"Resei- Ukraina soǧysy": Qazaqstan geosaiasi tūrǧydan qiyn jaǧdaida tūr

Ukrainadaǧy soǧystyŋ bastaluy, Reseige qarsy jaŋa sanksiialar men jaqynda Resei prezidentı Vladimir Putin jariialaǧan ışınara jūmyldyru Qazaqstandy da ainalyp ötpeidı. Bıraq qazır Qazaqstan qiyn jaǧdaida tūr: el üşın Reseimen tatu körşılık qarym-qatynasty saqtau, sonymen bırge Kremldıŋ äskeri nauqanǧa geosaiasi aralasuyn barynşa azaitu maŋyzdy. Būl turaly Orda.kz redaksiiasy audarmasy men beiımdeluın daiyndaǧan Foreign Policy internet-basylymynyŋ jaŋa maqalasynda baiandalady, dep jazady "Adyrna" ūlttyq portaly. 

Ukrainalyq qaqtyǧys Qazaqstan üşın geosaiasi mümkındık retınde

Maqala avtory, Karnegi qorynyŋ ökılı Timur Omarov Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruı jahandyq älemdık tärtıptı özgertpese de, Aziianyŋ geosaiasatyn özgerttı dep jazdy. Soǧys bastalǧanǧa deiın Belarus Reseidıŋ batystaǧy eŋ jaqyn odaqtasy bolsa, al şyǧysynda ärqaşan Qytai, Qazaqstan oŋtüstıktegı eŋ jaqyn odaqtasy. Bıraq Belarus nemese Qytaidan aiyrmaşylyǧy, Ortalyq Aziia respublikasy Reseimen qarym-qatynasta qosymşa mümkındıkter ızdemeidı. Kerısınşe, Qazaqstan Mäskeudıŋ qaharyna ūşyramai, Reseige geosaiasi täueldılıgın «tynyş» azaituǧa tyrysuda. Omarov Si Szinpinnıŋ Qazaqstanǧa jaqynda jasaǧan saparyna nazar audardy. Būl maŋyzdy oqiǧa, öitkenı Aspan imperiiasynyŋ köşbasşysy üşın Qazaqstan 2020 jyldyŋ qaŋtarynan berı özınıŋ şeteldık saparyn jasaǧan alǧaşqy memleket boldy. Qytai basşysy Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ırı respublikaǧa «ūlttyq täuelsızdık, egemendık pen aumaqtyq tūtastyqty qorǧauda» qoldau körsetuge uäde berdı. Ukrainadaǧy qaqtyǧys bastalǧaly Qazaqstan özınıŋ äskeri nauqanynda Mäskeuge resmi türde qoldau bıldırgen joq. Tıptı Reseidıŋ äreketıne Qytai būrynǧydai «aqylǧa qonymdy qauıpsızdık mäselelerı» retınde qoldaityn sözder de aitpady. Kerısınşe, Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev özın-özı jariialaǧan DNR men LNR respublikalaryn moiyndamai, Reseidı qoldaudan aşyq türde bas tartty. El ışınde Qazaqstan şeneunıkterı Kremldıŋ Ukrainaǧa qarsy äreketın qoldau körınısterıne qarsy küresıp, reseilık äskeri rämızderge tyiym salyp, tıptı 9 mamyrdaǧy Jeŋıs şeruınen bas tartty.

