە تىنىمسىز شىر اينالۋمەن كەلەدى. سودان بەرگى ارالىقتا دا ادامزات قانشاما عاسىردى ارتقا تاستادى، سان قيلى زاماندار، داۋىرلەر زىمىراپ وتە شىقتى، ءارتۇرلى قوعامدىق فورماتسيالار اۋىستى، جۇيە وزگەرسە دە حالىقتىڭ ۇلى تۇلعاعا دەگەن ماحابباتى ءبىر ساتكە دە اينىعان جوق، ءبىز – سونىڭ كۋاسىمىز. «ەردىڭ سوڭى ەسەت، ءپىردىڭ سوڭى بەكەت»، – دەگەن ۇعىم ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىنىڭ ءوزى ءباھادۇر بابالارعا، تاريحىمىزعا دەگەن زور قۇرمەتتىڭ، قوشەمەتتىڭ نىشانى دەپ بىلەمىن. ۇلىلاردى ۇلىقتاۋ – وتكەندى ۇمىتپاۋ دەگەن ءسوز. بۇل باعىتتاعى ىستەر ەلدىگىمىزدىڭ ەڭسەلى، بىرلىگىمىزدىڭ بەكەم ەكەنىن ايشىقتاي ءتۇستى. ەڭ باستىسى، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن كورسەتتى.

«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى قۇجاتتا: «تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ وسۋگە ءتيىس».  وسىعان ساي سوڭعى جىلدارى اقتوبە وڭىرىندە وڭ وزگەرىستەر بەلەڭ العانىنا قۋانامىز. ىزگى مۇراتتارعا تولى شارالاردى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنان كەزدەستىردىك. ءوندىرىس الەۋەتىنىڭ ارتۋى، رۋحاني شارالاردىڭ كوپتەپ قولعا الىنۋى كوڭىل قۋانتادى. ابىلقايىر حانعا ارنالىپ كەسەنە سالىنۋى، ەدىگە باتىرعا ەسكەرتكىش قويىلۋى، ابىلقايىر حاننىڭ زايىبى بوپاي حانىمنىڭ ەسىمىمەن اتالعان بالا-باقشانىڭ اشىلۋى سياقتى ۇلكەن ىستەردىڭ الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىز. «نۇر-اقتوبە» شاعىن اۋدانىندا اشىلعان ەسەت بابا ەسكەرتكىشى دە كوز تارتادى. بۇل شارۋالاردىڭ بارىندە دە ەل ازاماتتارىنىڭ ۇيىمشىلدىعىنا ريزامىز.

ەسەت بابا ەسىمى ماڭگى حالىقتىڭ جادىندا. بەستاماق ەلدىمەكەنىندە ماۆزولەيى اشىلىپ، كيىز ءۇي ۇلگىسىندەگى ءساندى مۇراجاي تۇرعىزىلعانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتىپ قانا قويماي، وسكەلەڭ ۇرپاقتى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەپ، بابالار تاريحىن بىلۋگە جۇمىلدىرارى انىق. بابانىڭ قايسار رۋحىنا ءتاۋ ەتۋگە ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن اعىلعان اعايىننىڭ نوپىرىندە قيساپ جوق. ۇلتتىق كودىمىزدىڭ تامىرى ەسەت بابا سىندى ۇلىلاردان باستاۋ السا بۇگىنگى گۇلدەنگەن، تۇرلەنگەن اقتوبەدەگى سالتاناتتىڭ سالماعى ارتا تۇسپەسە، تومەندەمەيتىنى ءسوزسىز. دەمەك، ەسەت باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىك ىستەرى، ونەگەلى جولى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرادى دەگەن ۇمىتكە جەتەلەيدى.

توقسان اۋىز ءسوزىمىزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق، حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ اسانباي اسقاروۆقا ايتقان: اسانباي، قولىڭنان كەلگەنشە قازاقتى جىلاتپاۋعا تىرىس، قورلىققا بەرمە. قورلىققا كونگەن حالىق زورلىققا دا كونەتiن يiسالماس، ىنجىق بولىپ كەتەدi. ۇلت ءوزiنiڭ مۇددەسiن ءوزi قورعاي الاتىن دارەجەگە جەتۋi كەرەك. كەزiندە قازاقتىڭ جانىن ساقتاپ قالساق ەكەن دەدiك قوي... بiز ول داۋiردەن وتتiك. ەندi قازاقتىڭ رۋحىن، نامىسىن ساقتاۋىمىز كەرەك»، – دەگەن تولعاقتى پىكىرى ويعا ورالادى. راسىندا، بابالارىمىزدىڭ سارا جولىن، ەلدىك ىستەرىن ەسكە الىپ، تاريحىمىزدى ەكشەۋگە باعىتتالعان قادامدار قازاقتىڭ رۋحىن، نامىسىن جىگەرلەندىرەتىنى ءسوزسىز.

ارقالى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ:

«وكىنبە، اكە، وتىڭ بار سونبەيتۇعىن،

ول ماڭگى جانادى، كورمەي تىنىم.

ۇرپاعىڭ بار، ەل مەنەن ەر نامىسىن،

ءتىرى تۇرسا قولىنان بەرمەيتۇعىن» – دەگەن ادەمى شۋماعىن بۇگىن وسى بابالار رۋحىنا ارناي ەسكە العىمىز كەلەدى.

2022 جىلدىڭ 7-8 قازان كۇندەرى اقتوبە وبلىسىنىڭ بەستاماق اۋىلىندا ەسەت كوكىۇلىنىڭ 355 جىلدىعى كەڭ كولەمدە، اۋقىمدى اتالىپ ءوتتى. اقتوبە قالاسىنىڭ جاڭا مولتەك اۋدانى ەسەت كوكىۇلى دەپ اتالىپ، ونىڭ ەسكەرتكىشىندە جان جاقتان كەلگەن اس قوناقتارى كەزدەسۋ وتكىزدى.

«XVII-XVIII عع. قازاق-جوڭعار قاتىناستارىنداعى ەسەت كوكىۇلىنىڭ تاريحي ءرولى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتىپ، جان جاقتان شاقىرىلعان عالىمدار وزدەرىنىڭ باياندامالارىمەن شىعىپ سويلەدى. كونفەرەنتسيا جانشا قۇرمانقىزى باقىتجاننىڭ «ەلىن قورعاعان ەر ەسەت» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىمەن اشىلدى. بۇل كونفەرەنتسيادا عالىمدار تومەندەگىدەي ۇسىنىستار ايتىلدى:

  1. ەسەت باتىردىڭ ءومىر داتالارىن تاريحي دەرەك كوزدەرىمەن سالىستىرىپ، قايتادان سارالاۋ، زەرتتەۋ;
  2. ەسەت باتىردىڭ تاريحي شايقاستارداعى ءرولىن تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنىپ ناقتىلاۋ;
  3. اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانىن ەسەت كوكىۇلى اتىنداعى اۋدان دەپ اتاۋ جانە بەستاماق اۋىلىنىڭ تاريحي اتاۋى «بەستامانى» قالپىنا كەلتىرۋ، ت.ب. ۇسىنىستار جاسالدى.

​كەلەسى كۇنى بابا باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاۋ، بايگى، تەاترلاندىرىلعان قويىلىم، كونتسەرت ت.ب. مەرەكەلىك شارالار ءوتتى. ءسويتىپ بابانىڭ بۇل تويى ۇرپاق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋعا، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەردى ۇشتاۋعا، ەل بىرلىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان قوماقتى شارا بولىپ ءوتتى.

ومىرزاق وزعانباەۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

پىكىرلەر