Omarov reseilık ükımetşıl BAQ pen Telegram arnalarynyŋ habarlauynşa, Qazaqstannyŋ Ukrainaǧa qaru-jaraq jetkızuge deiın barǧanyna nazar audardy. Aiyptaular BAQ-qa taraǧan kelısım-şartqa negızdelgen, ol boiynşa qazaqstandyq «Tehnoeksport» kompaniiasy İordaniia men Ūlybritaniia arqyly Ukrainaǧa keŋestık däuırdegı qaru-jaraq pen oq-därılerdı eksporttaidy degen boljam bar. Qazaqstan būl aiyptaulardy resmi türde joqqa şyǧarady, bıraq Ukrainaǧa qaru jıbere me, joq pa belgısız, Omarov Qazaqstan özın Reseiden alşaqtatuǧa tyrysyp jatqanyn aitady. Aita ketsek, Orda.kz telegram-arnasy būl jaŋalyqty tamyz aiynda da şyndyqqa sai emes dep jazǧan bolatyn. Astana men Mäskeu arasyndaǧy odaq tek keŋestık mūranyŋ jemısı emes. Täuelsızdıktıŋ soŋǧy üş onjyldyǧynda Qazaqstan Täuelsız Memleketter Dostastyǧy (TMD), Şanhai yntymaqtastyq ūiymy (ŞYŪ), Euraziialyq ekonomikalyq odaq (EAEO) jäne Ūjymdyq qauıpsızdık şarty siiaqty barlyq reseilık integrasiialyq jobalardy qoldady jäne olarǧa qatysty.

Reseilık importqa täueldılık

Omarov «Aq Orda» qazırgı resei-qazaq qarym-qatynasynda Qazaqstannyŋ geosaiasi aila-şarǧysynda aitarlyqtai kedergıler bar ekenın jaqsy bıledı dep jazady. Mysaly, azyq-tülık, kiım-keşek siiaqty negızgı tauarlar boiynşa Qazaqstan ekonomikasynyŋ Reseige täueldılıgı körsetılgen. Qazaqstan naryǧynyŋ qajettılıgınıŋ 40 paiyzdan astamy Reseiden keletın import esebınen qamtamasyz etılgen. Resei ışkı tapşylyqtan qorqyp, qant eksportyn toqtatqanda, qazaqstandyqtar bırden tapşylyq pen azyq-tülık baǧasynyŋ ösuıne tap boldy. Omarov mūny Qazaqstannyŋ Ortalyq Aziiadaǧy eldıŋ ışkı saiasatyna yqpaly köp Kremldı qadaǧalap otyruǧa mäjbür etuınıŋ sebebı dep ataidy. 2022 jylǧy qaŋtar oqiǧasy kezınde respublikadaǧy tärtıptı jyldam qalpyna keltıruge Reseidıŋ Qazaqstanǧa körsetken äskeri kömegı sonyŋ dälelı. Degenmen, onyŋ pıkırınşe, būl Astananyŋ Mäskeu yqpalyn älsıretuge tyrysuyna qosymşa yntalandyru tuǧyzady. Būl arada Resei Qazaqstanmen status-kvony saqtap qalǧysy keledı. Älemnıŋ basqa elderımen ekonomikalyq bailanysy būrynǧydan da üzılıp jatqan Resei üşın Qazaqstan öte qūndy serıkteske ainalyp otyr. Mäskeu qazır eldermen kelıssöz jürgızu qabıletınıŋ tarihi tömen deŋgeide ekenın tüsınedı. Sondyqtan Qazaqstanǧa sanksiia auyrtpalyǧyn bölısu, reseilık kompaniialarǧa ornalasuǧa mümkındık beru, sanksiialanǧan tauarlardy qatarlas eksporttauǧa mümkındık beru jäne qazaqstandyq kompaniialardyŋ reseilık serıktesterımen bailanysyn üzuıne jol bermeu tiımdı. Būǧan qosa, Qazaqstan Reseidıŋ ırı integrasiialyq jobasy – EAEO-ny tolyq ıske asyrudyŋ negızgı katalizatory bolyp qaluy kerek. Odan ärı Omarov Qazaqstan täuelsızdık alǧannan berı Reseidıŋ üstemdıgın azaitudy jäne älemnıŋ basqa elderımen bailanystaryn ärtaraptandyrudy özınıŋ syrtqy saiasatyndaǧy basty basymdyq retınde qarastyratynyn atap öttı. Resei qatysqan ärbır qaqtyǧys (mysaly, 2008 jyly Gruziia jäne 2014 jyly Ukraina) Qazaqstannyŋ dūrys joldy taŋdaǧanyna senımın ǧana rastauy mümkın. Astana Qyrymdy Reseidıŋ bır bölıgı retınde tanuǧa daiyn bolmaǧany siiaqty Abhaziia, Oŋtüstık Osetiia jäne basqa da reseilık buferlık kvazimemleketterdı eşqaşan moiyndaǧan emes. Äitpese, būl Mäskeudıŋ Qazaqstanmen bırdei äreket etu äreketın janama türde zaŋdastyrar edı. Resei aqpan aiynda äskeri joryq bastaǧaly berı Qazaqstanda Reseimen qarym-qatynasta qyzyl syzyqtar uşyǧa tüstı. Eger būryn Qazaqstan NATO-men bırlesken äskeri oqu-jattyǧular ötkızıp, Reseidıŋ qaharyn tudyrmasa, qazır Batyspen soǧysyp jatqan Mäskeu mūndai äreketterge basqaşa äreket etuı mümkın. Bıraq Reseidıŋ ekonomikalyq küşınıŋ basym bölıgı soǧysqa jäne Putin rejimınıŋ tūraqtylyǧyn saqtauǧa jūmsalatyndyqtan, Astana osy sättı basqa eldermen yntymaqtastyqty keŋeitu üşın paidalana alady.

Äskeri qoldausyz ekonomikalyq yntymaqtastyq

Qaqtyǧys bastalǧannan keiın bırneşe ai ötken soŋ jäne onyŋ inaugurasiiasynan berı prezident Toqaev alǧaş ret Türkiiaǧa jūmys saparymen bardy. Kezdesu nätijesınde elder arasyndaǧy qarym-qatynas strategiialyq ärıptestık deŋgeiıne köterıldı. Mäselen, Qazaqstanda türık ūşqyşsyz ūşaqtaryn şyǧarudy bastau turaly kelısımge qol qoiyldy. Sonymen qatar, elder arasynda äskeri barlau aqparattarymen almasu bolady. Omarov ŪQŞŪ-ǧa müşe eldıŋ NATO-ǧa müşe elmen qūpiia aqparat almasuǧa bırınşı ret kelıskenın jazady.

Äzırbaijan Qazaqstan prezidentı jūmys saparymen barǧan ekınşı maŋyzdy el boldy. Omarov Qazaqstannyŋ antimilitaristık ūstanymyn baiqaidy: Astana Ukrainadaǧy soǧysty qanşalyqty qoldamasa, olardyŋ ūzaq jyldar boiy jalǧasyp kele jatqan jer-aumaqtyq qaqtyǧystarynda Äzırbaijan men Armeniianyŋ jaǧyna şyqpaidy. Äzırbaijan armiiasy Tauly Qarabaqta Qazaqstannyŋ ŪQŞŪ boiynşa odaqtasy Armeniiany jeŋgenımen, būl Toqaevtyŋ Äzırbaijan prezidentı İlham Älievtı elınıŋ «aumaqtyq tūtastyǧyn qalpyna keltıruımen» qūttyqtauyna kedergı bolmady. Taraptar tıptı Reseige qarsy sanksiialardyŋ zardaptarynan ǧana emes, Mäskeudıŋ Qazaqstan ekonomikasyna qysymynan da zardap şegetın qazaqstandyq biznes üşın erekşe maŋyzdy bolyp tabylatyn ekonomikalyq yntymaqtastyqty nyǧaituǧa kelıstı. Toqaevtyŋ būl batyl äreketterı köpşılıktı taŋ qaldyrdy, bıraq Putin qaŋtarda Toqaev töŋkerıs äreketı boldy dep aitqan kezde Qazaqstanǧa kömektestı dep esepteidı. «Qazaqstan basşylyǧy Kremlge «qaryz» deitınder qaŋtarda Reseidıŋ äskeri kömegı aimaqtaǧy yqpalyn keŋeitu üşın jasalǧan dep esepteidı. Omarov mūnyŋ barlyǧyn eskere otyryp, Qazaqstan Mäskeudıŋ tärtıpsızdıkter kezındegı kömegıne, sonymen qatar, öz qauıpsızdıgıne degen qorqynyş sebep bolǧanyn tüsınetının jazady. Omarov öte maŋyzdy oi aitty: Toqaev Kreml taǧaiyndaǧan basşy retınde körıngısı kelmeidı. Onyŋ biylǧy küzde merzımınen būryn sailau ötkızu turaly jariialauy halyqtyŋ legitimdıgıne ie bolu jäne qaŋtar oqiǧasyna Reseidıŋ aralasuyna narazy bolǧandardy tynyştandyru äreketı. Reseide saiasi elitanyŋ radikaldy bölıgı Qazaqstannan keletın jaŋalyqtarǧa narazy. Mäskeu elder arasyndaǧy qarym-qatynasta syzat tüsse, Astanany ne kütıp tūrǧanyn eske saluǧa daiyn.

Europaǧa balama joldardy ızdeudegı qiyndyqtar

Omarov Qazaqstannyŋ syrtqy saudasynyŋ besten bır bölıgı Reseidıŋ ülesıne tietının, Qazaqstan jükterınıŋ jartysynan köbı Resei arqyly ötetının, Kreml Qazaqstandy aitarlyqtai tabys közınen aiyru üşın paidalana alatynyn eske aldy. Qazırgı uaqytta Qazaqstan mūnai eksportynyŋ 80 paiyzy 31 paiyz ülesı Reseige tiesılı Kaspii qūbyr konsorsiumy (KQK) arqyly ötedı. Soŋǧy bırneşe aida KQK qatysty kem degende bes oqiǧa oryn aldy, būl qazaqstandyq mūnaidyŋ Europaǧa eksportynyŋ tolyq toqtauyna da, aitarlyqtai qysqaruyna da äkeldı.

Mūnyŋ saldaryn tüsınu üşın, eger KQK jabylsa, Qazaqstan biudjetı kırısterdıŋ 40%-dan astamyn joǧaltady. Qazaqstandyq mūnaidy Europaǧa jetkızudıŋ alternativtı Kaspii joly bar, bıraq onyŋ maksimaldy mūnai kölemı täulıgıne şamamen 100 myŋ barreldı qūraidy, al KQK üşın būl körsetkış däl osy uaqyt aralyǧynda million barrelden asady. Qoldanystaǧy alternativtı joldardyŋ eşqaisysy kölemı, baǧasy nemese jetkızu jyldamdyǧy boiynşa KQK-ge säikes kelmese de, Qazaqstanǧa eksporttyq baǧyttar boiynşa eŋ bolmaǧanda bırşama erkındık qajet. Yqtimal nūsqalardyŋ bırı Toqaev jaqynda bolǧan Baku porty bolsa kerek.

Körşıge qiianatty jasyratyn dostyq

Omarov resmi türde Mäskeu Qazaqstanmen qarym-qatynastyŋ örkendegenı turaly mälımdemelerdı qaitalap otyrǧanymen, şyn mänınde Mäskeudıŋ oŋtüstıktegı körşısınen köŋılı qaluy aşyq öşpendılıkke ainalu qaupı bar ekenın atap öttı. Būl reseilık şeneunıkterdıŋ jäne kommentatorlardyŋ radikaldy közqarastaǧy bölıgıne Qazaqstanǧa narazylyǧyn bıldıruge mümkındık beredı: Qazaqstandaǧy «orystardyŋ genosidı» turaly jalǧan aqparat belgılı bır därejede Qazaqstandy «denazifikasiia» turaly äŋgımenı örşıttı. Qazaqstanmen ülken qaqtyǧys äleuetınıŋ joqtyǧyn jäne Kremlden Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy äskeri quatyn arttyrudy talap etetın jaqynda ukraindyq küşterdıŋ qarsy şabuylyn eskersek, Kremldıŋ taǧy bır soǧysty bastau mümkındıgı öte ekıtalai. Al, Şyǧys Europadaǧy geosaiasi jaǧdai künnen künge boljauǧa kelmeitın sipatqa ie bolyp barady jäne Qazaqstan teŋgerımdı saqtauy qajet: diplomatiialyq saqtyq tanytu, sonymen qatar öz müddesın qorǧau jäne ışkı tūraqtylyqty saqtau.